زندگینامه عطار (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«زندگی نامه شیخ فرید الدین عطار نیشابوری»، به
زبان فارسی، تالیف، سعید نفیسی و در شرح احوال و آثار شیخ فرید الدین عطار نیشابوری است.
کتاب، شامل دیباچه و شرح حال عطار مشتمل بر نام و
نسب و خانواده، ولادت، مدت عمر، عصر زندگی، سوانح زندگی، رحلت، مرقد، عطار همدانی، عطارهای دیگر، مقام عطار، عقاید و افکار، آثار عطار، عطار دیگری که در
قرن نهم بوده و تکمله است.
مؤلف، در مقدمه کتاب بیان می‌کند که پاره‌ای از
کتاب‌های تراجم بیش و کم، شرح حال‌هایی از عطار نوشته‌اند، ولی هیچ کدام از آنها جامع و کافی و وافی نیست و در همه آنها مطالب نادرست دیده می‌شود، لذا وی سعی نموده با استفاده از همه مآخذ و مراجع، کتابی را ارائه دهد تا قابل مراجعه اهل فن باشد. وی، در این کتاب، مشروح تحقیقات خود را در ذیل عناوین مختلفی ارائه نموده که چکیده آنها چنین است:
چیزی که مسلم است این است که لقب عطار، فرید الدین بوده و نام وی و پدرش را در همه جا محمد بن ابراهیم نوشته‌اند و کنیه وی در مآخذ معتبر ابو حامد آمده است، البته صاحب «
تذکره مرآت الخیال»، به اشتباه برای وی دو کنیه ابو حامد و ابو بکر قائل شده است.
به نظر نفیسی، تاریخ ولادت عطار در حدود
سال ۵۳۷ ق، است. به نظر دولت شاه، اصل او از قریه کدکن از اعمال
نیشابور بوده و این نکته را مؤلفین «
مجالس المؤمنین» و «
خزینة الاصفیاء» و «
سفینة الاولیاء» و «
بستان السیاحة» تایید کرده‌اند.
در کتیبه‌ای که بر سر
قبر اوست نوشته‌اند که ۸۲ سال در شاپور (نیشابور) و ۳۲ سال در
شادیاخ زیسته و بدین گونه مدت عمر او ۱۱۴ سال می‌شود، ولی با دقت در اشعار عطار معلوم می‌شود که عطار، بیش از نود سال عمر نکرده است و اگر صد و چهارده سال عمر کرده چگونه است که دیگر در اشعار خویش اشاره‌ای ندارد.
بر اساس دلایل محکم، مسلم است که عطار در نیمه دوم قرن ششم و در سال‌های آغاز قرن هفتم زیسته است و کسانی که با او معاصر و معاشر بوده‌اند، همه از ۶۰۵ تا ۶۱۸؛ یعنی به فاصله ۲۲ سال تا ۹ سال پیش از او درگذشته‌اند و وی در حدود ۵۳۷ ق،
ولادت یافته و نود سال در این جهان زیسته است.
عطار، در نیشابور یا
شادیاخ، محله‌ای از آن شهر، می‌زیسته و همچون پدرش پیشه عطاری داشته است.
مؤلف، در این بخش،
داستان دگرگونی و تحول روحی عطار را به صورت‌های مختلف از زبان افراد متعدد درج نموده و خود، حکایت مزبور را به گونه‌ای که مؤلف فرانسوی، لوی دوبو، نقل کرده، مورد تایید قرار داده است.
در باب تاریخ رحلت عطار، اختلاف عجیبی در میان است که درباره هیچ یک از مردانی که در تاریخ نام ایشان آمده، اختلاف به این اندازه نیست؛ یعنی از ۵۸۶ گرفته تا ۷۲۷، بیست قول مختلف در میان هست و در این میان، ۱۴۱ سال فاصله است که مدت زندگانی چهار
نسل است. به نظر نفیسی، از میان گفتارهای مختلف، هر تاریخی که پیش از ۶۲۷ ق، باشد به هیچ وجه پذیرفتنی نیست. در باره اینکه عطار به
مرگ طبیعی درنگذشته و او را کشته‌اند، به نظر مؤلف، هیچ دلیل روشنی وجود ندارد و گفته «نفحات الانس» نیز ضعیف است.
