سفرنامه خانلرخان اعتصام الملک (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«سفرنامه میرزا خانلرخان اعتصام الملک»، نوشته
میرزا خانلرخان اعتصام الملک ، به کوشش
منوچهر محمودی گردآوری شده است.
این کتاب، سفرنامه‌های میرزا خانلرخان (نایب اول) به لندن، عتبات، قائن و گزارش
اطلاعات قائن است که به
زبان فارسی نوشته شده است. از آنجایی که نویسنده این یادداشت‌ها را برای خود می‌نوشته نه برای ارسال به جایی، حتی گزارش‌هایی را که از
وضع طبس و
قائن به
تهران ارسال کرده، یادداشت نموده است. این سفرنامه از این جهت با دیگر سفرنامه‌های هم عصر خود، متفاوت است. اهمیت کتاب، به دلیل اطلاعاتی در مورد زمینه‌های اجتماعی، جغرافیایی، سیاسی و اوضاع قسمتی از
ایران و تا حدودی انگلستان،
عراق و روسیه در حدود صد
سال پیش است.
کتاب دارای یک پیش گفتار و هفت فصل می‌باشد که فصل ششم، فهرست اعلام اشخاص و فصل هفتم، فهرست اسامی جغرافیایی است. همچنین شامل یک صفحه غلط نامه، چند
عکس و چند صفحه از نوشته‌های خانلرخان به خط خود او به عنوان نمونه، می‌باشد.
شیوه بیان مطالب کتاب از آنجایی که یک سفرنامه می‌باشد، به صورت روز شمار و ذکر وقایع و اموری است که مولف آنها را مشاهده کرده است، در این
ایام می‌باشد.
فصل اول؛ شامل دو بخش پیش گفتار و شرح حال میرزا خانلرخان اعتصام الملک می‌باشد. در پیش گفتار، چگونگی جمع آوری این کتاب توسط آقای محمودی و در بخش بعدی اطلاعاتی از زندگی مولف کتاب، ذکر شده است.
«روزنامه سفر لندن از
تاریخ ۱۷
محرم ۱۲۸۰ تا ۱۰
شوال ۱۲۸۱»؛ با یک عکس از خانلرخان و صفحه اول روزنامه سفر لندن با دست خط وی، شروع می‌شود. در این بخش نویسنده شرح سفر خویش را از
تبریز آغاز کرده و به صورت روزانه و شهر به شهر و کشور به کشور خاطرات
سفر را یادداشت نموده است؛ همانند، «
روز شنبه بیست و چهارم،
سیاحت اوچ کلیسا که در سه فرسخی ایروان و از راه برکران است، رفتیم. قصبه‌ای است بغایت معمور. سکنه ی آنجا کلا ارامنه‌اند.
اصل کلیسا بنایی است، سخت استوار و بغایت محکم. بانی آن را می‌گویند
جرجیس نبی بوده است. پایه و
سقف و
ستون جمعا از سنگ‌های تراشیده، فضایی وسیع و عمارتی منیع دارد...» .
مولف در هنگام نوشتن سفرنامه خویش گزارشات دقیقی از روستاها و مناطق جغرافیایی میان راه به خواننده ارائه می‌دهد و تمام مکان‌هایی که از آن عبور کرده‌اند، را به صورت کامل شرح کرده است و گزارشات خوبی از این مناطق در آن روزگار بدست می‌دهد که از این لحاظ دارای اهمیت می‌باشد. چنانکه که در گزارش بالا تمامی بنا و ساکنان و بخش‌های مختلف این کلیسا، نقاشی‌های کشیده شده بر دیوارها،
لباس مسیحیان این منطقه، بزرگ ایشان و چگونگی
اطاعت از وی و مبالغ زیادی که در آنجا وجود و صرف می‌شود، یاد شده است.
مولف سفر خود را با کشتی ادامه در اروپا شرقی ادامه داده است و در بعضی مواقع به خاطر حاضر نبودن کشتی بخار سفر وی به
تعویق افتاده است. چنانکه از مطالب کتاب برداشت می‌شود، مولف اعتقاد زیادی به
استخاره داشته و زمانی که کسالتی بر او عارض شده بوده است به
حکم استخاره مسهلی خورده است و سلامتی حاصل شده است.
وی در شرح شهر استانبول می‌نویسد که «توصیف
وضع شهر اسلامبول از حیز
تحریر خارج است. از قراریکه از جمعی معتبر شنیدم، آن طور مکان بحسب خلقت طبیعی در کره خاک وضع نشده است...» . مولف چنان این شهر را توصیف کرده است که خواننده کتاب می‌تواند همراه مولف در جای جای مکان‌ها و مناطق ذکر شده شهر خود را و دیدن‌هایی آن را تصور کند.
همچنین اسامی کسانی را که در این سفر با او بوده‌اند، ذکر کرده است. برای مثال: «روز شنبه هفدهم شهر
محرم الحرام ، چهار
ساعت از روز رفته، از تبریز به همره جمعی از صاحب منصبان این
دولت پاینده... و اسامی آنان بر این فصل است:
مقرب الخاقان
پاشاخان شجاع الملک،...
عالیجاه قلی خان،...
