سلیمان حییم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حییم، سلیمان، مؤلف نخستین لغتنامههای جامع دوزبانه در ایران بود.
حییم، بر وزن حکیم، بدون تشدید خوانده می‌شود. وی در ۱۳۰۴/ ۱۲۶۶ش در
تهران در یک خانواده یهودی شیرازی زاده شد. پدرش،
حییم اسحاق، بزرگ شده تهران و لحاف‌دوز بود.
تحصیلات سلیمان در مکتب‌خانه آغاز شد و در مدرسه نور (میسنورالله)، متعلق به
مبلّغان مسیحی، و پس از آن در دبیرستان اتحاد تهران ادامه یافت که در آن‌جا
فرانسه و
عبری خواند. در نوزده سالگی وارد کالج امریکایی تهران (بعداً دبیرستان البرز) شد و پس از پایان تحصیلات در ۱۳۳۳/ ۱۲۹۴ش، در همان‌جا شروع به تدریس کرد.
پس از ورود میلسپو، مستشار مالی امریکایی، و کارشناسان امریکایی به
ایران، حییم به عنوان مترجم در وزارت مالیه استخدام شد و در همین دوران، به اقتضای نیاز جامعه، تألیف فرهنگهای دو زبانه خویش را آغاز کرد. وی در اواسط دهه ۱۳۱۰ش به استخدام شرکت نفت ایران و
انگلیس درآمد و پس از ریاست دارالترجمه آن‌جا، به ریاست اداره خرید شرکت نفت برگزیده شد. وی در این سمت، راه را بر سوءاستفاده عدهای از همکاران خود بست و در نتیجه دشمنی آن‌ها، در اواسط دهه ۱۳۳۰ش استعفا و تقاضای بازنشستگی کرد.
حییم، به شهادت آثارش، به جز انگلیسی، زبان‌های فرانسه و عبری و احتمالا
عربی را به خوبی، و
ترکی و
آلمانی و
روسی را در حدی که از لغتنامههای آن‌ها استفاده کند، می‌دانسته است. اظهارنظرهای دقیق او درباره لغاتِ ترکیِ دخیل در فارسی، این تصور را ایجاد کرده بوده که وی از یهودیان تبریز بوده است.
حییم زبان عبری و
علوم دینی یهودی را از کودکی نزد حاخام حییم موره آموخت و به تدریج نقش دست‌یار استادش را پیدا کرد و به دلیل نابینایی وی، سخنان او را روی کاغذ می‌آورد که حاصل آن سه کتاب (به نام‌های
دِرِخ حییم،
پاته الیاهو، و
گِدولت مردخای) است.
حییم به
ادبیات فارسی عشق می‌ورزید و
دیوان‌های حافظ و
سعدی کتاب بالینی او بود. او قادر بود در سبک‌های گوناگون به انگلیسی و عبری و فارسی
شعر بگوید، اما عمده اشعارش به فارسی است، اما آن‌ها را به چاپ نرساند.
وی از پیشکسوتان نمایش‌نامه‌نویسی در ایران نیز محسوب می‌شود و قصه‌های
یوسف و
زلیخا،
روت و نَعومی،
اِستر و مُردخای (هر سه از قصه‌های
تورات) را به شکل نمایش‌نامه منظوم تنظیم کرد که در زمان حیاتش اجرا شد. نمایش‌نامه یوسف و زلیخا در ۱۳۰۷ش به چاپ رسید.
سلیمان حییم در ۱۳۴۸ش بر اثر سکته قلبی درگذشت.
فرهنگ بزرگ انگلیسی به فارسی حییم مفصّل‌ترین اثر اوست که حدوداً شامل ۰۰۰، ۵۵ مدخل و ۰۰۰، ۲۵ زیرمدخل است که از میان مجموع‌های از لغتنامه‌ها دست‌چین شده است. چون وی عقیده داشت آموختن علم اولین شرط پیشرفت اجتماعی است، سهمی که در این فرهنگ برای لغات علمی قائل شده بیش از حد معمول فرهنگهای عمومی است.
احاطه حییم به اصطلاحات یهودی و مسیحی از امتیازات فرهنگهای اوست و ظاهراً ترجمه مقالات راجع به دین یهود در دایرةالمعارف فارسی، به سرپرستی غلامحسین مصاحب، نیز از اوست.
حییم سال‌ها اصطلاحات رایج در حرفه‌های گوناگون را به دقت ضبط کرده بود و می‌کوشید به جای ساختن لغت، واژه‌هایی را که بین اهل فن مرسوم است به کار بَرَد. گفتهاند که گاه در جستجوی ریشه بعضی لغات، کار خود را رها می‌کرده و به گفتگو با صنعتگری که مشغول کار بود، میپرداخت.
