زیارت عاشورا
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
زیارت عاشورا از زیارت‌هایی است که در
سیره و کلام
معصومین (علیهم‌السلام) و علمای بزرگ
دین بر مداومت قرائتش، فراوان سفارش شده است. این زیارت‌نامه را که از سوی امام پنجم ـ
امام محمدباقر (علیه‌السلام) ـ به شیعیان تعلیم شده، می‌توان منشور و آیین‌نامه زندگی یک
شیعه و یک
مؤمن راستین دانست. زیارت‌نامه‌ای که در واقع صحیفه‌ای است مختصر؛ اما کامل از دیدگاه اسلام‌شناسی، معرفت‌شناسی، امام‌شناسی، جامعه‌شناسی و انسان‌شناسی. در این زیارت
انسان با عالی‌ترین مضامین معارف الهی در
شناخت معصومین (علیه‌السلام) ـ به‌ویژه
امام حسین (علیه‌السلام) ـ و نیز شناخت رابطه وجودی مردم با ائمه معصومین (علیهم‌السلام) و مباحث انسان‌شناسی، هم‌چنین وظایفی که یک شیعه حقیقی و یک عزادار صادق در قبال امام حسین (علیه‌السلام) و نهضت او دارد، آشنا می‌شود.
زیارت عاشورا زیارت معروف
امام حسین (علیه‌السلام) می‌باشد.
زیارت عاشورا از زیارت‌هاى معروفی است که از
امام باقر (علیه‌السلام) نقل شده و مشتمل بر صد
لعن و
سلام و داراى
ثواب بسیاری است.
البته زیارت عاشوراى دیگرى نیز از آن حضرت نقل شده که مشتمل بر صد
لعن و
سلام نیست و همانند زیارت نخست،
ثواب فراوانی دارد؛
لیکن زیارت عاشوراى معروف همان زیارت اول است.
عنایت ویژه‌ای که از سوی
ائمه اطهار (علیه‌السلام) و بزرگان دین به این
زیارت شریف شده است، نشانگر اهمیت آن و کلیدی بودن مضامین آن در نوع رابطه‌ای است که باید هر انسانی با امام حسین (علیه‌السلام) و فرزندش
امام زمان (عجل‌الله‌فرجه‌الشریف) و به طور کلی با حماسه حسینی برقرار کند. این زیارت از چنان جایگاه معرفتی بلندی برخوردار است که از زمان ائمه اطهار (علیه‌السلام) تاکنون نه‌تنها از برنامه عبادی هیچ‌یک از ائمه و یارانشان و نیز علمای راستین
اسلام حذف نشده است، بلکه روز‌به‌روز تأکیداتشان بر اهمیت آن و مداومت بر خواندن آن بیش‌تر شده است.
از نکات قابل توجه دیگر در اهمیت و جایگاه زیارت عاشورا این است که مشهور بین اولیای خدا و علما این است که زیارت عاشورا
حدیث قدسی است
و از سوی
خداوند تبارک و تعالی به جهت عظمت شأن امام حسین (علیه‌السلام) و واقعه عاشورا و نیز ضرورت شناخت ابعاد مختلف این روز عظیم و وظیفه‌ای که بندگان خدا در قبال
امام (علیه‌السلام) و عاشورا دارند، توسط
فرشته وحی ـ
جبرئیل ـ به
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) اعطا شده است و به وسیله امام پنجم (علیه‌السلام) پس از واقعه
کربلا در
اختیار مردم قرار گرفته است.
زیارت عاشورا از چند طریق به دست ما رسیده است. در یکی از مشهورترین این طرق از محمد
بن خالد طیالسی و او از سیف
بن عمیره روایت کرده که می‌گفت:
«پس از آن‌که
امام صادق (علیه‌السلام) از حیره به
مدینه تشریف بردند، با صفوان
بن مهران و جمعی دیگر از اصحاب برای زیارت
امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) به سوی نجف حرکت کردیم. بعد از زیارت آن امام (علیه‌السلام)، صفوان رو به سوی کربلا و
قبر امام حسین (علیه‌السلام) نمود و به ما گفت: از این مکان آن حضرت (علیه‌السلام) را زیارت کنید؛ چراکه من
[در سفری به نجف با امام صادق (علیه‌السلام) همراه شدم؛ من
] در خدمت امام صادق (علیه‌السلام) بودم و آن حضرت (علیه‌السلام) از این مکان، امام حسین (علیه‌السلام) را زیارت نمود. آن‌گاه شروع به خواندن زیارت عاشورا کرد و بعد از
نماز، زیارت علقمه را خواند که بعد از زیارت عاشورا می‌خوانند.
