زیارت غدیریه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
زیارت غدیریه امام هادی (علیه‌السّلام)، زیارت
امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) در هجدهم
ذی‌الحجه است که از
امام هادی (علیه‌السّلام) وارد شده است. این زیارت اولین‌بار توسط
محمد بن جعفر مشهدی در کتاب «
المزار» به ثبت رسید و محدثان بعدی، تماماً از او نقل کردند.
این زیارت به لحاظ سند، از اعتبار بسیار قابل توجهی برخوردار است، تنها مشکلی را که برخی ذکر کرده‌اند، مجهول بودن «مشهدی» به عنوان مؤلف و انتساب کتاب «المزار» به وی می‌باشد.
در این نوشتار پژوهشی پیرامون سند این زیارت انجام شده است.
حدیث غدیر یکی از استوارترین دلیل امامت
علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) به شمار می‌رود. تبیین و شفاف‌سازی
امامت امیرمومنان (علیه‌السّلام) بر پایه حدیث غدیر، دغدغه همیشگی
ائمه (علیهم‌السّلام) بود و با شیوه‌های گوناگون از آن بهره می‌گرفتند. گاهی به‌وسیله حدیث غدیر در مقابل مخالفان احتجاج می‌کردند. مواقعی شرح
ماجرای غدیر می‌دادند و حتی در ادعیه و زیارات نیز آن را به یادگار می‌گذاشتند. غدیریه امام هادی (علیه‌السّلام) نمونه‌ای از اینهاست. هادی اُمت (علیه‌السّلام) هجدهم ذی‌الحجه را فرصت مناسبی برای طرح دوباره حدیث غدیر می‌داند به همین جهت در این روز امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) را زیارت می‌کند و حقائق فراوان از جمله، ماجرای غدیر را بازگو می‌کند.
این زیارت اولین‌بار توسط
محمد بن جعفر مشهدی در کتاب «
المزار» به ثبت رسید و محدثان بعدی، تماماً از او نقل کردند.
زیارت امام هادی (علیه‌السّلام) به لحاظ سند، از اعتبار بسیار قابل توجهی برخوردار است. تنها مشکلی را که برخی ذکر کرده‌اند، مجهول بودن «مشهدی» به عنوان مؤلف و انتساب کتاب «المزار» به وی می‌باشد.
به همین دلیل نوشتار پیش‌رو، به کاوش از سند این زیارت به ویژه شخصیت محمد بن المشهدی و انتساب کتاب «المزار» به وی اقدام ورزیده است.
در ادامه نخست، مشروح سند این زیارت را می‌آوریم و سپس به شرح حال تک تک راویان آن می‌پردازیم.
(زیارة اخری لمولانا امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب صلوات الله علیه مختصة بیوم الغدیر)
«اَخْبَرَنِی الْفَقِیهُ الْاَجَلُّ اَبُو الْفَضْلِ شَاذَانُ بْنُ جَبْرَئِیلَ الْقُمِّیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ، عَنِ الْفَقِیهِ الْعِمَادِ مُحَمَّدِ بْنِ اَبِی الْقَاسِمِ الطَّبَرِیِّ، عَنْ اَبِی عَلِیٍّ، عَنْ وَالِدِهِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ، عَنْ اَبِی الْقَاسِمِ جَعْفَرِ بْنِ قُولَوَیْهِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ الْکُلَیْنِیِّ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ اِبْرَاهِیمَ، عَنْ اَبِیهِ، عَنْ اَبِی الْقَاسِمِ بْنِ رُوحٍ وَ عُثْمَانَ بْنِ سَعِیدٍ الْعَمْرِیِّ، عَنْ اَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْعَسْکَرِیِّ، عَنْ اَبِیهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا، وَ ذَکَرَ اَنَّهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ زَارَ بِهَا فِی یَوْمِ الْغَدِیرِ فِی السَّنَةِ الَّتِی اَشْخَصَهُ‌الْمُعْتَصِمُ. تَقِفُ عَلَیْهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ تَقُولُ: السَّلَامُ عَلَی مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ وَ سَیِّدِ الْمُرْسَلِینَ... السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا اَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ...»در این مجال در پی آن هستیم با توجه به مستندات موجود، اعتبار مؤلف و کتاب «المزار» را نتیجه بگیریم و پس از آن به بیان شرح‌حال یکایک راویان این حدیث پرداخته و در نتیجه اعتبار این زیارت را به اثبات برسانیم.
