سفرنامه فورو کاوا (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
سفرنامه فوروکاوا،
اثر نوبویوشی فوروکاوا که به اهتمام آقایان «
هاشم رجب زاده و کینجی ئه اورا» صورت گرفته است.
فوروکاوا، جزء هیات هفت نفره‌ای بود که در
سال ۱۸۸۰ میلادی (۱۲۹۷ قمری) به دستور وزیر دارایی ژاپن به منظور گسترش روابط بازرگانی این کشور با ممالک آسیایی؛ از جمله
ایران رهسپار این
سفر شد، فوروکاوا پس از انجام ماموریتش، این سفرنامه را در ملاحظه و تحقیق احوال ایران نوشت.
این هیئت که از راه
دریا از سمت جنوب به ایران آمده بود، پس از مسافرتی ۴۲ روزه از
بوشهر به
تهران و پس از ۱۱۰ روز توقف در تهران از طریق
بندرانزلی و اروپا به کشور خود بازگشتند. سفرنامه وی که حاصل گزارش‌های این سفر است تصویری از نگاه ژاپن به ایران در آن سال‌ها، و نیز آگاهی‌های ارزنده از ایران دوره قاجار است. علاوه بر این، سفرنامه شامل تصویری از آن دوره که نقاشی شده، نیز می‌باشد. فوروکاوا گزارش‌های خود را در سال ۱۸۹۰ م در توکیو با عنوان یادداشت‌های سفر ایران به
زمان ژاپنی انتشار داد و ترجمه آن سال ۲۰۰۳ م (۱۳۸۲ ش) صورت گرفته است.
اثر حاضر از پیش گفتار، مقدمه مترجمان و چهار بهره (فصل) تشکیل شده است.
در مقدمه مترجمان (۱۷ صفحه) مباحث مهمی وجود دارد که با مباحث سفرنامه مرتبط است. زیرا سفر این هیئت ژاپنی در زمانی به ایران صورت گرفت که دوازده سال از آغاز تجدد ژاپن (نهضت میجی) گذشته بود و در مقدمه، احوال ژاپن در این روزگار و پی آمدهای این تجدد که دگرگونی‌های بزرگی را در حوزه سازماندهی
حکومت ، نخستین تلاش برای تدوین
قانون اساسی و قوانین اداری صورت داده بود، آمده است که می‌تواند روشنگر بسیاری از انتقادهایی که مؤلف در طول سفرنامه خود ارائه می‌دهد، مورد بهره برداری قرار گیرد. از مباحث دیگری که در مقدمه مترجمان درج شده، بررسی شخصیت، زندگی و کارهای مهم مؤلف در خدمت به کشور ژاپن است و بحث آخرین مترجمان در این مقدمه، ذکر روش ایشان در ترجمه خود به طور مفصل آمده است.
بهره اول با بیان موقعیت جغرافیایی جمعیت،
آب و
هوا و بیماری‌های بومی ایران آغاز می‌شود. در این قسمت اطلاعاتی از
خلیج فارس ، جزایر ایرانی (بوشهر،
قشم و
خارک )،
فلات ایران ،
البرز و
دماوند ، رودها و دریاچه‌ها، نخلستان‌های، جنوب، جنگل‌های شمال، چنارهای تهران، شهرهای ایران، پراکندگی و شمار جمعیت و از بیماری تب و آب‌های آلوده به دست می‌دهد.
در ادامه این بهره،
تاریخ مختصر ایران آمده، این تاریخ نیاکان ایرانیان را از نوادگان
نوح علیه‌السّلام سام و عیلام بیان می‌دارد که در جنوب آسیا سکنی و در سال‌های ۸۰۹ تا ۵۶۰ بیش از میلاد امپراتوری آشور بنیاد کردند و بعد از هخامنشیان، یورش اسکندر در
زمان داریوش سوم، اشکانیان، ساسانیان، دنباله جنگ‌های ایران و روم، پیروزهای شاپور، جانشینان شاپور، خسرو انوشیروان، جانشینان او پس شکست سپاه یزدگرد سوم از سپاه
اسلام ، طاهریان و صفاریان و این تاریخ ادامه می‌یابد، تا به قاجار می‌رسد و از حوادث دوران قاجار واقعه
هرات ، شورش افاغنه، واقعه یابی‌ها و به حضور انگلیسی‌ها در ایران و سیاست بازی‌ها و رقابت جویی‌ها انگلیسی‌ها و از عهدنامه‌های ارزنة الروم و ترکمانچای سخن به میان می‌آورد.