سیف
بن عمیره گفت: به صفوان گفتم: علقمة
بن محمد زیارت عاشورا را برای ما نقل کرد؛ اما از این دعا (
علقمه) سخنی نگفت.
صفوان گفت: در خدمت امام صادق (علیه‌السلام) در این مکان آمدیم؛ چون آن حضرت (علیه‌السلام) زیارت عاشورا را خواندند، دو رکعت نماز این دعا را هم خواندند. آن‌گاه به من فرمودند: ای صفوان! مواظب این زیارت و
دعا باش و این‌ها را بخوان؛ من ضامن می‌شوم که هر کس این زیارت و دعا را چه از راه دور و چه از نزدیک بخواند، زیارت او مقبول شود و سعی‌اش مشکور گردد و سلامش به آن حضرت (علیه‌السلام) برسد و محجوب نماند و
حاجت او از جانب خداوند برآورده شود و به هر درجه‌ای که بخواهد برسد و او را ناامید برنگردانند.
سپس امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: ای صفوان! من این زیارت را با این ضمان از پدرم گرفتم و پدرم از پدرش
امام سجاد (علیه‌السلام) با همین ضمان و او از امام حسین (علیه‌السلام) با همین ضمان و او هم آن را از برادرش
امام حسن (علیه‌السلام) با همین ضمان و امام حسن (علیه‌السلام) نیز از پدرش امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) با همین ضمان و آن حضرت (علیه‌السلام) هم آن را از رسول خدا (صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) با همین ضمان و رسول خدا (صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) این زیارت را از جبرئیل با همین ضمان و جبرئیل این زیارت را با همین ضمان از
خدای عزوجل دریافت کرد و خداوند عزوجل به
ذات خود
قسم خورده که هر کس
حسین (علیه‌السلام) را با این زیارت از دور یا نزدیک زیارت کند، من دعا و زیارت او را قبول می‌کنم و درخواست او را هرقدر که باشد، می‌پذیرم و درخواستش را به او عطا می‌کنم و ناامید از طرف من برنمی‌گردد؛ بلکه مسرور و خوشحال با حاجت روا شده برگشته، راه رستگاری و
بهشت را می‌پیماید و از
آتش دوزخ آزاد است و
شفاعت او در حق تمام افراد جز دشمنان
اهل بیت (علیه‌السلام) مورد قبول است. (این مطلب دلیل بر قدسی بودن این زیارت است).
زیارت عاشورا از احادیث قدسی محسوب می‌شود؛ به این معنا که مفاد آن به صورت حدیث قدسی از جانب خداوند است و الفاظ آن توسط
حضرت رسول (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) تدوین شده است.) و سپس حضرت (علیه‌السلام) به مواظبت نمودن بر این زیارت و برآمدن حاجت در پرتو این زیارت اشاره فرمود.
روایت زیارت عاشورا (قدیمی‌ترین متنی که زیارت عاشورا در آن نقل شده، کتاب
کامل الزیارات است. ابن قولویه (متوفای، ۳۶۸ ـ ۳۶۹) متن زیارت را با پنج واسطه از امام باقر (علیه‌السلام) نقل کرده است.
شیخ طوسی، (متوفای ۳۶۰) نیز در کتابش
مصباح المتهجد این زیارت را بیان نموده است.) به سه طریق به
امام معصوم (علیه‌السلام) می‌رسد:
طریق اول: طریق علقمة
بن محمد حضرمی؛
طریق دوم: طریق مالک
بن اعین جهنی؛
طریق سوم: طریق صفوان
بن مهران جمال.
در طریق اول
حکیم بن داوود بن حکیم و دیگران از محمد
بن موسی همدانی از محمد
بن خالد طیالسی از سیف
بن عمیره و صالح
بن عقبه و آنان از علقمة
بن محمد حضرمی روایت می‌کنند که می‌گفت: «از
امام باقر (علیه‌السلام) تقاضا کردم که زیارت و دعایی را به من
تعلیم دهید که هم از نزدیک و هم از دور حضرت
سیدالشهدا (علیه‌السلام) را بدان زیارت کنم»؛ پس امام باقر (علیه‌السلام) زیارت عاشورا را به او تعلیم فرمود.
بر مبنای این روایت، تنها زیارت عاشورا به مالک
بن اعین تعلیم داده شده است؛ اما از دعای بعد از زیارت عاشورا ([[|دعای علقمه]]) ذکری به میان نیامده است.