قبلاً لازم است بدانیم جناب آقای
محمدحسین صالح‌آبادی در مقاله «معرفی کتاب المزار الکبیر»، همچنین جناب آقای
قیومی اصفهانی در مقدمه کتاب «المزار»، تحقیقات ارزشمندی بجا آوردند. در این قسمت از نوشتار از اندوخته‌های دو محقق یاد شده، استفاده قابل توجهی شده است.
مطالب این قسمت در طی سه فصل، به شرح ذیل تقدیم می‌گردد:
فصل نخست: بررسی شخصیت نویسنده «المزار» و اعتبار او
فصل دوم: اعتبار کتاب «المزار» نزد عالمان امامی
فصل سوم: همسانی «المزار» موجود با نسخه‌های دیگر
بررسی شخصیت نویسنده «المزار» و اعتبار او:
مؤلف کتاب، ابوعبدالله محمد بن جعفر بن علی است. از او به «ابن المشهدی» «المشهدی» و «الحائری» هم یاد می‌شود.
تعدادی از عالمان امامی تنها از او و کتاب «المزار» نام برده‌اند. عده‌ای هم او را با اوصافی مانند: الامام السعید، محدث، صدوق، ستودند.
علامه مجلسی (رحمة‌الله‌علیه) در فصل دوم از مقدمه بحار می‌نویسد:
والمزار الکبیر یعلم من کیفیة اسناده انه کتاب معتبر وقد اخذ منه السیدان ابنا طاوس کثیرا من الاخبار والزیارات. از کیفیت اسناد کتاب مزار کبیر دانسته می‌شود که آن کتاب معتبری است.
سید بن طاووس و برادرزاده او بسیاری از اخبار و روایات را از این کتاب بر گرفتند.
از این سخن علامه (رحمة‌الله‌علیه) می‌توان اعتماد سید بن طاووس (رحمة‌الله‌علیه) نسبت به مشهدی را استفاده نمود. زیرا اعتماد ابن طاووس (رحمة‌الله‌علیه) نسبت به کتاب «المزار»، دلالت بر معتبر بودن مؤلف آن، در نزد وی دارد.
این مطلب از آن جهت اهمیت دارد که ابن طاووس (رحمة‌الله‌علیه) معاصر مشهدی به حساب می‌آید و دانشمندان رجال‌شناس از جمله
آیت‌الله خوئی (رحمة‌الله‌علیه) در مقدمه کتاب رجالی‌اش، بیان داشتند که توثیقات معاصرین نسبت به هم پذیرفته شده است.
مطابق گزارش علامه مجلسی (رحمة‌الله‌علیه)، در اجازه نامه‌ای را که
شهید اول به
شمس‌الدین محمد بن الشیخ می‌نویسد، از مشهدی با این عنوان یاد می‌کند:
الشیخ الامام السعید ابی عبدالله محمد بن جعفر المشهدی رحمه الله. شیخ، امام سعادت‌مند ابی‌عبدالله محمد بن جعفر مشهدی که رحمت خدا بر او باد.
شهید ثانی (رحمة‌الله‌علیه) در اجازه نامه‌اش به پدر
شیخ بهایی، از مشهدی با لقب «الشیخ السعید ابی عبدالله محمد بن جعفر المشهدی» یاد کرد.
شیخ حر عاملی (رحمة‌الله‌علیه) درباره او می‌نویسد:
الشیخ محمد بن جعفر المشهدی کان فاضلا محدثا صدوقا له کتب یروی عن شاذان بن جبرئیل القمی. محمد بن جعفر مشهدی انسانی فاضل، محدث و راستگو بود. او دارای کتاب‌هایی است و از
شاذان بن جبرئیل قمی روایت می‌کند.
