ریاض الفردوس خانی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«ریاض الفردوس خانی»، کتابی است به
زبان فارسی درباره
تاریخ عمومی
ایران ، به ویژه فارس و کهکلویه و خوزستان نوشته،
محمدمیرک بن مسعود الحسینی است.
نام کتاب دو گونه آمده است. در خطبه «ریاض الفردوس» و در انجام متن «ریاض الفردوس خانی».
علت این که در پایان آن را با عنوان «خانی» موسوم گردانیده، به مناسبت آن است که تالیف کتاب به درخواست محمد زمان خان بیگلربیگی کهگیلویه انجام شده و مؤلف در خطبه نام او را آورده است.
این کتاب در
سال ۱۰۸۲ ق. تالیف شده است.
کتاب، مشتمل است بر مقدمه مصحح؛ آقای ایرج افشار، خطبه مولف، یک فاتحه، دوازده
روضه و یک خاتمه.
کارل استوری در کتاب پرارزش نوشته‌های فارسی، جلد اول، صفحه ۲۳۷ نسخه ریاض الفردوس را بر اساس نوشته مورلی، شناسانیده و چنین نوشته است:
محمد میرک بن مسعود الحسینی ریاض الفردوس را در ۱۰۸۲ ق. تالیف و آن را به شمس الدوله محمد زمان خان بیگلربیگی کهگیلویه (از سال ۱۰۷۴ ق) اهدا کرده است. این شخص در عهد شاه سلیمان (۱۰۷۷- ۱۱۰۵ ق)، به مقام بیگلربیگی نایل شده و مؤلف، دوران کار او را چهار پنج
سال یاد کرده است. بنابراین تالیف کتاب چندی پس از دوران محمد زمان خان به پایان رسیده بوده است.
سال ورود محمد زمان خان به بیگلربیگی کهگیلویه از ماده تاریخی که همین محمد میرک سروده مشخصا سال ۱۰۷۴ ق. سه سال پیش از درگذشت شاه عباس ثانی (۱۰۴۳- ۱۰۷۷ ق) بوده و چون در ۱۰۸۲ ق. تالیف به پایان رسیده، بنابراین هشت سال تالیف کتاب گرفته است.
شعر این است:
چو آفتاب سپهر کمال خان
زمان به اوج جاه برآمد ز لطف «شاه
نجف »
دلم ز
پیر خرد جست سال تاریخش سپهر گفت بگو «
آفتاب اوج شرف»
ریاض الفردوس تاریخ عمومی ایران و بیشتر آن مخصوص به فارس، کهگیلویه و خوزستان از زمان‌های قدیم تا دوره سلطنت شاه سلیمان است. بخش بندی کتاب نسبت به متون تاریخی متعارف تا حدی غیر معهود است. کتاب در دوازده
روضه است و هر
روضه‌ای دو چمن به دنبال دارد. مؤلف خود سبب این گونه بخش بندی و نام گذاری را یادآور شده و نوشته است:
لهذا اساس تدوین آن را بر فاتحه و خاتمه و دوازده
روضه و بیست و چهار چمن گذاشته موسوم به ریاض الفردوس گردانید بر این
نسق که امور سانحه این
بلاد در عهد میمون هر یک از سلاطین ذوی الاحتشاد در طی
روضات محرر گشته و شطری از احوال شاهان که در ایام اقتدارشان در این ولایت امری سنوح نیافته در طی چمن‌ها نگارش پذیرفته است.
