• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

روابط خارجی حمدانیان

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


تاریخ تحولات دولت حمدانیان گویای آن است که آنان مناسبات سیاسی خود را بر بنیانی منفعت‌طلبانه و بی‌ثبات استوار ساخته بودند.



نخستین تحرک سیاسی آنان به هم‌پیمانی حمدان‌ بن حمدون با هارون شاری در ۲۶۳ بازمی‌گشت که دوامی نسبتاً طولانی داشت و حمدان نه‌تنها به‌لحاظ نظامی، بلکه به‌لحاظ تبلیغی نیز امکانات خود را در اختیار خوارج نهاد،
[۱] طبری، تاریخ طبری، ج۱۰، ص۳۷.
اما از آن‌جا که این هم‌پیمانی بن ابه مصالح سیاسی طرفین شکل گرفته بود و از گرایش استقلال‌طلبانه بنی‌تغلب ناشی می‌شد،
[۲] فیصل سامر، الدولة الحمدانیة فی الموصل و حلب، ج۱، ص۸۴ـ۸۵، بغداد ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳.
در موقعیتی خطیر از هم گسست. بدین‌ترتیب، مناسبات حسنه آنان پس از حدود دو دهه به روابطی خصمانه تبدیل شد و حسین‌ بن حمدان به نفع عباسیان، به قلع و قمع آن‌‌ها پرداخت. چنین مناسبات بی‌ثباتی با قرامطه نیز وجود داشت چنان‌که، حسین‌ بن حمدان یک‌ چند عملیات نظامی متعددی علیه قرمطیان به انجام رساند اما با شدت گرفتن دشمنی حمدانیان و فاطمیان، قرمطیان از حمایت سیاسی و حتی تسلیحاتی حمدانیان علیه فاطمیان بهره‌مند شدند.
[۳] ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۳، ص۳۳۶، قاهره (۱۳۸۳) ـ ۱۳۹۲/ (۱۹۶۳) ـ۱۹۷۲.



این بی‌ثباتی در مناسبات حمدانیان با عباسیان بیش از پیش جلوه‌گر بود. تحولات سیاسی مرکز خلافت و مناسبات حمدانیان با سرداران نظامی مسلط بر دربار عباسیان، چگونگی این روابط را تعیین می‌کرد. حمدانیان به‌رغم موقعیت مستحکم حسین‌ بن حمدان در دربار خلیفه عباسی و نیز امیرالامرایی ناصرالدوله در بسیاری موارد عملکردی استقلال‌طلبانه و طغیانگرانه داشتند.
[۴] عریب‌ بن سعد قرطبی، صلة تاریخ الطبری، ج۱، ص۴۴، در ذیول تاریخ‌الطبری، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره: دارالمعارف، (۱۹۷۷).
[۵] مسکویه، تجارب الامم و عواقب الهمم، ج۶، ص۲۰۷.
[۶] ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۹۲۹۳.    
با این حال، اهمیت حمدانیان در حفظ سرحدات اسلامیِ مجاور روم شرقی (ثغور) و نیز حفظ امنیت داخلی قلمرو عباسیان از دست‌اندازی قبایل کرد و عرب نواحی جزیره،
[۷] ابراهیم‌بن هلال صابی، المختار من رسائل ابی‌اسحق ابراهیم‌بن هلال ابن‌زهرون الصابی، ج۱، ص۱۸۵، چاپ شکیب ارسلان، بیروت.
[۸] ابراهیم‌بن هلال صابی، المختار من رسائل ابی‌اسحق ابراهیم‌بن هلال ابن‌زهرون الصابی، ج۱، ص۱۹۲ـ۱۹۳، چاپ شکیب ارسلان، بیروت.
[۹] فیصل سامر، الدولة الحمدانیة فی الموصل و حلب، ج۱، ص۳۰۹، بغداد ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳.
عباسیان را به مدارا وا می‌داشت.


