سنت امتحان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
یکی از سنت های
خداوند امتحان و
آزمایش بندگان به وسائل گوناگون می‌باشد که در
قرآن کریم امتحان عمدتاً با دو واژه «
فتنه » و «
بلاء » بیان شده است.
امتحان از
ماده «محن» و در
لغت به معنی خِبره،
خبره بودن،
دقت و
تدبر در
گفتار ، همچون ابتلاء است.
«امتحان و ابتلا» در اصطلاح به معنی
تحقیق و
تفحص در مورد افراد است تا
مؤمن واقعی از غیر واقعی معلوم شود،
امتحان، آزمایش بندگان از طرف
خداوند است تا شکرگذاری و عدم شکرگذاری آنها معلوم گردد.
«فتنه» در اصل به معنای این است که
طلا را در
آتش بیاندازند تا خوبی و بدی
جنس آن مشخص شود و لازمه معنای حقیقی و اصلی
فتنه این است که تغییر ما‌هُوی حاصل شود، یعنی افکندن چیزی در یک
عمل شدید، به نحوی که عناصر
بیگانه از او جدا شود و باعث
تغییر هویت آن گردد.
از آنجائی که «ابتلاء» در معنی با «فتنه» یکی است؛ لذا در قرآن کریم امتحان با واژه «فتنه» آمده است یا با واژه «بلاء» و تعاریفی که برای بلا شده بیانگر امتحان می‌باشد و آن آزمایشی است که به منظور
آشکار شدن باطن شخص صورت می‌گیرد.
امتحان الهی از نظر اجتماعی
آثار مثبت و
مفید بسیاری برای جامعه دارد، از جمله فواید و آثار آن موارد زیر می‌باشد؛
۱) وقتی
انسان یا
جامعه با این پیش فرض که در معرض امتحان خداوند قرار دارند، زندگی کند همـواره خود را در معرض آزمایـش می‌بینـد و از کارهـای ناپسنـد دوری کرده و به کارهای شایسته رو می‌آورد.
«ما کانَ
اللَّهُ لِیذَرَ الْمُؤْمِنینَ عَلی ما أَنْتُمْ عَلَیهِ حَتَّی یمیزَ الْخَبیثَ مِنَ الطَّیبِ...»
«چنین نبود که خداوند، مؤمنان را به همان‌گونه که شما هستید واگذارد؛ مگر آن‌که ناپاک را از پاک جدا سازد»
سنت ابتلا در مؤمنین نیز جریان دارد تا آنها هم به کمال خاص خود برسند و در نتیجه "مؤمن خالص" از "مؤمن غیر خالص" و "
خبیث " از "
طیب "
تفکیک و شناخته شود.
۲) امتحان خداوند باعث
حرکت و پویائی جامعه می‌شود، زیرا کسانی که خود را در معرض امتحان خداوند می‌بینند همواره تلاش می‌کنند تا در امتحان
موفق شوند، لذا می‌بینیم که امتحان،
احساس مسئولیت می‌آورد.
«أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّه وَ لَمَّا یعْلَمِ
اللَّهُ الَّذینَ جاهَدُوا مِنْکُمْ وَ یعْلَمَ الصَّابِرینَ»
«آیا چنین پنداشتید که (تنها با ادّعای
ایمان ) وارد
بهشت خواهید شد، در حالی که خداوند هنوز مجاهدان از شما و صابران را مشخّص نساخته است؟!»
خداوند در این آیه به مسلمانان می‌فرماید: شما گمان می‌کنید که بدون
جهاد و
استقامت در راه
خدا و با انتخاب نام
مسلمان می‌توانید در بهشت برین جای گیرید، نه این طور نیست تا در میدان عمل مورد آزمایش قرار نگیرید و
اعتقاد واقعی پیاده نکنید، بهره‌ای از آن سعادتها نخواهد برد.
۲) امتحان باعث
عبرت می‌شود، یعنی جوامع بعدی از سرنوشت جوامع قبلی
عبرت می‌گیرند و می‌دانند که باید در امتحان الهی چه راهی را در پیش گیرند که به
هلاکت نیفتند، بلکه به
اعتلا و
سعادت برسند.
«وَ مِنْهُمْ مَنْ یقُولُ ائْذَنْ لی وَ لا تَفْتِنِّی أَلا فِی الْفِتْنَه سَقَطُوا وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحیطَه بِالْکافِرینَ»
«بعضی از آنها می‌گویند: به ما اجازه ده (تا در
جهاد شرکت نکنیم) و ما را به
گناه نیفکن! آگاه باشید آنها (هم اکنون) در گناه
سقوط کرده‌اند و جهنم، کافران را احاطه کرده است!»
خداوند بندگان خویش را به انواع و اقسام گوناگون مورد امتحان و آزمایش قرار می‌دهد، که بیان همه آن اسباب در این تحقیق قابل شمارش نیست، ولی از باب نمونه به چند مورد اشاره می‌شود:
«وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَی‌ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرینَ»
«قطعاً همه شما را با چیزی از
ترس ،
گرسنگی ، و کاهش در مالها و جانها و میوه‌ها، آزمایش می‌کنیم و
بشارت ده به استقامت‌کنندگان!»
«.. وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیرِ فِتْنَه وَ إِلَینا تُرْجَعُونَ»
«و شما را با بدیها و خوبیها آزمایش می‌کنیم و سرانجام بسوی ما بازگردانده می‌شوید!»
«وَ ما أَرْسَلْنا فی قَرْیه مِنْ نَبِی إِلاَّ أَخَذْنا أَهْلَها بِالْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ یضَّرَّعُونَ»
«و ما در هیچ شهر و آبادی پیامبری نفرستادیم مگر این‌که اهل آن را به ناراحتیها و خسارتها گرفتار ساختیم شاید (به خود آیند، و به سوی خدا) بازگردند و
تضرع کنند!».
(۱) حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، س ۱۳۶۰ ش، بی‌تا.
(۲) حسین
بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، دمشق بیروت، دارالعلم الدار الشامیه، س۱۴۱۲ ق، چ اول.
(۳) سید امیر ابوالفتوح حسینی جرجانی، آیات الأحکام (جرجانی)، تهران: انتشارات نوید، س ۱۴۰۴ ق، چ اول.
(۴)
محمد بن حبیب الله سبزواری نجفی، ارشاد الاذهان الی تفسیر القرآن، بیروت: دار التعارف للمطبوعات، س ۱۴۱۹ ق، چ اول.
(۵) علامه طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ترجمه مترجمان، تحقیق: رضا ستوده، تهران: انتشارات فراهانی، س۱۳۶۰ ش، چ اول، ج ۷، ص ۱۷۶.
(۶)
محمد حسین طباطبایی، تفسیر المیزان، ترجمه موسوی همدانی، سید
محمد باقر، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه‌ی مدرسین حوزه علمیه قم، ج۴، ص۱۲۳.
(۷) ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الإسلامیه س۱۳۷۴ ش چ اول.
(۸)
احمد حامد مقدم، سنتهای اجتماعی در قرآن کریم، آستان قدس رضوی، چ چهارم، س ۱۳۷۹.
پژوهشکده باقرالعلوم، برگرفته از مقاله «سنت امتحان».