مسلم است که بنای کنونی در سال ۸۹۱ ق، به دست
امیر علی شیر نوائی ساخته شده و در سال ۸۹۲ ق، که دولت شاه، «تذکرة الشعراء» را می‌نوشته، این ساختمان به پایان رسیده بود و بدین گونه بنایی که قاضی یحیی بن صاعد، پس از مرگ عطار، در سال ۶۲۷ یا اندکی پس از آن ساخته، چندان بنای محکمی نبوده است، زیرا که ۲۶۴ سال پس از آن، ویران بوده است، ولی در قرن هشتم در زمان حمد الله مستوفی معروف بوده است.
حاج خلیفه ، در «
کشف الظنون » در کلمات «منطق الطیر»، «الهی نامه»، «بلبل نامه»، «پندنامه»، «تذکرة الاولیاء»، «خسرونامه»، «شترنامه» و «جواهر الذات» نسبت عطار را همدانی آورده و به دلایلی این نکته قابل رد است. متاسفانه بیشتر محققین، او را با فرید الدین عطار نیشابوری اشتباه کرده‌اند.
همواره در هر زمانی گروهی بسیار از دانشمندان
ایران از هر طبقه به شهرت عطار یا لقب عطار معروف بوده‌اند، مثل علاء الدین محمد بن محمد عطار بخاری، از بزرگان مشایخ تصوف از سلسله نقش بندی، عطار طوسی از عرفای قرن ششم، ابو زکریا یحیی بن علی بن سلیمان، معروف به ابن عطار از فقهای
شافعی ، ابو العباس محمد بن احمد عطار بغدادی از بزرگان مشایخ
صوفیه ، خواجه حسن عطار، از مشایخ بزرگ
نقش بندیه ، نعیم عطار بلخی، از شعرای فارسی زبان قرن نهم، روح الدین عطار، از شاعران قرن هشتم، عطار بخاری یا علائی عطار، زین الدین علی بن حسین انصاری طبیب، معروف به حاج زین عطار و...
عرفای بزرگ ایران، در مناقب و مقامات عطار سخن بسیار گفته‌اند و به قول قاسم الانوار: «شیخ عطار، در تجرید، قدم بر سر قدم حضرت حیدر کرار داشت». جامی، در «
نفحات الانس » می‌گوید: «آن قدر اسرار و
توحید و حقایق اذواق و مواجید که در مثنویات و غزلیات وی اندراج یافته، در سخنان هیچ یک این طایفه یافت نمی‌شود».
با دقت در آثار عطار معلوم می‌شود که وی به مراحل طریقت کاملا معتقد بوده و به وحدت وجود
اعتقاد راسخ داشته و در آثار خویش، بی اعتنایی صرف به همه معاصران خود نشان داده و مطلقا نامی از هیچ کس نه به خوبی و نه به بدی نبرده است. اندیشه وی را بالاتر از هر فرقه و طریقتی باید دانست.
در باب آثار عطار، نه تنها بسیار مبالغه کرده‌اند، بلکه یک عده کتاب‌هایی را که از او نیست، به او بسته‌اند و ظاهرا ۱۱۴ کتاب را به وی نسبت داده‌اند که مرحوم نفیسی با بررسی آنها، اغلب انتسابات را رد می‌کند.
عطار دیگری که در قرن نهم بوده است
به نظر نفیسی، او مردی جعال بوده که در قرن نهم خود را فرید الدین محمد عطار می‌خوانده و از مردم تون بوده و در
مشهد می‌زیسته است و چندین کتاب سست و بی مغز را ساخته که به هیچ وجه، شبیه آثار فرید الدین عطار نیشابوری نیست.
پاورقی‌ها، به ذکر منابع پاره‌ای از مطالب کتاب اختصاص یافته است. فهرست مندرجات در آغاز کتاب و «فهرست نام‌های کسان و خاندان‌ها و نسب‌ها»، «فهرست نام‌ها و جاها» و «فهرست کتاب‌ها» در پایان کتاب ذکر شده است.
نرم افزار عرفان۳، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