آقا بزرگ طهرانی (رحمة‌الله‌علیه) به مناسبت ذکر کتاب «
الاستبصار» شیخ طوسی (رحمة‌الله‌علیه) از مشهدی و کتاب «المزار» نام می‌برد. او می‌نویسد:
وقد طبع (الاستبصار للشیخ الطوسی) بالهند وفی ایران والنسخة المقابلة بخط الشیخ الطوسی توجد فی خزانة کتب الشیخ‌هادی آل کاشف الغطاء لکنها لیست تامة بل الموجود من اول الکتاب الی آخر کتاب الصلاة بخط الشیخ جعفر بن علی بن جعفر المشهدی والد الشیخ محمد ابن جعفر المشهدی مؤلف المزار المشهور بمزار محمد ابن المشهدی. استبصار شیخ طوسی (رحمة‌الله‌علیه) در
هند و
ایران به طبع رسید ونسخه‌ای را که با خط شیخ طوسی (رحمة‌الله‌علیه) مقابله شد، در کتابخانه شیخ هادی آل‌کاشف الغطاء وجود دارد. این نسخه کامل نیست بلکه از اول کتاب تا آخر کتاب الصلاة از آن وجود دارد که به خط شیخ جعفر بن علی بن جعفر مشهدی، پدر شیخ محمد بن جعفر مشهدی، مؤلف کتاب «المزار» که به مزار محمد بن مشهدی شهرت دارد، می‌باشد.
صاحب
اعیان الشیعه می‌نویسد:
ابو عبدالله محمد بن جعفر بن علی بن جعفر المشهدی الحائری المعروف بمحمد بن المشهدی شیخ جلیل متبحر محدث صدوق هو صاحب کتاب المزار المشهور بمزار محمد ابن المشهدی والمزار الکبیر. ابوعبدالله محمد بن جعفر بن علی جعفر مشهدی حائری که به محمد بن المشهدی معروف است، شیخ بزگ، متبحر،
محدث و
صدوق است. او صاحب کتاب «المزار» است که به مزار محمد بن المشهدی و المزار الکبیر مشهور است.
جستجوگری در منابع امامیه، حکایت از اعتماد عالمان امامی در قبال «المزار» مشهدی (رحمة‌الله‌علیه) دارد. نمونه‌هایی از آن را بنگرید:
سید بن طاووس و برادرزاده او سید بن طاووس که هم عصر مشهدی است، همچنین برادرزاده او
سید عبدالکریم بن طاووس روایات فراوانی را مطابق گزارش مجلسی (رحمة‌الله‌علیه) از «المزار» نقل کردند. این مطلب به نوبه خود می‌تواند حاکی از اعتماد این دو عالم نسبت به کتاب مذکور باشد.
علامه مجلسی (رحمة‌الله‌علیه) در فصل اول از مقدمه
بحارالانوار می‌نویسد:
الفصل الاول: فی بیان الاصول والکتب الماخوذ منها وهی... کتاب کبیر فی الزیارات تالیف محمد بن المشهدی کما یظهر من تالیفات السید ابن طاوس واعتمد علیه ومدحه وسمیناه بالمزار الکبیر. فصل نخست در بیان اصول و کتاب‌هایی است که روایات بحارالانوار از آن کتاب‌ها گرفته شده است... یکی از اینها کتاب بزرگی است که در باب زیارات نوشته شده است و آنگونه که از تالیفات سید بن طاووس بر می‌آید، این کتاب نوشته محمد بن المشهدی است. سید ابن طاووس (رحمة‌الله‌علیه) بر آن اعتماد داشت و آن را ستود. ما این کتاب را «المزار الکبیر» نام نهادیم.
در فصل دوم از مقدمه بحار می‌نویسد:
والمزار الکبیر یعلم من کیفیة اسناده انه کتاب معتبر وقد اخذ منه السیدان ابنا طاوس کثیرا من الاخبار والزیارات. از کیفیت اسناد کتاب مزار کبیر دانسته می‌شود که آن کتاب معتبری است. سید بن طاووس و برادرزاده او بسیاری از اخبار و روایات را از این کتاب بر گرفتند.
علاوه بر گزارش علامه مجلسی (رحمة‌الله‌علیه)، می‌توان نمونه‌هایی از روایات ابن طاووس و برادرزاده او را که از کتاب «المزار» برداشتند، به نظاره نشست.