فاطمیان، به‌رغم تمایل حمدانیان به هم‌پیمانی با آنها، چندان روی خوشی نشان نمی‌دادند و به آنان بی‌اعتماد بودند.
[۱۰] احمد بن علی مَقریزی، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، ج۱، ص۳۵۲، المعروف بالخطط‌المقریزیة، بولاق ۱۲۷۰، چاپ افست بغداد (۱۹۷۰).
درواقع، فاطمیان غالبآ در جبهه مقابل حمدانیان قرار داشتند. به‌رغم آن‌که گاه حمدانیان بن ابه مقتضیات سیاسی به فاطمیان التجا می‌جستند،
[۱۱] مسکویه، تجارب الامم و عواقب الهمم، ج۶، ص۴۴۰ـ۴۴۱.
[۱۲] مسکویه، تجارب الامم و عواقب الهمم، ج۶، ص۴۴۹ـ۴۵۰.
[۱۳] ابن‌قلانسی، تاریخ دمشق، ج۱، ص۵۰، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
این رویکرد تا پایان حکومت حمدانیان تداوم داشت. با این حال، گروهی از آخرین بازماندگان خاندان حمدانی، پس‌از سقوط حکومت حمدانیان در شام، در مصر اقامت گزیدند و بعد‌ها در نیمه دوم قرن پنجم، یکی از اخلاف آنان چنان قدرتی یافت که برای چندین سال بر امور حکومت مصر در دوره مستنصر فاطمی، سیطره یافت و مهم‌‌ترین کارگزار مصر شد.
[۱۴] ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۵، ص۱۳ـ۱۵، قاهره (۱۳۸۳) ـ ۱۳۹۲/ (۱۹۶۳) ـ۱۹۷۲.
[۱۵] ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج ۵، ۲۱ـ۲۲، قاهره (۱۳۸۳) ـ ۱۳۹۲/ (۱۹۶۳) ـ۱۹۷۲.
[۱۶] ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج ۵، ۹۰ـ۹۱، قاهره (۱۳۸۳) ـ ۱۳۹۲/ (۱۹۶۳) ـ۱۹۷۲.



مهم‌‌ترین نقش حمدانیان حفاظت از مرزهای قلمرو اسلامی در مقابل تهاجم رومی‌ها بود و حمدانیان مهم‌‌ترین مانع توسعه‌طلبی رومیان در نواحی مسلمان‌نشین به‌شمار می‌رفتند. ازاین‌رو در منشور حکومتی آنان که از سوی دربار عباسیان ابلاغ می‌شد، جهاد از مهم‌‌ترین وظایف حاکم حمدانی بود.
[۱۷] ابراهیم‌ بن هلال صابی، المختار من رسائل ابی‌اسحق ابراهیم‌ بن هلال ابن‌زهرون الصابی، ج۱، ص۱۹۲ـ۱۹۴، چاپ شکیب ارسلان، بیروت.
بیشترین جهاد علیه رومیان را، سیف‌الدوله در فاصله سالهای ۳۲۴ تا ۳۵۶ انجام داد که او را به کابوسی برای رومیان تبدیل کرده بود،
[۱۸] فیصل سامر، الدولة الحمدانیة فی الموصل و حلب، ج۲، ص۱۵۲ـ۱۹۰، بغداد ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳.
اما با مرگ سیف‌الدوله (۳۵۶)، رومیان با استفاده از آشفتگی اوضاع داخلی حمدانیان و ضعف جانشینان سیف‌الدوله، به جبران شکستهای خود پرداختند. مناسبات حمدانیان با روم شرقی منحصر به جنگ نبود و در دورانهای کوتاه‌مدت صلح، روابط سیاسی و تجاری و حتی دینی بین دو طرف برقرار بود.
[۱۹] فیصل سامر، الدولة الحمدانیة فی الموصل و حلب، ج۲، ص۲۰۲، بغداد ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳.