در طریق دوم همین روایت از طریق محمد
بن اسماعیل
بن بزیع از صالح
بن عقبه از مالک
[بن اعین
]جهنی از امام باقر (علیه‌السلام) نقل شده است.
(شیخ طوسی در مصباح المتهجد نقل کرده که محمد
بن اسماعیل
بن بزیع از صالح
بن عقبه از پدرش
[یعنی عقبة
بن قیس کوفی
]و او از امام باقر (علیه‌السلام) روایت کردند که...)
در طریق سوم محمد
بن خالد طیالسی از سیف
بن عمیره نقل کرده که پس از آن‌که امام صادق (علیه‌السلام) از حیره به مدینه تشریف بردند، با صفوان
بن مهران و جمعی دیگر از اصحاب برای زیارت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) به سوی
نجف حرکت کردیم. بعد از زیارت آن امام (علیه‌السلام)، صفوان رو به سوی
کربلا و قبر امام حسین (علیه‌السلام) نمود و به ما گفت: از این مکان آن حضرت (علیه‌السلام) را زیارت کنید... .
در این طریق علاوه بر زیارت عاشورا به دعای بعد از زیارت نیز با تمام خصوصیت آن اشاره شده است. در ادامه این روایت از قول
امام جعفر صادق (علیه‌السلام) آمده: «ای صفوان! من این زیارت را به این ضمان از پدرم و او از پدرش و او... از خداوند متعال با همین ضمان دریافت نمودند».
در هر دو طریق نقل روایت زیارت عاشورا، راویانی ذکر شده‌اند که در مورد توثیق یا عدم
توثیق آنان در میان کتب و آثار رجالیون مطالبی عنوان شده است. در این بخش به اندکی از شرح حال این راویان پرداخته، به طور
اختصار از آن سخن به میان می‌آوریم:
محدث نوری در کتاب
مستدرک الوسائل از او به عنوان یکی از مشایخ
ابن قولویه یاد کرده
و
شیخ مفید و نیز شیخ طوسی در کتابش
تهذیب الاحکام از او روایت نقل کرده‌اند.
اما گویا
حکیم بن داوود در کتب رجال توثیقی ندارد. کما این‌که ظاهراً تضعیفی هم از او در کتب رجالی به ثبت نرسیده است. از نظر علمای
علم رجال این‌که توثیق عام او با تضعیفی معارض نیست. همین در اعتبار او کافی است.
او توسط
نجاشی و ابن غضائری
و
شیخ صدوق و دیگر رجالیون
تضعیف شده است؛ گرچه به تعبیر
آیت‌الله خویی توثیق ابن قولویه و قولش در رجال
کامل الزیارات معارض آن تضعیف است و این تعارض تضعیف و توثیق، به تساقط هر دو می‌انجامد
و در نتیجه محمد
بن موسی از نظر علمای علم رجال مجهول الحال محسوب می‌گردد.
علی‌رغم این‌که برخی رجالی‌ها وی را از مجاهیل (یکی از مصادیق مجهول در علم رجال این است که توثیق عام فردی با تضعیفی معارض نباشد؛ در این صورت از نظر علمای علم رجال این فرد مجهول قلمداد می‌گردد.) شمرده‌اند، اما می‌توان در میان آثار و کتب متقدمین به ادله و نشانه‌هایی بر
وثاقت محمد
بن خالد طیالسی دست یافت که از میان این ادله می‌توان به این موارد اشاره کرد:
محمد
بن علی
بن محبوب ـ که خود، از بزرگان طائفه
امامیه است ـ از کتاب طیالسی
روایت می‌کند
که این نقل، خود دلیل بر
اعتماد وی به محمد
بن خالد است.
برخی علما از طریق محمد
بن خالد طیالسی کتبی را از برخی مؤلفان شیعه نقل کرده‌اند. از جمله این مؤلفان می‌توان به سیف
بن عمیره اشاره داشت که ابوطاهر محمد
بن سلیمان زراری
(جد ابوغالب زراری) و محمد
بن جعفر رزاز
ـ که هر دو از بزرگان و ثقات مشایخ امامیه هستند ـ
به توسط محمد
بن خالد طیالسی، کتاب سیف
بن عمیره را روایت می‌کنند
که این نقل نشان از اعتماد ابوطاهر و رزاز به طیالسی دارد.
عاصم
بن حمید و علاء
بن رزین و اسماعیل
بن عبدالخالق از دیگر مؤلفانی هستند که ابوطاهر (جد ابوغالب زراری)، کتب ایشان را همراه چیزهای دیگر، از محمد
بن خالد طیالسی روایت کرده است.