نمونه یکم: سید عبدالکریم بن طاووس (رحمة‌الله‌علیه) در کتاب «
فرحة الغَری» زیارت غدیریه امام هادی (علیه‌السّلام) (که مورد بحث این نوشتار است) را همانگونه که در «المزار» مشهدی آمده، با همان سند و متن، آوده است:
«واخبرنی والدی وعمی (رضی الله عنه) عن محمد بن نما عن محمد بن جعفر (المشهدی) عن شاذان بن جبرئیل القمی (رضی الله عنه) عن الفقیه العماد بن محمد بن القاسم الطبری عن ابی علی عن والده محمد بن الحسن الطوسی عن الشیخ المفید محمد بن محمد بن النعمان عن ابی القاسم جعفر بن قولویه عن محمد بن یعقوب الکلینی عن علی بن ابراهیم عن ابیه عن ابی القاسم بن دوخ (روح) وعثمان بن سعید العمری عن ابی محمد الحسن بن علی العسکری عن ابیه صلوات الله علیه وذکر انه (علیه‌السّلام) زار بها فی یوم الغدیر فی السنة التی اشخصه فیها المعتصم...» نکته قابل توجه آنکه، مؤلف این روایت را از عمویش نقل می‌کند. به نظر می‌رسد، مقصود همان ابن طاووس معروف «
سید رضی‌الدین بن طاووس» باشد. بنابراین، می‌توان غدیریه امام هادی (علیه‌السّلام) را علاوه بر نقل مؤلف «فرحة الغری»، از جمله نقل‌های سید بن طاووس از «المزار» نیز به شمار آورد.
نمونه دوم: مؤلف «فرحة الغری» در یکجا از کتاب اینگونه می‌آورد:
«وذکر محمد المشهدی فی مزاره: ان الصادق (علیه‌السّلام) علم محمد بن مسلم الثقفی هذه الزیارة: اذا اتیت مشهد امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) فاغتسل غسل الزیارة...» نمونه سوم: او در جای دیگر آورده است:
وذکر محمد بن المشهدی فی مزاره ما صورته...باید دانست که نقل سید بن طاووس و برادرزاده او (رحمة‌الله‌علیه) ما، از کتاب «المزار» مشهدی، از این جهت قابل توجه است که سید رضی‌الدین (رحمة‌الله‌علیه) هم عصر مشهدی است و کتابخانه‌ای با اهمیتی نیز در اختیار داشت و سید عبدالکریم بن طاووس (رحمة‌الله‌علیه) هم در دوران نزدیک به او بوده است. با توجه به این مطلب، باید گفت اولاً: به احتمال قوی این کتاب نزد آنها وجود داشت. ثانیاً: مولف نزد آنها معلوم بود. ثالثاً: با توجه به کثرت نقلی که در گزارش علامه مجلسی (رحمة‌الله‌علیه) بدان اشاره شد، این دو نفر به کتاب «المزار» مشهدی اعتماد داشتند. دیدگاه
آیت‌الله وحید خراسانی درباره «المزار» مشهدی، چه بسا برخواسته از همین جهات باشد. ایشان می‌فرماید:
اعتمادنا علی المزار للمشهدی نتیجة لاعتماد السید عبد الکریم بن طاووس وولده علیه. اعتماد ما بر «المزار» مشهدی به جهت اعتماد سید عبدالکریم بن طاووس و فرزندش بر این کتاب است.
آنگونه که از گزارش شیخ حر عاملی (رحمة‌الله‌علیه) در خاتمه وسائل الشیعه بر می‌آید، او به برخی از کتاب‌های معتبر دسترسی نداشت اما به واسطه کتاب‌های مورد اعتماد دیگر از آن نقل کرده است. کتاب «المزار» مشهدی در زمره این دست از کتاب‌ها است. بنابراین؛ هر چند ایشان به کتاب «المزار» دسترسی نداشت، اما در نظر او مورد اعتماد بوده است.
واما الکتب المعتمدة التی نقلنا منها بالواسطة ولم تصل الینا ولکن نقل منها الصدوق والشیخ... وغیرهم فهی کثیرة جدا ونحن نذکر هنا جملة مما صرحوا باسمه عند النقل منه ونقلنا نحن عنهم عنه: فمن ذلک... کتاب المزار لمحمد بن المشهدی. اما کتاب‌های مورد اعتماد که از آنها با واسطه نقل کردیم و در دسترس ما نبود اما صدوق، شیخ و... از آن نقل نمودند، فراوان است. ما در اینجا دسته‌ای از آنها را که به اسمشان هنگام نقل تصریح کرددند و ما از آنها نقل کردیم را می‌آوریم. از جمله این کتاب‌ها، کتاب مزار محمد بن المشهدی است.
محدث نوری (رحمة‌الله‌علیه) «المزار» مشهدی را از جمله کتاب‌های مورد اعتماد اصحاب می‌داند و می‌نویسد:
الشیخ الجلیل السعید المتبحر ابو عبدالله محمد بن جعفر بنعلی بن جعفر المشهدی الحائری المعروف بمحمد بن المشهدی وابنالمشهدی مؤلف المزار المشهور الذی اعتمد علیه اصحابنا الابرار. شیخ جلیل و متبحر ابوعبدالله محمد بن جعفر مشهدی حائری که به محمد بن المشهدی و ابن المشهدی شهرت دارد، صاحب کتاب مشهور «المزار» است که اصحاب ما بدان کتاب اعتماد داشتند.