عالیجاه میرزا موسی،...
روانه شده، وقت عصر به
قریه صوفیان، شش فرسخی شهر تبریز رسیدیم.»
مولف هنگام حضور در لندن گزارشات خود را با هیت حاکمه و دیدار از پارلمان انگلیس را بیان داشته است.
ایشان احتمالا بدان جهت که از مسیر رفت به تهران برگشته است به صورت تیتروار شرح بازگشت خویش را در یک صفحه بیان داشته است. «حرکت از لندن ساعت هفت ونیم
صبح پنج شنبه ۲۵
جمادی الاول سنه‌ی ۱۲۸۱ ق.
ورود پاریس ساعت هشت
شب جمعه ۲۶ بود.
حرکت از پاریس ساعت هشت شب ۲۷ بود..... ورود به تهران دهم
شوال ».
«روزنامه سفر
عتبات بین سال‌های ۱۲۸۴ و ۱۲۸۵ ه. ق» که با
زیارت حضرت عبدالعظیم علیه‌السّلام آغاز می‌گردد. نویسنده با ذکر شهرهای
قم ، کرمانشاهان،
قصرشیرین و اتفاقاتی که در این مدت افتاده چگونگی ورود به عراق را توضیح می‌دهد. وی همچنین سیر سفر درعراق را نیز با ذکر ترتیبی شهرها و بدرفتاری‌های عمال
دولت عثمانی بیان می‌کند.
ایشان شهر ماوقع را به صورت مفصل انجام داده و چنانکه پیشتر گفته شد، تمام مشاهدات خود ار به صورت دقیق و بعضا با تحلیل ذکر کرده است؛ همانند «آبادانی و معموری شهر کرمانشاهان در خور خودش بحد کمال است.... الا اینکه امر طوایف کلهر بواسطه سوء رفتار و عدم کفایت مصطفی قلیخان،
حاکم آن طوایف که تازه به
حکومت آنها مامور شده بود، خالی از
اختلال نبود...» .
مولف در این بخش اوضاع و احوال کشور عراق و سیطره عثمانی را بر این کشور و رفتار ایشان با مردمان
سنی و
شیعه به صورت کامل بیان می‌دارد. وضع شهر
نجف و
کربلا و علمای این شهرها و کلاس‌های درس ایشان... از جمله اخباری است که در این فصل می‌توان به آن دست یافت.
«روزنامه سفر قائن از
تاریخ ۲۵
ذیحجه ۱۲۹۳ تا ۲۱
صفر ۱۲۹۶ بعلاوه راپرت اطلاعات
طبس »؛ این فصل با گزارش ورود به شهر سبزوار آغاز می‌گردد و بعد از بیان گزارش سفر خود تا قائن است، این فصل طولانی‌ترین قسمت کتاب است که در میان آن گزارش اطلاعات طبس نیز بیان شده است. در ابتدای فصل، آقای محمودی در پاورقی اشاره می‌کند «نسخه اصلی این روزنامه سفر بدست نیامده است. نسخه موجود رونوشت دقیقی است از آن... چند صفحه اول این روزنامه سفر افتاده است...» .
مولف در این بخش‌هایی از خراسان از جمله سبزوار و قائن... را به خوبی شرح کرده و در میان گزارشات خود جزئیات سفر را نیز بیان داشته است؛ همانند «روز هیجدهم. صبح وقت
اذان برخاسته،
چای خوردیم. حاجی آغا احمد علی به توسط رستم وعده ء مهمانی شب
یکشنبه را خواست...» .
«راپرت اطلاعات قائن»؛ در این فصل مولف به توصیف شهر قائن، کشاورزی و محصولات آن آغاز می‌گردد؛ سپس نویسنده به بیان چگونگی رفتار حاکم قائن با مردم در امور مالیاتی، داوری و
قضاوت می‌پردازد. «طرز حکومت او این است که در خارج قصبه
بیرجند به نیم فرسخی، مزرعه‌ای آباد کرده، آب قلیلی جاری نموده... هفته‌ای دو روز
دوشنبه و
جمعه بار عام دارد که هر عارض و ارباب حاجت در این دو روز می‌روند...» ، «جز به میزان
حکم شرعی حکمی نمی‌کند. کلیه دعاوی را رجوع به محکمه
شرع می‌کند... در ولایت قائن، سه مدرسه است یکی در شهر قائن یکی در بیرجند، که این دو را رفته و از طلاب آنها احوالات پرسیده‌ام...» .
از آنجا که این سفرنامه به
زبان فارسی امروزی است، دارای ترجمه نیست و قبلا نیز چاپ یا منتشر نشده است.
محقق برای اینکه عین یادداشت‌های نویسنده را بدون هیچ دخل و تصرفی بیاورد، در پیش گفتار ذکر می‌کند «هر جا به اسامی اشخاص سرشناس یا به آیاتی از
قرآن کریم و یا به لغات مشکل برخورده‌ام، در حاشیه (پاورقی) به معرفی و یا به تشریح آنها اقدام کرده‌ام.» این کتاب دارای فهرست
اعلام اشخاص و فهرست اسامی جغرافیایی بر اساس
حروف الفبا در دو فصل ششم و هفتم می‌باشد.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