در ادامه این بهره، اطلاعات جامع و کاملی از خاندان سلطنت قاجار، حاکمان قاجار و به معرفی سلطان کنونی این سلسله
ناصرالدین شاه می‌پردازد. در اینجا فوروکاوا از سلطنت ناصرالدین به سلطنت خودکامه یاد می‌کند و می‌نویسد اختیار
حیات و ممات مردم یکسره در دست شاه است و هر فرمان شاه اعتبار مطلق دارد و همه مردم باید آن را اطاعت کنند و وزارت خانه‌های ایران را صوری و کار وزراء را در واقع منشی گری شاه می‌داند و وزیر مسئولیت و اقتدار ندارد و ادارات ایران را جزء اسم چیز دیگری نمی‌داند و آنها را فاقد منشاء اثر و فعالیت و در یک کلمه شاه فعال ما یشاء در ایران است، رفتار حکومت با مردم بر روی هم رفته مانند رفتار دشمن با مملکت
تسخیر شده‌ای است.
سپس به تقسیم ایران به ۳ دسته و هفده ایالات و
ولایت و نام بردن از آنها می‌پردازد. فوروکاوا از فروش مناصب در ایران حیف، میل اموال عمومی،
ظلم و ستمی که
حکام و والیان در
حق مردم در گرفتن
مالیات می‌کنند و این قسمت صحت می‌کند.
و در ادامه از مقررات و نظامات حاکم در ایران گفتگو می‌کند و دولت و
شریعت را به اتفاق بر مردم حاکم هستند، نام می‌برد. در این قسمت از
قدرت روحانیان، محاکم
عرف و
شرع ، مجازات‌ها و انواع کیفرها سخن به میان می‌آید.
در ادامه ادیان و
مذاهب در ایران را نام می‌برد (به
آیین زردشت و
اسلام ) و پس از اعتقاد
شیعیان و مراسم مذهبی (تعزیه داری مذهبی، اعیاد) و بعضی دیگر از این گونه مراسم مذهبی را بیان می‌کند.
در ادامه این بهره، بحث درآمد سالانه خزانه و منابع تامین آن بحث می‌شود که این منابع و
مالیات، پیشکشی‌ها،
جرایم و ضبط نقدینه و اموال برمی شود. و عواد خزانه از دو راه کلی حاصل می‌شود.
مالیات و حقوق بر صادرات.
مالیات از همه ایالات و حکومت نشین‌ها جمع می‌شود و منبع اصلی آن حقوق بر اراضی (کشاورزی) است که به نقدی و جنسی تقسیم می‌شود. حقوق بر صادرات و دیگر انواع
مالیات مرکب از
مالیات بر خانوار،
مالیات بر گله‌ها،
مالیات تجاری،
مالیات بر
صنعت و نیز عواید گمرکی است. در اینجا فوروکاوا از نرخ
مالیاتی،
مالیات سرانه و عوامل کشت و قیمت
غله صحبت می‌کند و از
تبعیض مالیات که در ایران است،
انتقاد و سخن به میان می‌آورد.
در ادامه این بهره، بحث تعلیم و تربیت و آموزش در ایران می‌آید. در اینجا موضوعی که فوروکاوا را به
تعجب وامی دارد، چگونه ملتی که روزگاری دارای فرهنگ و
تمدن غنی بوده، امروز چنین
تهی شده و علم و فرهنگ در جامعه آنان، بی ارج گردیده است. هر چند وی آشوب‌های پی درپی را یکی از عوامل عقب ماندگی ایران می‌داند؛ اما از عدم رشد فرهنگی آنان در دوره قاجار که مدت هشتاد
سال آرامش بسی را در سراسر ایران حاکم کرده، تعجب می‌کند و یکی از انتقادهایی که آنجا مطرح می‌کند، این است که دادن و گرفتن
رشوه حتی در
مدرسه و معلم در ایران از آن برکنار نیستند و این عادت بد و ناپسند در سراسر ایران گسترده است.
با توجه به نظامی بودن فوروکاوا، او توجه خاصی به وضعیت نظامی مناطق مختلف دارد و به هر منطقه‌ای که می‌رود، گزارش از آن منطقه ارائه می‌دهد که بسیار حائز اهمیت است. گزارش وی از وضعیت نظامیان ایرانی و انگلیسی در جنوب ایران، به خصوص وضعیت نظامی کشور که گزارش قابل توجهی از وضع لشکری ارائه می‌دهد و شامل تاریخچه سازمان نظامی ایران، معلمان اروپایی قشون، وضع واحدهای جدید نظام که شامل پیاده نظام، سوار نظام و قورخانه ۲ که در این بخش‌ها از
لباس افراد آنها، اسلحه‌های آنها، سربازخانه‌ها و از تفنگ داران و رسته توپخانه و رسته مهندسی نظام و مستمری افسران، صحبت می‌کند.