حمدانیان دارای دو امارت مستقل در موصل و حلب بودند. این دو امارت، به‌رغم خاستگاه مشترک و نیز مناسبات سیاسی ـ اقتصادی و فرهنگی نزدیک، هریک به‌شیوه‌ای مستقل اداره می‌شدند.
[۲۰] فیصل سامر، الدولة الحمدانیة فی الموصل و حلب، ج۱، ص۳۱۱ـ ۳۱۳، بغداد ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳.
امیر حمدانی دارای اختیارات بسیار بود، از جمله برگزاری نمازجمعه، اداره امورجنگ، جمع‌آوری مالیات، رسیدگی به مَظالم، نظارت بر عیار سکه و نقوش منسوجات و احتساب.
[۲۱] ابراهیم‌ بن هلال صابی، المختار من رسائل ابی‌اسحق ابراهیم‌ بن هلال ابن‌زهرون الصابی، ج۱، ص۱۸۵، چاپ شکیب ارسلان، بیروت.
قلمرو حمدانیان به چند ناحیه تقسیم شده بود و هر ناحیه یک والی داشت که از میان افراد خاندان حمدانی یا غلامان ویژه انتخاب می‌شدند. ساختار حکومت آنان نظامی بود و امرای حمدانی بیش از آن‌که سیاسی باشند، جنگاور بودند و ابزار سلطه آنان سپاهیان پرشمارشان بود.
[۲۲] فیصل سامر، الدولة الحمدانیة فی الموصل و حلب، ج۱، ص۳۱۹، بغداد ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳.
نهاد وزارت، هم‌زمان، نقش معاونت در امور مالی و دیوانی و سفارت را ایفا می‌کرد. با این حال، وزرا استقلال عمل کمی داشتند و غالباً تحت سیطره امیرحمدانی بودند.
[۲۳] فیصل سامر، الدولة الحمدانیة فی الموصل و حلب، ج۱، ص۲۲۸، بغداد ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳.

از جمله وزرای معروف آنان باید از ابواسحاق قَراریطی، محمد بن فَهداَزْدَی، ابومحمد فیاضی و نیز افرادی از خاندان مغربی نام‌برد.
[۲۴] مسکویه، تجارب الامم و عواقب الهمم، ج۶، ص۲۱۴.
[۲۵] ابن‌عدیم، زبدة‌الحلب من تاریخ حلب، ج۱، ص۱۵۲، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.
منصب احتساب از دیگر مناصب اداری حمدانیان بود.
[۲۶] ابراهیم‌ بن هلال صابی، المختار من رسائل ابی‌اسحق ابراهیم‌ بن هلال ابن‌زهرون الصابی، ج۱، ص۲۰۴، چاپ شکیب ارسلان، بیروت.



درباره نظام قضایی آنان گفته شده است که ناصرالدوله شخصاً بر کار مظالم و اجرای حدود نظارت می‌کرد،
[۲۷] مسکویه، تجارب الامم و عواقب الهمم، ج۶، ص۷۰.
در حالی که سایر امرای حمدانی به انتصاب قضات اهتمام جدّی داشتند.
[۲۸] ابراهیم‌ بن هلال صابی، المختار من رسائل ابی‌اسحق ابراهیم‌ بن هلال ابن‌زهرون الصابی، ج۶، ص۴۳۷ـ۴۳۸، چاپ شکیب ارسلان، بیروت.
[۲۹] ابن‌عدیم، زبدة‌الحلب من تاریخ حلب، ج۱، ص۱۱۲، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.
[۳۰] ابن‌عدیم، زبدة‌الحلب من تاریخ حلب، ج۱، ص۱۳۱، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.
[۳۱] ابن‌عدیم، زبدة‌الحلب من تاریخ حلب، ج۱، ص۱۵۲، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.
[۳۲] ابن‌عدیم، زبدة‌الحلب من تاریخ حلب، ج۱، ص۱۷۰، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.
[۳۳] ابن‌عدیم، زبدة‌الحلب من تاریخ حلب، ج۱، ص۱۸۱، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.
[۳۴] ابن‌عدیم، زبدة‌الحلب من تاریخ حلب، ج۱، ص۱۹۶، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.
[۳۵] ابن‌عدیم، زبدة‌الحلب من تاریخ حلب، ج۱، ص۱۹۹، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.