کتاب رزیق
بن زبیر نیز از جمله کتبی است که توسط عبدالله
بن جعفر حمیری، از محمد
بن خالد طیالسی، روایت شده است.
حمید
بن زیاد (او با این‌که واقفی است، اما از سوی
شیخ طوسی و نجاشی مورد توثیق قرار گرفته است.)
نیز اصل‌های بسیاری را از محمد
بن خالد طیالسی روایت کرده است.
بسیاری از بزرگان و ثقات، از محمد
بن خالد روایت نقل کرده‌اند.
که از جمله این راویان
ثقه ـ علاوه بر
راویان و محدثانی که در بالا بدان‌ها اشاره شد ـ می‌توان به حمدان
بن احمد قلانسی،
سعد
بن عبدالله، سلمة
بن خطاب ـ که بنا بر اظهر، ثقه است ـ
و فرزند وی عبدالله
بن محمد
بن خالد طیالسی،
علی
بن ابراهیم،
علی
بن سلیمان زراری،
و محمد
بن حسن صفار
اشاره داشت.
این شواهد، از قوی‌ترین نشانه‌ها بر وثاقت محمد
بن خالد طیالسی هستند. از سوی دیگر، هیچ مذمت و تضعیفی نسبت به وی نقل نشده است؛ حتی از ابن غضائری ـ که از وی مذمت و تضعیف نسبت به بسیاری از ثقات، حکایت شده است ـ بنابراین در وثاقت محمد
بن خالد طیالسی تردیدی نیست. (مباحث فوق از سوی عالم رجالی آیت‌الله شبیری زنجانی نیز مورد تأیید قرار گرفته است. رجوع شود به جوابیه ایشان به سئوال از صحت یا سقم سند زیارت عاشورا).
در
کتب اربعه و سایر کتب روایی
روایات بسیاری از او نقل شده است. او از اصحاب
امام موسی کاظم (علیه‌السلام) و
امام رضا (علیه‌السلام) بود
و بنا بر نقل برخی از منابع از سوی امام رضا (علیه‌السلام) مورد
مدح و ستایش قرار گرفته است
که نشان از جایگاه والای او در میان شیعیان دارد.
محمد بن اسماعیل از سوی شیخ طوسی به شدت توثیق شده است.
از او در برخی منابع به عنوان فردی غالی، کذاب و کسی که قولش قابل
اعتماد نیست یاد شده است؛
اما مرحوم خویی با رد این بیان، به قول منسوب به ابن غضائری به عنوان سر سلسله اقوال قائلان ذم صالح اشاره کرده، می‌نویسد: «ابن غضائری، صالح
بن عقبه را تضعیف کرده است؛ اما این تضعیف، در برابر توثیق
علی بن ابراهیم یارای ایستادگی ندارد؛ چه این‌که همان‌گونه که بارها نیز گفته‌ایم، نسبت کتاب ابن غضائری به او ثابت نشده است؛ ازاینرو صالح
بن عقبه از ثقات به شمار می‌رود».
او از اصحاب امام باقر (علیه‌السلام)
و به تعبیر شیخ مفید ممدوح آن بزرگوار است.
علامه خویی پس از ذکر مطالبی در ارتباط با ایشان، نتیجه گرفته: «لا ینبغی الشک فی کونه شیعیا امامیا حسن العقیده و هوثقه...؛ در حسن عقیده و امامی بودن و
وثاقت او تردیدی نیست».
او از راویان کتاب کامل الزیارات به شمار می‌رود.
علامه خویی با ذکر مقدمه‌ای درباره او می‌نویسد: «.... فالرجل من الثقات».
او از اصحاب
امام صادق (علیه‌السلام) و امام موسی کاظم (علیه‌السلام)
و از ثقات شیعه برشمرده شده است.
گویا شایعاتی مبنی بر واقفی بودن او در افواه برخی از رجالیون پیچیده بود.
علامه خویی ضمن رد این قول پس از ذکر مقدماتی، نقل منسوب به
شهید ثانی در تضعیف او را نقل کرده و گفته است: «این تضعیف، تضعیف ناموجهی است که منشا آن توهم واقفی بودن سیف است. این نظر از لحاظ زمانی نمی‌تواند صحیح باشد؛ به علاوه این‌که وقف، منافاتی با وثاقت ندارد و بر فرض واقفی بودن باز هم وثاقتش ثابت است».