اینجا فوروکاوا با عنوان تاملی در کار قشون انتقادهایی را؛ از جمله فرماندهان همه کاره، کنارماندن افسران ایرانی، تاسیسات اسلحه سازی، تشویق فرمانده شکست خورده را به قشون نظامی ایران وارد می‌کند و در ادامه می‌نویسد: طرز و
تدبیر کار سپاه در اینجا، همان به انتظار بخت و
اقبال نشستن است. آنچه پیدا است، قشون دولتی خموده و ناکار آمد است». فوروکاوا علاوه بر توجه خاصی که به کسب اطلاع از وضعیت نظامی سایر کشور داشته است و در واقع شرح انتقادی وی درباره وضعیت نظام ایران در زبده ارزنده‌ترین بخش از یادداشت‌های اوست که شرح مطالب وی همراه آمار و ارقام می‌باشد.
در ادامه بهره اول، از دولت‌های طرف تجاری
ایران هندوستان،
عربستان ، روسیه، ترکمان‌ها و دولت عثمانی هستند، نام می‌برد. از اقلام و کالاهای صادرات ایران از جمله گیاهان خشک دارویی،
تنباکو ،
تریاک موم و
صمغ ،
گردو ،
بادام خرما ،
گوگرد ،
ابریشم خام،
فرش و
قالی و شال
شمشیر ،
اسب و اقلام دیگر نام می‌برد. و اقلام و کالاهای وارداتی را بیشتر
پنبه ،
چوب ،
قهوه ،
برنج و
قند و
شکر بیان می‌کند. او ارزش کالاهای صادراتی و وارداتی از سه بندر عمده خلیج فارس (
بوشهر ، لنگه،
بندرعباس ) را مبلغ ۳۴۰/ ۲۵۲/ ۲۱ روسیه (صادرات) و مبلغ ۹۸۰/ ۹۸۵/ ۱۶ روسیه (واردات) ذکر می‌کند. و از تجمل دوستی ایرانی‌ها در این بخش انتقاد می‌کند.
بحث بعدی در این بهره که عنوان سفر در ایران را دارد، درباره وضع حمل و نقل در ایران می‌پردازد و آن را به خوبی شرح می‌دهد و از آن می‌توان با وضع سفر چاپاری که در سال ۱۸۷۷ م تاسیس یافت، خوب آشنا شد و نرخ پستی را هم نوشته که برای اطلاع از سطح قیمت‌ها در دوره قاجار خیلی جالب و مفید است و بعد بحث
پول ، اوزان، مقادیر و مختصری درباره
تقویم ایران در آخر گنجانده شده است.
بهره دوم، روزنامه سفر از آوریل ۱۸۸۰ میلادی که آغاز سفر است تا روز ۲۸ به ۱۸۸۱ میلادی که رسیدن به پایتخت ایران است، می‌باشد که گزارش روز به روز
سفر و دیده‌های او در طول سفراز تا یوان، هنک کنگ، سنگاپور، جزایر نیکومار، سیلان، بمبئی کراچی، مسقط،
جاسک ، بندرعباس، بوشهر، کاروانسرای برازجان و... می‌باشد.
که ویژگی بارز و خاص این سفرنامه ترجمه خاص فوروکاوا به وضعیت جغرافیایی، آب و هوایی مناطق مختلف می‌باشد، به گونه‌ای کروی در روزشمار خویش حتی درجه
حرارت هوا را نیز بیان می‌کند. فاصله بین مناطق مختلف تعداد جمعیت مناطق مختلف و آمار و ارقامی که ارئه می‌دهد از نکات دقیقی است که در سفرنامه‌های دیگر یافت نمی‌شود.