به دلیل سنّی بودن اغلب ساکنان قلمرو حمدانیان (البته بعد‌ها سکنه شیعی مذهب افزایش یافت)، قضات غالبآ از میان اهل سنّت به‌ویژه حنفیان انتخاب می‌شدند. هرچند در اواخر دوره حمدانیان، گرایش به انتخاب قضات شیعه افزایش یافت.
[۳۶] فیصل سامر، الدولة الحمدانیة فی الموصل و حلب، ج۲، ص۲۲۸ـ۲۲۹، بغداد ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳.
[۳۷] فیصل سامر، الدولة الحمدانیة فی الموصل و حلب، ج۲، ص۲۳۲، بغداد ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳.



نظام اقتصادی حمدانیان متکی بر اخذ خراج و مالیات، جزیه و مصادره اموال و املاک بود که درآمد هنگفتی به خزانه آنان سرازیر می‌کرد. این ثروت غالباً معلول به کارگیری شیوه‌‌هایی قساوت‌ بار بود که نمونه‌های آن به‌کرّات در منابع ذکر شده است.
[۳۸] ابن‌خرداذبه، مسالک و الممالک، ج۱، ص۹۴.
[۳۹] ابن‌حوقل، صورة الارض، ج۱، ص۲۱۱ـ۲۱۴.
[۴۰] ابن‌حوقل، صورة الارض، ج۱، ص۲۲۰.
[۴۱] ابوشجاع روذراوری، ذیل کتاب تجارب الامم، ج۱، ص۲۱۴ـ۲۱۵، چاپ آمدروز، مصر ۱۳۳۴/۱۹۱۶، چاپ افست بغداد.
[۴۲] ابن‌عدیم، زبدة‌الحلب من تاریخ حلب، ج۱، ص۱۱۲، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.

با این حال گفته شده که این سیاست سخت‌ گیرانه مالیاتی، معلول نیاز مبرم حمدانیان به پول برای تأمین مقرری سپاهیان تحت امرشان بوده است.
[۴۳] فیصل سامر، الدولة الحمدانیة فی الموصل و حلب، ج۲، ص۲۳۵ـ ۲۳۶، بغداد ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳.

قلمرو حمدانیان به دلیل واقع شدن در مسیر راههای تجاری شرق و غرب، حائز اهمیت فراوان بود
[۴۴] ابراهیم‌ بن هلال صابی، المختار من رسائل ابی‌اسحق ابراهیم‌ بن هلال ابن‌زهرون الصابی، ج۱، ص۱۹۴ـ۱۹۶، چاپ شکیب ارسلان، بیروت.
و رونق تجاری و بازارهای متعدد شهر‌هایی چون حلب، موصل و رَقّه، در آثار جغرافیدانان مسلمان وصف شده است. در این چرخه تجاری، صادرات کالا اعم از محصولات کشاورزی و نساجی و کالاهای شیشه‌ای، کاغذسازی و غیره اهمیت فراوان داشت و هریک از شهر‌ها به ساخت یا تولید محصولی خاص شهرت داشتند.
[۴۵] ابن‌حوقل، صورة الارض، ج۱، ص۲۱۴ـ ۲۱۵.
[۴۶] ابن‌حوقل، صورة الارض، ج۱، ص۲۲۰ـ۲۲۱.
[۴۷] ابن‌حوقل، صورة الارض، ج۱، ص۲۲۷.
[۴۸] مقدسی، البدء و التاریخ، ج۱، ص۱۳۸.
[۴۹] مقدسی، البدء و التاریخ، ج۱، ص۱۴۱.
[۵۰] مقدسی، البدء و التاریخ، ج۱، ص۱۴۵.
[۵۱] مقدسی، البدء و التاریخ، ج۱، ص۱۸۱.



