خزینة‌الاصفیاء
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خزینة الاصفیاء،
تذکره فارسی درباره احوال بزرگان اولیا و
مشایخ صوفیه ، نوشته
غلام سرور لاهوری (۱۲۴۴ـ۱۳۰۷) می باشد.
تألیف آن در ۱۲۸۰ آغاز شد و در
شوال ۱۲۸۱ به پایان رسید. مؤلف مادّه تاریخ های «
مقدس خزینه ابرار » و «
مخزن اسرار گنج اولیا » و «
خزینه خوب » را برای آغاز کتاب و «
خزانه خوبی » را برای پایان تألیف سرورده است.
عنوان کتاب نیز حاکی از تاریخ آغاز تألیف آن است. با این حال، لاهوری در خاتمه کتاب
گفته که شرح احوال بعضی از مشایخ را، که در ۱۲۸۲ و ۱۲۸۳ وفات یافته اند، بعداً به کتاب افزوده است.
او در مقدمه کتاب
تصریح دارد که بعد از تألیف گلدسته
کرامات ، در مناقب
عبدالقادر گیلانی ، از او خواسته شد که کتابی درباره احوال بزرگان دین و
مشایخ صوفیه ، احوال و
خوارق و کرامات آنان، به تفکیک
سلسله های عرفانی ، جدا جدا بنویسد.
بدین ترتیب غلام سرور خزینه را در هفت «مخزن» تنظیم کرد:
۱) شرح حال
حضرت محمد صلی اللّه علیه وآله وسلم و
خلفای راشدین و
امامان معصوم علیهم‌السلام و ائمه
اهل سنّت ؛
۲) مشایخ
قادریه ؛
۳) مشایخ
چشتیه ؛
۴) مشایخ
نقشبندیه و
مجددیه ؛
۵) مشایخ
سهروردیه ؛
۶) مشایخ سلاسل متفرقه؛
۷) شامل چهار فصل یا «حِصّه» : درباره
همسران پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلم،
دختران آن حضرت ، زنان صالح و اهل کرامت، مجانین و
مجاذیب گذشته و حال.
سپس خاتمه کتاب آمده است.
گفته شده که تذکره ای جامع تر از خزینة شامل تراجم برحسب سلسله های عرفانی از آغاز تا قرن سیزدهم، تألیف نشده است.
اگر چه این کتاب تذکره عمومی
مشایخ صوفیه جهان اسلام است، مؤلف در آن به ضبط تراجم مشایخ
شبه قاره و
پنجاب اهتمامی خاص داشته و شرح حال مشایخ معاصر یا آنانی را که تازه درگذشته بودند را نیز آورده است.
همچنین مؤلف مادّه تاریخ وفات هر یک از مشایخ را نیز در پایان احوال آنان ذکر کرده است.
او در مقدمه کتاب
منابع خود را کتاب های معتبر متقدمان و متأخران معرفی کرده و در ضمن هر مدخل منابع آن را درج نموده است. بسیاری از این منابع، از جمله
تذکره آدم بنوری (احتمالا
مناقب الحضرات )،
تذکره حضرات حجره ،
تذکره نوشاهی ،
روضة الاسلام ،
معراج الولایة ،
مناقب الاولیاء و
مناقب الاصفیاء ، تاکنون به چاپ نرسیده و نایاب است.
زبان کتاب بسیار ساده و به دور از هرگونه تکلف است و عبارات
عربی در آن به ندرت دیده می‌شود.
از میان تذکره‌هایی که در شبه قاره تألیف شده، خزینه به قدری مورد اقبال واقع شده که پس از ۱۲۸۱، منبع و سرمشق بسیاری از تذکره نویسان و مناقب نگاران
صوفیه بوده است.
تذکره نویس ایرانی،
معصوم علیشاه ، در
طرائق الحقائق از مطالب آن به ویژه مادّه تاریخ ها، استفاده کرده و گاهی نیز بر آن تعریض نوشته است.