سلیمان حییم با زبان و ادبیات فارسی و آثار بزرگان ادب و لغات کهن آشنا بود و در دادن معادل‌ها ترجیح میداد از کلمات فارسی (هر چند غیر مصطلح و مهجور) و سپس از کلمات عربی استفاده کند و کلمات اروپایی رایج در فارسی را عمداً بهکار نمی‌برد.
در اواخر کار حییم، از شیوه کار وی و عدم انطباق آن با آخرین معیارهای جهانی، انتقادهایی شده بود
اما سهم وی در فرهنگنویسی در ایران انکارناپذیر است و برخی بر آناند که هیچ فرهنگنویسی در ایران از آثار او بی‌نیاز نخواهد بود.
مینوی
معتقد بود که برای نوشتن فرهنگ فارسی جدید، کسی شایستهتر از حییم وجود نداشت و طرحی نیز به اتفاق خانلری و حییم برای این کار تهیه شده بود.
فرهنگهای حییم عبارت‌اند از: فرهنگ جامع انگلیسی ـ فارسی در دو جلد (۱۳۰۸ش و ۱۳۱۱ش)؛ فرهنگ جامع فارسی ـ انگلیسی در دو جلد (۱۳۱۲ش و ۱۳۱۴ش)؛ فرهنگ فرانسه ـ فارسی (۱۳۱۶ش)؛ فرهنگ بزرگ انگلیسی ـ فارسی، دو جلدی (۱۳۲۰ش و ۱۳۲۲ش)؛ فرهنگ انگلیسی ـ فارسی (۱۳۳۱ش)؛ فرهنگ فارسی ـ انگلیسی (۱۳۳۳ش)؛ امثال فارسی ـ انگلیسی (۱۳۳۴ش)؛ فرهنگ کوچک انگلیسی ـ فارسی (۱۳۳۵ش)؛ فرهنگ عبری ـ فارسی (۱۳۴۰ش)؛ فرهنگ کوچک فرانسه ـ فارسی (۱۳۴۵ش)؛ و فرهنگ فارسی ـ عبری، که حییم فرصت اتمام آن را نیافت و پس از او چهار گروه کار وی را ادامه دادند و به تدریج آن را تکمیل و ویرایش کردند. آخرین گروه، به سرپرستی دکتر یونس حمامی لالهزار، کار را به پایان رسانده و آماده انتشار کرده‌اند. کمتر از بیست درصد این کتاب یادداشت‌های شخص حییم است و نویسندگان بعدی تلاش کرده‌اند که به سیاق مؤلف کار را ادامه دهند؛ یعنی به روال فرهنگهای وی، تمام لغات را با هم‌خانواده‌ها و عبارات و مثل‌های مشهور و نیز معادل اسامی بیاورند. ضمن این‌که بسیاری از معادل‌ها، روزآمد و مدخل‌های جدید نیز اضافه شده است.
(۱) بیژن آصف، «استاد سلیمان حییم»، افق بینا، سال ۲، ش ۱۰ (تیر ـ شهریور ۱۳۷۹)، ش ۱۱ (مهر ـ دی ۱۳۷۹).
(۲) داود ادهمی، «یادی از استادی یگانه»، در یهودیان ایرانی در تاریخ معاصر، ج ۳، ویراستار: هماسرشار، بورلی هیلز، کالیفرنیا: مرکز تاریخ شفاهی یهودیان ایرانی، ۱۹۹۹.
(۳) کریم امامی، از پست و بلند ترجمه، تهران ۱۳۷۲ـ۱۳۸۵ش.
(۴) علی محمد حقشناس، حسین سامعی، و نرگس انتخابی، فرهنگ معاصر هزاره انگلیسی ـ فارسی، تهران ۱۳۸۴ش.
(۵) یونس حمامی لالهزار، انجمن کلیمیان ایران، تهران، مصاحبه، آذر ۱۳۸۴.
(۶) داریوش حییم، «پدرم سلیمان حییم»، در یهودیان ایرانی در تاریخ معاصر، همان.
(۷) سلیمان حییم، فرهنگ بزرگ انگلیسی ـ فارسی، تهران ۱۳۶۹ش.
(۸) پرویز صیاد، «در یادواره سلیمان حییم»، در یهودیان ایرانی در تاریخ معاصر، همان.
(۹) م مهان، «(درباره) فرهنگ حییم: انگلیسی ـ فارسی»، راهنمای کتاب، سال ۱۱، ش ۱۰ـ۱۲ (اسفند ۱۳۴۷).
(۱۰) مجتبی مینوی، «نام‌های از مینوی به یحیی مهدوی: هفتم دی ماه ۱۳۳۹»، راهنمای کتاب، سال ۲۰، ش ۱ و ۲ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۵۶).
(۱۱) EIr sv "Haim, Solayman" (by Amnon Netzer)
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «سلیمان حییم»، شماره۶۷۰۶.