حمدانیان موصل به بن ای کاخهای زیبا،
[۵۲] فیصل سامر، الدولة الحمدانیة فی الموصل و حلب، ج۱، ص۳۵۰ـ۳۵۱، بغداد ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳.
مسجد و آرامگاه به‌ویژه برای شخصیتهای شیعی، اهتمام بسیار داشتند، از آن جمله است بنایی زیارتگاهی به نام مشهدالدکّه در حلب منسوب به محسن‌ بن حسین‌ بن علی علیهماالسلام،
[۵۳] مقدسی، البدء و التاریخ، ج۱، ص۱۴۶.
[۵۴] ابن‌شحنه، الدرالمنتخب فی تاریخ مملکة حلب، ج۱، ص۸۵ـ۸۶، چاپ یوسف الیان سرکیس، بیروت ۱۹۰۹.
و رباطی عظیم که ابن‌جبیر در قرن ششم در موصل آن را دیده بود
[۵۵] ابن‌جبیر، رحلة ابن‌جبیر، ج۱، ص۱۸۹ـ۱۹۰، بیروت ۱۹۸۶.
و بعد‌ها به جامع یونس نبی تبدیل شد.
[۵۶] فیصل سامر، الدولة الحمدانیة فی الموصل و حلب، ج۱، ص۳۵۴، بغداد ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳.