صاحب اعیان الشیعه ضمن معرفی مشهدی و کتاب او، آن را مورد اعتماد میان اصحاب معرفی می‌کند. او می‌نویسد:
محمد بن جعفر بن علی بن جعفر المشهدی صاحب کتاب المزار... اعتمد علیه الاصحاب. محمد بن جعفر مشهدی صاحب کتاب «المزار» است... این کتاب مورد اعتماد اصحاب است.
صاحب کتاب
مستدرکات علم رجال الحدیث، می‌آورد:
محمد بن جعفر بن علی بن جعفر المشهدی الحائری... مؤلف المزار الکبیر المشهور المعتمد عند الاصحاب. محمد بن جعفر مشهدی حائری مولف «المزار الکبیر» است. کتاب او مورد اعتماد نزد اصحاب است.
در
ایران تنها یک نسخه از کتاب «المزار» ابن مشهدی در
کتابخانه آیت‌الله مرعشی (رحمة‌الله‌علیه) وجود دارد. آقای قیومی اصفهانی همین نسخه را تحقیق و به چاپ رسانده است. این کتاب در چند کتابخانه از کتابخانه‌های
نجف هم وجود دارد.
کتابی که در کتابخانه آیت‌الله مرعشی (رحمة‌الله‌علیه) وجود دارد مربوط به دوران صفوی است و چاپ فعلی از روی همین نسخه است.
سید عبدالکریم بن طاووس (رحمة‌الله‌علیه)، متوفای ۶۹۳ که قرابت زمانی با ابن المشهدی دارد، در «الفرحة الغَری» مطالبی را از کتاب «المزار» او نقل می‌کند. از جمله آن، همین غدیریه امام هادی (علیه‌السّلام) است که مطابق با نسخه موجود است.
آقا بزرگ تهرانی (رحمة‌الله‌علیه) از کتابی با نام «المزار» مشهدی نام می‌برد که در کتابخانه‌های نجف موجود است. ایشان عبارات خطبه کتاب را چنین می‌آورد:
الحمد لله القدیم احسانه الظاهر امتنانه... فانی قد جمعت فی کتابی هذا من فنون الزیارات للمشاهد...خطبه‌ای را که آقا بزرگ (رحمة‌الله‌علیه) از کتاب «المزار» مشهدی نقل می‌کند، با خطبه کتاب «المزار» موجود در ایران، یکی است. ایشان در ادامه همچنین نام مشایخ ابن مشهدی را می‌آورد که با نام مشایخ موجود در نسخه‌ای که در دست داریم، برابری می‌کند.
محدث نوری (رحمة‌الله‌علیه) در «المستدرک» از کتاب «المزار» مشهدی یاد می‌کند و مواردی از جمله در جلد ۱۰
سند زیارتی را نقل می‌کند که با نسخه موجود «المزار»، تفاوتی ندارد.
علامه مجلسی (رحمة‌الله‌علیه) در بحارالانوار مطالب زیادی از «المزار» نقل کرده است. جالب آنکه محققان بخش زیارات بحار الانوار، مطالب این بخش را با نسخه‌های موجود در کتابخانه‌های نجف تطبیق دادند. مطالب یاد شده با نسخه کتابخانه آیت‌الله مرعشی (رحمة‌الله‌علیه) مطابقت دارد.
بنابراین خطبه کتاب، مشایخ مؤلف و سند برخی روایات از نسخه موجود، با نسخه‌های دیگر برابری می‌کند. این مطلب به نوبه خود قرینه‌ای است که نشان می‌دهد نسخه موجود «المزار»، همان است که در دست عالمان پیشین بوده است و ما را در معتبر دانستن نسخه موجود کمک می‌کند.
آنچه تاکنون گذشت، در قالب سه فصل مجزا بود که یک فصل آن در رابطه با اعتبار مؤلف و دو فصل آن به اعتبار کتاب «المزار» نظر داشت. اینها مستنداتی است که ما را در اعتبار بخشیدن به کتاب «المزار» و مؤلف آن، یاری می‌دهد.