عناوین
روضه‌ها و چمن‌های کتاب به شرح زیر است:
روضه اول: در ذکر وقایع که در
زمان ملوک عجم درین بلاد فرخنده بنیاد سنوح یافته:
چمن اول: در بیان تسلط فراعنه بنوامیه
چمن ثانی: در بیان حالات جبابره بنی العباس
روضه دویم: در بیان امور سانحه زمان آل بویه الشهیر به دیالمه
چمن اول: در بیان وشمگیر بن زیار
چمن ثانی: در بیان حلات صفاریان
روضه سیم: در بیان سوانج ایام سلطنت سلاطین نامدار سلاجقه
چمن اول: در ذکر حالات فضلویه شبنکاره
چمن ثانی: در بیان حالات ملوک غزنویه
روضه چهارم: در بیان وقایع ایام سلاطین خوارزمشاهیه
چمن اول: در بیان حالات ملوک غور
چمن ثانی: در بیان حالات آل سامان
روضه پنجم: در بیان وقایع سانحه ایام استیلای چنگیزخان
چمن اول: در بیان حالات ملوک کرت
چمن ثانی: در بیان حسن صباح و وقایع آن ایام
روضه ششم: در ذکر سوانح عهد ملوک لرستان، الشهیر به اتابکان
چمن اول: در بیان حالات امیر ارسلان الترک بساسیری
چمن ثانی: در بیان حالات آل طاهر
روضه هفتم: در بیان امور سانحه اتابکان فارس، الشهیر به سلغریه
چمن اول: در بیان حالات اتابکان آذربایجان
چمن ثانی: در بیان حالات سید شرف الدین
روضه هشتم: در ذکر امور سانحه ایام آل مطفر
چمن اول: در بیان حالات ایلکانیان
چمن ثانی: در بیان حالات چوپانیان
روضه نهم: در بیان حالات صاحبقران گیتی ستان امیر تیمور گورکان
چمن اول: در بیان حالات سربداریه سبزوار
چمن ثانی: در بیان حالات ملوک قراختای
روضه دهم: در بیان وقایع سانحه ملوک تراکه آق قوینلو و قراقوینلو
چمن اول: در بیان حالات مشعشعین
چمن ثانی: در بیان حالات چلاویه
روضه یازدهم: در بیان وقایع
سانحه زمان خواقین کامکار و سلاطین نامدار صفیه
صفویه - رضوان الله تعالی علیهم اجمعین- منتهی به عهد همایون اشرف اعلی ازکی سلیمانی
چمن اول: در بیان حالات شاه قلندر مزور
چمن ثانی: در بیان حالات ملا هدایت آرندی مدعی مهدویت
روضه دوازدهم: در ذکر امور سانحه ایام نیکو فرجام خان عالی شان
بلند مکان محمد زمان خان دام عزه
چمن اول: در بیان حالات سید علی خان والی
عربستانچمن ثانی: در بیان شطری از حالات عالی جاه حسین پاشا
اعتبار این متن طبعا به مندرجات
روضه دوازدهم آن است که در آن به شرح کارهای بیگلربیگان کهگیلویه و خوزستان و مناطق پیوسته پرداخته و بی گمان اطلاعاتی را که درباره خوزستان و منطقه لرنشین فارس در خود
ضبط کرده است، از قبیل عملیات شرارت انگیز قلندر و سپس
هدایت الله آرندی و اطلاعی کوچک درباره ملا کمال غیاث و بهای مروارید در
زمان تالیف کتاب و اقدامات سید علی خان والی خوزستان در جای دیگر نمی‌توان یافت.
مولف در این کتاب، از کتاب‌های تاریخی زیادی نام می‌برد که نمی‌توان گفت همه آن‌ها را دیده بوده است و بسا که نام آن‌ها در متون نزدیک تر به عهد تالیف وجود داشته و او عینا عبارت را نقل کرده است. از جمله نام
تاریخ ملک نامه سلجوقی است که به
ظن یقین از مآخذ دیگر بدین کتاب آمده است. به هر تقدیر نام کتاب‌های تاریخی که ذکرشان را در این متن می‌بینیم چنین است:
اعمال الاعیان ،
تاریخ جهانگشا ،
تاریخ سلاجقه ،
تاریخ معجم ،
تاریخ وصاف ،
روضه الاخبار ،
زبده التواریخ حافظ ابرو ،
صور الاقالیم ،
مجالس المؤمنین ،
تاریخ بناکتی ،
تاریخ حکماء ،
تاریخ گزیده ،
تاریخ ملک نامه ،
تحفه الغرائب ،
روضه الصفا ،
شاهنامه ،
متون الاخبار ،
مسالک و ممالک ،
نامه خسروان ،
نزهه القلوب .
اصول نگارش مؤلف گاهی آمیخته به سجع و گاهی استفاده از الفاظ غریب و ندرتا درازنویسی است و البته از عبارات ساده به دور نیست. لغات ساختگی هم دارد؛ مانند گرمسیریت. از واژه‌هایی که احتمالا به چند معنی آمده، «کللی» فتور و سستی است که متعدد دیده می‌شود. گاهی اصطلاحی را که مربوط به روزگاری دور است، در حوادث دوره‌ای دور دست آورده؛ مانند تنکجات که ظاهرا هیچ ارتباطی با دوره
آل بویه نداشته است.
کتاب حاضر، مشتمل بر پاورقی‌های مصححان؛ ایرج افشار و فرشته صرافان و فهرست‌های ذیل می‌باشد:
فهرست
آیات قرآنی،
احادیث ، اقوال و امثال و
حکم و عبارات عربی، ابیات فارسی، ضرب المثل‌ها، مصرع‌ها، اشعار عربی، اعلام تاریخی، اعلام جغرافیایی و انسانی، اصطلاحات، نام کتاب‌ها.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