استحکامات نظامی حلب نیز اگرچه قرن‌ها پیش از حمدانیان بنا شده بود، اما سیف‌الدوله و پسر و جانشینش، سعدالدوله، به تجدید بنای باروی شهر و افزودن برج‌هایی به آن و نیز ترمیم قلعه معروف حلب همت گماشتند.
[۵۷] ابن‌شداد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراء الشام و الجزیرة، ج۱، قسم ۱، ص۶۰، ج ۱، قسم ۱، چاپ یحیی زکریا عبّاره، دمشق ۱۹۹۱.
[۵۸] ابن‌شداد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراء الشام و الجزیرة، ج۱، قسم ۱، ص۸۱، ج ۱، قسم ۱، چاپ یحیی زکریا عبّاره، دمشق ۱۹۹۱.
بنای کاخهای باشکوه، از جمله کاخ الحَلْبه و ترمیم مسجدجامع حلب،
[۵۹] ابن‌عدیم، زبدة‌الحلب من تاریخ حلب، ج۱، ص۱۱۹، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.
[۶۰] ابن‌شداد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراء الشام و الجزیرة، ج۱، قسم ۱، ص۹۳، ج ۱، قسم ۱، چاپ یحیی زکریا عبّاره، دمشق ۱۹۹۱.
[۶۱] ابن‌شداد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراء الشام و الجزیرة، ج۱، قسم ۱، ص۱۰۴ـ ۱۰۵، ج ۱، قسم ۱، چاپ یحیی زکریا عبّاره، دمشق ۱۹۹۱.
نمونه‌‌هایی دیگر از توجه حمدانیان شام به معماری است. موسیقی از برجسته‌‌ترین شاخه‌های هنری در روزگار حمدانیان محسوب می‌شود. توجه آنان به موسیقی بیش از هر چیز به سبب ثروت فراوان و شادخواری امرا و بزرگان بود.
[۶۲] محمود بن حسین کشاجم، دیوان، ج۱، ص۳۶ـ۳۷، چاپ خیریه محمد محفوظ، بغداد ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
[۶۳] محمود بن حسین کشاجم، دیوان، ج۱، ص۷۰ـ۷۱، چاپ خیریه محمد محفوظ، بغداد ۱۳۹۰/۱۹۷۰. محمودبن حسین کشاجم، دیوان، ج۱، ص۷۳، چاپ خیریه محمد محفوظ، بغداد ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
[۶۴] محمودبن حسین کشاجم، دیوان، ج۱، ص۱۰۷ـ۱۰۸، چاپ خیریه محمد محفوظ، بغداد ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
[۶۵] علی‌ بن محمد شابشتی، الدیارات، ج۱، ص۲۶۱ـ۲۶۲، چاپ کورکیس عوّاد، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۶۶] ابن‌فضل‌اللّه عمری، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، ج۱، ص۳۲۳، سفر۱، چاپ عبداللّه سریحی، ابوظبی ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
فارابی، بزرگ‌‌ترین موسیقی‌دان مسلمان، از حمایت سیف‌الدوله برخوردار بود.
[۶۷] ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۵، ص۱۵۵ـ۱۵۶.
ابوالفرج اصفهانی نیز کتاب معروف الاغانی خود را به سیف‌الدوله اهدا کرد
[۶۸] یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۴، ص۱۷۰۷ـ۱۷۰۸، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
و ابن‌فضل‌اللّه عمری در مسالک‌الابصار
[۶۹] ابن‌فضل‌اللّه عمری، مسالک الابصار فی ممالک الامصار،سفر۱، ص ۳۷۹ـ۳۸۰، سفر۱، چاپ عبداللّه سریحی، ابوظبی ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
از حضور موسیقی‌دانی به نام سقّاره در دربار سیف‌الدوله یاد کرده است. در اشعار شعرای روزگار حمدانیان نیز به‌کرّات از ساز‌هایی چون عود و مِزْهر و اصطلاحاتی چون عودیّات، آلات طرب و مُعلِنَةُ الأَوتار یاد شده است که بر رواج موسیقی در این روزگار صحه می‌گذارد.
[۷۰] محمود بن حسین کشاجم، دیوان، ج۱، ص۵۶، چاپ خیریه محمد محفوظ، بغداد ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
[۷۱] محمود بن حسین کشاجم، دیوان، ج۱، ص۶۵، چاپ خیریه محمد محفوظ، بغداد ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
[۷۲] محمود بن حسین کشاجم، دیوان، ج۱، ص۷۱ـ۷۳، چاپ خیریه محمد محفوظ، بغداد ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
[۷۳] محمود بن حسین کشاجم، دیوان، ج۱، ص۸۳، چاپ خیریه محمد محفوظ، بغداد ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
[۷۴] محمود بن حسین کشاجم، دیوان، ج۱، ص۱۰۷ـ۱۰۸، چاپ خیریه محمد محفوظ، بغداد ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
[۷۵] محمد بن احمد وأواء دمشقی، دیوان، ج۱، ص۴۹، چاپ سامی دهان، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳.