علقمه از اصحاب
امام باقر (علیه‌السلام) و امام صادق (علیه‌السلام)
و ناقل اصلی متن زیارت عاشورا است. از او در کتاب رجالی بحثی به میان نیامده؛ اما از برادرش ابوبکر به نیکی یاد شده است.
برخی
علما واقعه‌ای را که در حضور علقمه بین ابوبکر و زید
بن علی
بن الحسین (علیه‌السلام) اتفاق افتاده،
حمل بر وثاقت
علقمه نیز کرده‌اند و چنین نتیجه گرفته‌اند که: «علقمه مثله فی الاعتقاد؛ از شرح حال برادرش که در رجال کشی آمده، چنین برمی‌آید که او نیز در
اعتقاد همانند برادرش ـ ابوبکر ـ بود».
بنابراین از مجموع آن‌چه گذشت، درمی‌یابیم که سند زیارت عاشورا، سندی است صحیح و در راویان زیارت عاشورا ضعفی مشاهده نمی‌شود و افرادی چون محمد
بن موسی و علقمه که توثیق مشخصی ندارند، نقل علمای بزرگی چون
ابن قولویه و شیخ طوسی از آنان نوعی توثیق و اعتماد برای آنان محسوب می‌شود؛ به علاوه این‌که اقبال بزرگان و علمای دین به این
زیارت و التزام به خواندن آن و سفارش
قرائت آن به دیگران، خود جبران‌کننده این ضعف است.
زیارت حضرت اباعبداللَّه (علیه‌السلام) از نزدیک و از دور و در هر زمان و مکانى با زیارت عاشورا، همراه دو رکعت
نماز زیارت،
مستحب است. خواندن آن قبل از زوال و نیز در صحرا یا بام خانه در زیارت از دور
مستحب است.
در برخى نسخه‌هاى زیارت عاشوراى معروف به ذکر
تکبیر قبل از
زیارت اشاره شده است؛ ازاینرو برخى تصریح به استحباب آن کرده‌اند؛ بلکه برخى گفته‌اند:
مستحب است قبل از زیارت صد بار
تکبیر گفته شود.
آیا نماز زیارت قبل از زیارت خوانده مى‌شود یا بعد از آن؟ مسئله محل بحث بوده و احتمالات مختلفى در این مورد داده شده است. منشأ این اختلاف،
اختلاف نسخه‌هاى زیارت است.
لیکن بسیارى از بزرگان دو رکعت
نماز را بعد از زیارت دانسته‌اند.
البته در زیارت از راه دور مى‌توان
نماز را قبل از زیارت خواند، بلکه تقدیم اولى است.
برخى گفته‌اند: هنگام زیارت، ابتدا بر امام حسین (علیه‌السلام)
سلام و بر قاتلان آن حضرت
لعن و
نفرین مى‌نماید، سپس دو رکعت
نماز مى‌گزارد، آن‌گاه زیارت را مى‌خواند و پس از اتمام آن، دو رکعت نماز زیارت مى‌گزارد.
خواندن دعاى صفوان، معروف به
دعای علقمه، پس از زیارت عاشورا
مستحب است و موجب
کمال زیارت خواهد بود؛ لیکن جزء زیارت و شرط صحّت آن نیست.
مستحب است صد بار
سلام و
لعن، در یک مجلس گفته شود؛ لیکن این شرط، شرط
کمال زیارت است نه شرط صحت آن.
برخى در صورت امکان، در یک مجلس گفتن را لازم دانسته‌اند.
عظمت زیارت عاشورا و آثار و برکات آن سبب شده است که علما و بزرگان
دین این زیارت را ورد و ذکر دائمی خود قرار داده و در کارها و مشکلات به آن متوسل شوند. این در حالی است که فرموده امام صادق (علیه‌السلام) به صفوان ارزشی صدچندان به این زیارت بخشیده است.
(در حدیثی
امام صادق (علیه‌السلام) به یکی از یاران خود به نام صفوان فرمودند: «ای صفوان هرگاه برای تو به سوی
خداوند حاجتی روی داد، پس به وسیله این زیارت به سوی آن حضرت توجه کن و از هرجا و مکانی که بوده باشی، بخوان این دعا را و
حاجت خود را از پروردگار خود بخواه که برآورده خواهد شد و خداوند از وعده خود خلاف نخواهد کرد».) بنا بر نقل برخی حکایات این زیارت، رافع
عذاب قبر،
رافع گرفتاری،
دافع بیماری‌های مهلک
و واسع
رزق و روزی عنوان شده است.
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «زیارت عاشورا»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۲/۱۰. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۴، ص۳۳۲ ۳۳۳.