استوری در بخش
تذکره های فارسی کتاب ادبیات فارسی
مکرر به خزینه استناد کرده است.
البته بسیاری از تاریخ های تولد یا وفات خزینه صحت ندارد و در قبول آن‌ها باید
احتیاط کرد.
تذکره نویسانی که از خزینه
تقلید کرده‌اند برخی از اشتباهات آن را یادآوری کرده اند.
شریف احمد نوشاهی اشتباهات غلام سرور را در مورد تاریخ وفات مشایخ
نوشاهیه بررسی کرده است.
همچنین در ترجمه اردوی خزینه بسیاری از این تاریخ ها اصلاح شده است. محمد حبیب در ابتدای کتاب
تاریخ مشایخ چشت نظامی
به وسعت اطلاعات
غلام سرور اذعان کرده و عیب عمده خزینه را انحراف از اصول اِسناد و تکیه بر
کشف و کرامات و مناقب گویی دانسته است.
این کتاب نخستین بار در ۱۲۸۴ در مطبع هوپ (امید)
لاهور چاپ سنگی شد. بعد از آن در ۱۲۹۰، با تجدید نظر مؤلف، در مطبع ثمرهند
لکهنو در دو جلد به چاپ دوم رسید. در مطبع نولکشور
کانپور نیز دوره دو جلدی آن را حداقل سه بار (در ۱۸۹۴، ۱۹۰۲، ۱۹۱۴)
چاپ سنگی شده است.
نسخه های
دست نویس کتاب نیز موجود است
که احتمالا از روی نسخه های چاپی
استنساخ شده است.
با وجود این‌که خزینه از کتاب های مرجع به شمار می‌رود و غلط های چاپ های سنگی آن فراوان است، تاکنون هیچ چاپ انتقادی و منقحی از آن نشده است.
محمود عالم هاشمی و پیرزاده اقبال احمد فاروقی، مخزن مشایخ
قادریه (انتشارات مکتبه نبویه، لاهور ۱۴۱۰)، و پیرزاده اقبال احمد فاروقی، مخزن مشایخ
چشتیه و مشایخ سلاسل متفرقه (انتشارات مکتبه نبویه، لاهور ۱۹۹۰) را در سه جلد به
اردو ترجمه کرده اند.
(۱) ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب، ج ۵، لاهور ۱۹۹۰.
(۲) غلام سرور لاهوری، حدیقة الاولیاء: پنجاب کی اکابر صوفیه کامستند تذکره، چاپ محمد اقبال مجددی، لاهور ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
(۳) غلام سرور لاهوری، خزینة الاصفیاء، چاپ سنگی، کانپور ۱۳۳۲/۱۹۱۴.
(۴) محمدمعصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ش.
(۵) احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ش.
(۶) احمد منزوی، فهرستواره کتابهای فارسی، تهران ۱۳۷۴ش.
(۷) خلیق احمد نظامی، تاریخ مشایخ چشت، ج ۱، دهلی ۱۹۸۰.
(۸) شریف احمد شرافت نوشاهی، اذکار نوشاهیه: مشتمل بر حالات و مقالات حضرات مشائخ قادریه نوشاهیه رضوان اللّه علیهم اجمعین، گجرات (۱۹۶۴).
(۹) عارف نوشاهی، فهرست کتابهای فارسی چاپ سنگی وکمیاب کتابخانه گنج بخش، اسلام آباد ۱۳۶۵ش ـ.
(۱۰) محمودعالم هاشمی، ذکر جمیل: تذکره اولاد امجاد حضرت مخدوم شیخ شهاب الدین محمد نور، لاهور ۱۹۶۸.
(۱۱) چارلز آمبروز استوری، ادبیات فارسی: یک بررسی زیستی کتابشناسی، لندن ۱۹۷۲.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خزینة الاصفیاء»، شماره۷۰۴۷.