ادبیات در دوره حمدانیان چنان غنایی داشت که فیصل سامر
[۷۶] فیصل سامر، الدولة الحمدانیة فی الموصل و حلب، ج۲، ص۲۶۵، بغداد ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳.
دولت حمدانی را دولت شعر و جنگ نامیده است. امرای حمدانی (از جمله سیف‌الدوله، ابوفراس و سه تن از پسران ناصرالدوله)، نه تنها خود غالبآ در زمره ادبا و شعرا بودند،
[۷۷] عبدالملک‌ بن محمد ثعالبی، یتیمة الدهر، ج۱، ص۵۳ـ۱۱۹، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
بلکه دربارشان نیز محفل پررونق ادبا و شعرایی بود که با انواع آثار و اشعار رزمی، بزمی، عامیانه، مدحی، مرثیه‌ای و غیره در آن‌جا هنرنمایی می‌کردند. دربار ابوتغلب و به‌ویژه سیف‌الدوله پررونق‌‌ترین این محافل بود.
[۷۸] عبدالملک‌ بن محمد ثعالبی، یتیمة الدهر، ج۱، ص۳۵ـ۳۶، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
علاوه بر ابوفراس، شعرایی چون متنبّی، سَری رفاء، بَبَّغا، صنوبری و کشاجم بسیار مشهور بودند
[۷۹] محسن‌ بن علی تنوخی، نشوار المحاضرة و اخبار المذاکرة، ج۱، ص۱۰۳، چاپ عبود شالجی، بیروت ۱۳۹۱ـ۱۳۹۳/ ۱۹۷۲ـ۱۹۷۳.
[۸۰] علی‌ بن محمد شابشتی، الدیارات، ج۱، ص۲۶۰، چاپ کورکیس عوّاد، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۸۱] عبدالملک‌ بن محمد ثعالبی، یتیمة الدهر، ج۱، ص۵۷، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۲] عبدالملک‌ بن محمد ثعالبی، یتیمة الدهر، ج۱، ص۱۳۹ـ۱۴۰، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۳] عبدالملک‌ بن محمد ثعالبی، یتیمة الدهر، ج۱، ص۲۹۳ـ۲۹۴، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۴] یتیمة الدهر، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
ج ۲، ص ۲۱۸ـ۲۲۲).
آوازه سیف‌الدوله در ادب چنان بود که بدیع‌الزمان همدانی، در «المقامة الحمدانیة» خود از او یاد می‌کند.
[۸۵] احمد بن حسین بدیع‌الزمان همدانی، مقامات ابی‌الفضل بدیع‌الزمان الهمدانی، ج۱، ص۱۵۰ـ۱۵۶، و شرح‌ها لمحمد عبده، بیروت ۱۸۸۹.

در لغت و نحو نیز افراد برجسته‌ای چون ابوعلی فارسی و ابن‌جنّی و ابن‌خالویه، در خطابه، ابن‌نباته فارقی و در رسائل ادبی، ابوبکر خوارزمی از حمایتهای مادی و معنوی امرای حمدانی برخوردار بودند.
[۸۶] عبدالملک‌ بن محمد ثعالبی، یتیمة الدهر، ج۱، ص۸۸، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۷] عبدالملک‌ بن محمد ثعالبی، یتیمة الدهر، ج۱، ص۱۳۷، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۸] عبدالملک‌ بن محمد ثعالبی، یتیمة الدهر، ج۱، ص۲۲۳ـ۲۲۷، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۹] یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۳، ص۱۰۳۰ـ۱۰۳۱، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۹۰] ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۲، ص۸۰.
[۹۱] ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۲، ص۱۷۸.
[۹۲] ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۳، ص۱۵۶.
[۹۳] ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۳، ص۲۴۶ـ۲۴۸.



سایر رشته‌های علمی نیز موردتوجه حمدانیان بود، چنان‌که در علوم عقلی، طب و نجوم نیز بزرگانی چون ابونصر فارابی، عیسی رَقّی، جابر بن منصور سُکَّری، ابوالحسین‌ بن کشکرایا و ابوالقاسم تَنّوخی در قلمرو حمدانیان می‌زیستند.
[۹۴] علی‌ بن یوسف قفطی، تاریخ‌الحکماء، ج۱، ص۴۰۳، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
[۹۵] علی‌ بن یوسف قفطی، تاریخ‌الحکماء، ج۱، ص۴۲۹، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
[۹۶] ابن ابی‌اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۶۰۹ـ ۶۱۰، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).
[۹۷] ا بن ابی‌اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۶۱۳ـ۶۱۴، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).
[۹۸] ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۳، ص۳۶۶.
[۹۹] ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۱، ص۱۵۳.