بهره سوم، شرح دیدارهای هیات ژاپنی از ناصرالدین شاه در تهران گفت وگوهای انجام شده در این ملاقات‌ها است و از آرزوهای دور و دراز ناصرالدین شاه سخن می‌راند. سؤال‌های و جواب‌های رد و بدل شده بین شاه و هیئت در نوع خود جالب است و در عین حال غم انگیز است. گفتگوئی که نویسنده بیان می‌کند به لحاظ
مقایسه بین دو فرهنگ ایران و ژاپن به لحاظ پیشرفت ژاپن و عقب ماندگی ایران بسیار با اهمیت است. فوروکاوا در مورد ناصرالدین بعد از دیدارها می‌نویسد: این سیما و ظاهرش ناساز می‌نمود و شکوه شاهانه در آن نبود و پیدا بود که در نفوذ رسم و راه اروپایی درآمده و فقط زینت ظاهر را فراگرفته است... شاه کاخ تابستانی دارد و ۱۳۴
زن در حرم، و خود با شکوه رفتار می‌کند و به تجمل می‌گذراند، و به اخذ مظاهر تمدن مسرور است و می‌بالد؛ اما از تهران که پا بیرون بگذاریم، یکسره بیابان بی انتها است، و اگر هم اراضی کشت شدنی اینجا و آن جا باشد، زارعانش در خانه محقر یا زیر
چادر سر می‌کنند و برای کمک به امر معاش خود دام نگاه می‌دارند.» و در ادامه
انتقاد می‌نویسد: پست خانه و خط تلگراف ساخته‌اند؛ اما راه سازی نکرده‌اند... و مردم بیشتر کاروانی به هر جا سفر می‌کند. به گمانم در ایران هم برای خطر نکردن و ایمن ماندن،
دفاع مملکت را به دست بیگانگان سپرده‌اند.»
فوروکاوا در
زمان حضورش در پایتخت نیز دیدارهایی با صاحب منصبان؛ از جمله شاهزاده دوم کامران میرزا نایب السلطنه، وزیر داخله میراز مستوفی الممالک و... که شرح حالاتی از آنان ارائه می‌دهد، در شناخت شخصیت‌های آن دوره قابل توجه است، نیز می‌پردازد. در آخرین بحث این بهره، برخی از آداب و رسوم در تهران؛ از جمله تجمل و دوستی و تفاخر اکابر و اعیان، پذیرایی از مهمان با
چای و
قلیان ، لقمه برداشتن با دست و
جشن و اعیاد و... بیان می‌کند. فوروکاوا که نگاه کنجکاوانه‌ای دارد، در جای جای مختلف، حتی بدون پروا نفرت و انزجار خود را از برخی از آداب و رسوم به راحتی ابراز می‌دارد.
بهره چهارم، با عنوان روزنامه سفر بازگشت خلاصه‌ای از ترجمه اصل سفرنامه است که گزارش روزانه نویسنده از دیده هایش در ایران، عثمانی و مختصری از شرح سفرش به اروپا به مقصودین در اتریش برای دیدار از
کارخانه اسلحه سازی آنجاست. نکته قابل ذکر اینکه سفرنامه فوروکاوا در حقیقت دانشنامه‌ای است که در آن از مسائل مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، کشاورزی، ادبیات و فرهنگ و نظامی سخن به میان آمده است.
ترجمه حاضر با قلمی روان و قابل فهم نوشته شده است. با این نکته که از نظر طرز بیان و طرح مطالب سعی شده که زبان ترجمه مناسب شیوه نثر واژگان آن روزگار باشد، به همین دلیل به جای نام ارتش یا نام درجات نظامی، قشون و نام درجات نظامی که در دوره قاجار مصطلح بوده، نوشته شده است.
فوروکاوا در برخی از موارد مطالبی را ارائه می‌دهد که نشان دهنده بی اطلاعی او از برخی مسائل می‌باشد. به خصوص عدم آشنایی او یا اسلام و ارائه مطالب نادرستی درباره اسلام و جایگاه مجتهدان می‌باشد. وی درباره روزه می‌نویسد. «از زندگی آنها در سراسر
ایران ماه بر این روال است.» (مردم همه در روز می‌خوابند و هنگام عصر بلند می‌شوند.) در این گونه موارد و در جاهایی که مترجمان لازم دیده‌اند، این گونه خطاها را در پاورقی‌ها آورده و تصحیح نموده‌اند و یا در برخی موارد که لفظ امروزین واژگان را برای خواننده روشن ننمایید آنها را در بیان کروشه آورده‌اند.
بخش‌هایی از سفرنامه که ترجمه نشده است، شامل مطالبی است که تازگی نداشته و برگرفته از منابع دیگر بوده است؛ همانند شرح تاریخ ایران از روزگار باستان تا
سده ۱۹ و نیز مطالبی که مناسبت نزدیک یا
سفرنامه ایران ندارد؛ مانند جزئیات سفر نویسنده در اروپا از راه بازگشت به ژاپن.
فهرست مطالب در اول کتاب آمده و در آخر کتاب هم منابع
اثر ، فهرست اشخاص و اماکن درج شده است.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
