زبدة التواریخ (حافظ ابرو)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
زبدة التواریخ از مهم‌ترین وقایع نگاری نیمه نخست
سده نهم قمری، شامل رویدادهای پس از
مرگ تیمور تا نیمه فرمانروایی شاهرخ تیموری، تالیف شهاب الدین عبدالله بن لطف الله خوافی یا بهدادینی، مشهور به
حافظ ابرو متوفی ۸۳۳ ق است.
نویسنده کتاب را در چهار بخش یا ربع تقسیم کرده است. ربع اول، شامل کلیاتی درباره
تاریخ و سپس
آفرینش آدم تا برافتادن ساسانیان،
ربع دوم، ظهور
اسلام و
خلافت اموی تا برافتادن خلافت عباسی،
ربع سوم،
تاریخ ایران از عهد صفویان تا زوال ایلخانان را دربردارد.
بخش چهارم کتاب، یا به نوشته حافظ ابرو، از مرگ ایلخان ابوسعید تا
سال ۸۳۰ ق است. این بخش، خود، در دو قسمت تنظیم شده است: قسمت اول، رویدادهای پس از سقوط ایلخانان تا روی کار آمدن تیمور و سپس ذکر تحولات دوره فرمانروایی تا مرگ او را دربردارد، که برای تالیف آن عمدتا از ظفرنامه شامی استفاده شده است. قسمت دوم، رویدادهای پس از سال ۸۰۷ ق؛ یعنی دوره جنگ جانشینی میان فرزندان تیمور و سپس فرمانروایی شاهرخ را در برمی گیرد.
ثبت این وقایع پس از آن ادامه نیافت، زیرا حافظ ابرو چندی بعد در گذشت، در واقع، نام زبده التواریخ بر همین ارباع
اطلاق شده است.
مولف از نویسندگان پرکار دوره تیموری بود، وی از همان
آغاز در دستگاه تیمور فعالیت داشت و از همان آغازین سال‌های تکاپوی تیمور، برای کسب
قدرت ، از همراهان او شد و به تدریج در گرو نخبگان دربار درآمد.
پس از آغاز یورش‌های تیمور، به همراه او در این لشکرکشی‌ها شرکت کرد و پس از مرگ تیمور، از نزدیکان دربار شاهرخ تمیوری شد. حافظ ابرو با حضور طولانی مدت در دربار تمیور و جانشین او و دیدار از سرزمین‌های گوناگون توانست، شایستگی‌ها و مهارت‌های ادبی و تاریخ نگاری خویش را به کمال برساند.
شکوفایی تاریخ نگاری حافظ ابرو در دوره فرمانروایی شاهرخ، تا اندکی پیش از درگذشت او بود. حافظ ابرو در این عهد کار تالیف و ترجمه چندین متن تاریخی و جغرافیایی را به پایان رساند. تاکید او بیشتر بر تاریخ نویسی بود و با این که در سال ۸۱۷ ق به دستور شاهرخ، کار ترجمه متون جغرافیایی؛ همچون
مسالک و ممالک و صورالاقالیم، را در پیش گرفت و بخش عمده‌ای از آن را نیز به پایان آورد؛ اما در همین فعالیت نیز بیشتر، مهارت‌های خود را در تاریخ نگاری به نمایش گذاشت و میزان قابل توجهی اطلاعات تاریخی را در آن درج کرد، که از آن جمله می‌توان به تعریف او از تاریخ، در ابتدای جغرافیای حافظ ابرو، اشاره کرد، که حاوی کلیاتی در اندیشه سیاسی و شناخت
تاریخ ، به مثابه یک
فن است. او ذیلی در جامع التواریخ نوشت و در عین حال ذیل ظفرنامه شامی را در سال ۸۱۷، تالیف تاریخ شاهرخی را آغاز کرد.
مجموعه تالیفات حافظ ابرو زمینه را برای در پیش گرفتن برنامه‌ای بزرگ برای تالیفی جامع در تاریخ
جهان آماده ساخت. از جمله دستاوردهای این برنامه، تالیف کتاب مجمع التواریخ السلطانیه بود که زبده التواریخ بایسنقری میرزا آغاز کرد.
این کتاب، در واقع بخش چهارم تاریخی عمومی است که مجمع التواریخ السلطانیه نام دارد. و حافظ ابرو آن را برای بایسنقر بن شاهرخ متوفی ۸۳۷ ق، شاهزاده تیموری، به نگارش درآورده بود.
در میان تالیفات حافظ ابرو، زبده التواریخ اهمیت و ارزشی ویژه دارد. گر چه دیگر
آثار او، حتی آن دسته از آثاری که رونویسی متون متقدم به شمار می‌رود، هر یک گوشه‌هایی از توانایی‌های او در
تاریخ و
ادب نشان می‌دهد؛ اما زبده التواریخ، به ویژه بخش پس از مرگ تیمور و رخدادهای دوره جانشینان او و سپس وقایع عهد شاهرخ تا سال در گذشت او، در این میان اهمیت بسزایی دارد. زبده التواریخ دو بخش اساس دارد. بخش یکم آن در واقع ذیل ظفرنامه شامی است. و از آن جا که شامی تمامی دوره
حیات تیمور را ثبت نکرده است، بنابراین بخش یکم متمم ظفرنامه شامی به شمار می‌رود. حافظ ابرو در این بخش با رونویسی بخش ظفرنامه شامی زندگی و بر آمدن تیمور را روایت می‌کند. اما این رونویسی همراه با افزایش و کاهش اطلاعات و تغییر در شیوه نگارش صورت گرفته است. در مواردی او حتی روایتی از شامی را حذف و خبری جدید را به جای آن آورده است. مثلا
مقایسه روایت شامی درباره یورش او به سیستان با آنچه حافظ ابرو رونویسی کرده، میزان این تغییرات را به خوبی نمایان می‌کند.
در برخی موارد او صورت محافظه کارانه اخبار مندرج در ظفرنامه را تغییر می‌دهد و روایت واقعی را نقل می‌کند. بخش دوم، زبده التواریخ رویدادهای دوره شاهرخ را دربردارد که سفرنامه غیاث الدین
نقاش هم در همین بخش درج شده است. تقویم مورد استفاده در زبدةالتواریخ به صورت ثبت رویدادها در هر سال است. او علاوه بر منابع مکتوب و مدارک دیوانی، از دیده‌ها و شنیده‌های خود نیز استفاده کرده است.
زبده التواریخ براساس سال‌های اولیه فرمانروایی شاهرخ منبعی منحصر به فرد است. تاریخ نگاری او بر
دقت در ثبت رویدادها و تاکید بر ذکر سال مبتنی است. او در ذکر رویدادهای معاصران شاهرخ به کوتاه نویسی پرداخته است. در کتاب او رویدادهای جنگی اهمیت دارد و به تفصیل درباره آنها سخن گفته است؛ اما درباره زندگی فرهنگی و مذهبی اطلاعات چندانی عرضه نشده است.
این کتاب دربردارنده
تاریخ جهان از آغاز تا
سال ۸۳۰ ق است.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