بعد از بیان شرح‌حال مؤلف کتاب المزار و اثبات انتساب این کتاب شریف به وی، در این بخش به بررسی راویان موجود در سند این روایت می‌پردازیم:
مشهدی در مقدمه «المزار» می‌گوید روایات کتابش را از طریق مشایخ ثقات، آورده است.
فَاِنِّی قَدْ جَمَعْتُ فِی کِتَابِی هَذَا مِنْ فُنُونِ الزِّیَارَاتِ... مِمَّا اتَّصَلَتْ بِهِ مِنْ ثِقَاتِ الرُّوَاة.بنا به شهادت مؤلف، شیخ او
شاذان بن جبرئیل مورد وثوق است. علاوه بر آنکه شهید اول در کتاب «ذکری» از او با عنوان «من اجلاء فقهائنا» یاد می‌کند.
وی نیز از جمله مشایخ بلا واسطه مشهدی به شمار می‌رود و در باب «زیارة ابی عبدالله الحسین (علیه‌السّلام) فی یوم عاشوراء» از او روایت می‌آورد.
مطابق مقدمه ابن مشهدی که پیشتر گذشت، وثاقت
طبری ثابت می‌شود.
علاوه بر آنکه شیخ
منتجب‌الدین در
فهرست خود می‌گوید:
الشیخ الامام عماد الدین محمد بن ابی القاسم الطبری الاملی الکجی فقیه، ثقة. عمادالدین
محمد بن ابی‌القاسم طبری آملی،
فقیه و مورد وثوق است.
راوی بعدی
ابوعلی حسن بن محمد طوسی، فرزند شیخ طوسی (رحمة‌الله‌علیه) است.
منتجب‌الدین درباره او می‌گوید:
الشیخ الجلیل ابو علی الحسن بن الشیخ الجلیل الموفق ابی جعفر محمد بن الحسن الطوسی فقیه، ثقة. شیخ جلیل ابو علی فرزند ابوجعفر طوسی، فقیه و مورد وثوق است.
در «
الیقین» سید بن طاووس از او با عنوان «الشیخ المفید» تعبیر شده است.
در «
روضة المتقین»
مجلسی اول (رحمة‌الله‌علیه)، از وی با الفاظی چون «الشیخ الجلیل الفقیه النبیه» یاد شده است.
راوی بعدی شیخ طوسی (رحمة‌الله‌علیه) است. عظمت و شکوه او در میان عالمان امامی بر کسی پوشیده نیست.
علامه حلی (رحمة‌الله‌علیه) درباره شخصیت او بدین‌صورت می‌نگارد:
محمد بن الحسن بن علی الطوسی ابو جعفر شیخ الامامیة قدس الله روحه، رئیس الطائفة، جلیل القدر، عظیم المنزلة، ثقة عین، صدوق. محمد بن حسن طوسی، ابوجعفر، شیخ فرقه امامیه، رئیس طایفه، مردی جلیل‌القدر، دارای جایگاه بلند، مورد وثوق و راستگو بود.
شیخ مفید (رحمة‌الله‌علیه) راوی بعدی است. جایگاه فاخر او در میان دانشمندان امامی، شهره است.
نجاشی به هنگام معرفی او می‌نویسد:
محمد بن محمد بن النعمان... شیخنا واستاذنا فضله اشهر من ان یوصف فی الفقه والکلام والروایة والثقة والعلم. محمد بن محمد بن نعمان... شیخ و استاد ما است و فضل او در
فقه،
کلام، روایت، وثاقت و
دانش، مشهورتر از آن است که توصیف گردد.
ابن‌قولویه (رحمة‌الله‌علیه) راوی دیگر است. وی همان صاحب «
کامل الزیارات» است و در میان اندیشمندان امامی جایگاه بلندی را به خود اختصاص داده است.
نجاشی (رحمة‌الله‌علیه) پیرامون شخصیت او آورده است:
جعفر بن محمد بن جعفر بن موسی بن قولویه ابو القاسم... من ثقات اصحابنا واجلائهم فی الحدیث والفقه... وکل ما یوصف به الناس من جمیل وثقة وفقه فهو فوقه. جعفر بن محمد بن قولویه ابوالقاسم، یکی از افراد مورد وثوق و بزرگان اصحاب ما در
حدیث و فقه است. هر آنچه از زیبایی و وثاقت و فقاهت که دیگران بدان ستوده می‌شوند، او بالاتر از آن است.
کلینی صاحب کتاب «
الکافی» به عنوان راوی بعدی از این سلسله است. جایگاه پر آوازه او هر کسی را بی‌نیاز از بیان می‌کند.
نجاشی او را به بهترین وجه می‌ستاید:
محمد بن یعقوب بن اسحاق ابو جعفر الکلینی شیخ اصحابنا فی وقته بالری ووجههم وکان اوثق الناس فی الحدیث واثبتهم. محمد بن یعقوب کلینی بزرگ فرقه امامیه به روزگار خود در
شهر ری بود. او موثق‌ترین و با دقت‌ترین محدثان از لحاظ ضبط حدیث بوده است.
علی بن ابراهیم که راوی بعدی است، نزد امامیه مورد اعتماد است.
نجاشی (رحمة‌الله‌علیه) می‌گوید:
علی بن ابراهیم بن‌هاشم ثقة فی الحدیث ثبت معتمد صحیح المذهب. علی بن ابراهیم انسانی مورد وثوق در حدیث است. او فردی ثابت قدم، مورد اعتماد و دارای مذهبی درست است.
راوی بعدی
ابراهیم بن هاشم است.
آیت‌الله خویی در شرح‌حال او می‌نویسد:
لا ینبغی الشک فی وثاقة ابراهیم بن‌هاشم ویدل علی ذلک عدة امور: الاول: انه روی عنه ابنه علی فی تفسیره کثیرا وقد التزم فی اول کتابه بان ما یذکره فیه قد انتهی الیه بواسطة الثقات. الثانی: ان السید ابن طاووس ادعی الاتفاق علی وثاقته. الثالث: انه اول من نشر حدیث الکوفیین بقم والقمیون قد اعتمدوا علی روایاته وفیهم من هو مستصعب فی امر الحدیث فلو کان فیه شائبة الغمز لم یکن یتسالم علی اخذ الروایة عنه وقبول قوله. هیچ تردیدی در وثاقت ابراهیم بن هاشم وجود ندارد به دلیل آنکه:
اولا: فرزند او (علی بن ابراهیم) در تفسیرش از او روایت کرده است و او ملتزم شده که از افراد مورد وثوق در تفسیرش روایت کند.
ثانیا: سید بن طاووس ادعا کرده که وثاقت ابراهیم بن‌هاشم اجماعی است.
ثالثا: او اولین نفری بوده که احادیث اهل بیت (علیهم‌السّلام) را در
قم آورده و قمی‌ها به روایات او اعتماد داشتند در حالی که در میان قمی‌ها افرادی بودند که در امر حدیث سخت‌گیر بودند و اگر او را مورد اعتماد نمی‌دانستند این چنین احادیث او مورد قبول در میان آنان نبود.
در این طبقه دو راوی وجود دارند. هر دو از نائبان
امام مهدی (علیه‌السّلام) در روزگار
غیبت صغری می‌باشند.
شیخ طوسی (رحمة‌الله‌علیه) عثمان بن سعید را به بزرگی توصیف می‌کند:
عثمان بن سعید العمری الزیات... جلیل القدر ثقة وکیله علیه السلام. عثمان بن سعید عَمری، انسانی بزرگ و مورد وثوق و وکیل امام (علیه‌السّلام) است.
آیت‌الله خوئی (رحمة‌الله‌علیه) درباره ابوالقاسم بن روح می‌گوید:
الحسین بن روح: النوبختی ابو القاسم: هو احد السفراء و النواب الخاصة، للامام الثانی عشر (عجل الله تعالی فرجه) و شهرة جلالته و عظمته اغنتنا عن الاطالة فی شانه. حسین بن روح نوبختی، ابوالقاسم، یکی از نائبان خاص
امام دوازدهم (علیه‌السّلام) است. شهرت جلالت و عظمت او ما را از طولانی کردن بحث پیرامون شخصیت او بی‌نیاز می‌کند.
از مجموع آنچه گذشت، چنین به دست آمد که زیارت غدیریه
امام هادی (علیه‌السّلام) دارای سلسله سند بسیار قوی و ارزشمندی است.
محمد بن مشهدی هم بر پایه قرائن گوناگون فردی مورد وثوق است. کتاب «
المزار» او نیز نزد عالمان امامی مورد اعتماد بوده است.
•
موسسه ولی‌عصر، برگرفته از مقاله «پژوهشی پیرامون سند غدیریه امام هادی (علیه‌السلام)».