به‌رغم هم پیمانی حمدانیان با حکومت‌ها و قدرتهای سنّی‌مذهب، مذهب آنان آشکارا تشیع دوازده امامی بود.
[۱۰۰] ابوفراس حمدانی، دیوان، ج۱، ص۳۳۷، شرح خلیل دویهی، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
[۱۰۱] ابوفراس حمدانی، دیوان، ج۱، ص۳۵۱ـ۳۵۲، شرح خلیل دویهی، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
گفته شده است که سیف‌الدوله از سال ۳۵۱ با اتخاذ تدابیری، دست به تغییر ترکیب جمعیتی حلب به نفع شیعیان زد.
[۱۰۲] محمد راغب طباخ، اعلام‌النبلاء بتاریخ حلب الشهباء، ج۱، ص۲۵۳، چاپ محمد کمال، حلب ۱۴۰۸ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۸ـ۱۹۸۹.

وی بدین منظور به احداث مقابری برای شخصیتهای شیعی نظیر عمرو بن حَمِق خُزاعی
[۱۰۳] یاسین‌ بن خیراللّه خطیب عمری، منیة الادباء فی تاریخ الموصل الحدباء، ج۱، ص۱۴۶، چاپ سعید دیوه‌جی، موصل ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
و درج اسامی پنج تن علیهم‌السلام بر روی برخی سکه‌های حمدانی
[۱۰۴] ابن‌ظافر ازدی، اخبار الدولة الحمدانیة بالموصل و حلب و دیار بکر و الثغور، ج۱، ص۳۷، چاپ تمیمه رواف.
پرداخت.
بنابه گزارش ابن‌حوقل،
[۱۰۵] ابن‌حوقل، صورة الارض، ج۱، ص۲۴۰.
ابوالهیجاء حمدانی پیرامون مزار امام علی علیه‌السلام حصاری استوار ساخت و قبه‌ای بزرگ که درون آن با فرشهای گران‌قیمت پوشیده شده بود، بر آن بنا کرد. ابن‌عدیم
[۱۰۶] ابن‌عدیم، زبدة‌الحلب من تاریخ حلب، ج۱، ص۱۷۲، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.
نیز از اقدام سعدالدوله به افزودن جملات «حی علی خیرالعمل، محمد و علیٌ خیرالبشر» به اذان سخن گفته است. آشکارترین جلوه‌های تشیع در اشعار شعرای این روزگار منعکس است.
ابوفراس حمدانی، بار‌ها به مدح اهل بیت و قدح دشمنانشان پرداخته است
[۱۰۷] ابوفراس حمدانی، دیوان، ج۱، ص۳۰۰ـ۳۰۴، شرح خلیل دویهی، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
[۱۰۸] ابوفراس حمدانی، دیوان، ج۱، ص۳۳۷، شرح خلیل دویهی، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
[۱۰۹] ابوفراس حمدانی، دیوان، ج۱، ص۳۴۶ـ۳۴۷، شرح خلیل دویهی، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
[۱۱۰] ابوفراس حمدانی، دیوان، ج۱، ص۳۵۱ـ۳۵۲، شرح خلیل دویهی، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
[۱۱۱] محمود بن حسین کشاجم، دیوان، ج۱، ص۲۸ـ۳۱، چاپ خیریه محمد محفوظ، بغداد ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
[۱۱۲] محمود بن حسین کشاجم، دیوان، ج۱، ص۱۰۸ـ۱۱۴، چاپ خیریه محمد محفوظ، بغداد ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
و دو شاعر به نامهای محمد بن احمد بن حمدان معروف به ابوبکر بَلَدی و علی‌ بن عبداللّه ناشئالاصغر هم اشعار بسیاری درباره اهل بیت سروده‌اند.
[۱۱۳] ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۳، ص۳۶۹.
[۱۱۴] فیصل سامر، الدولة الحمدانیة فی الموصل و حلب، ج۱، ص۳۶۴، بغداد ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳.
ابوبکر خوارزمی، ادیب معروف، نیز گرایشهای شیعی‌اش را آشکارا بیان می‌کرد
[۱۱۵] رسائل‌ابی‌بکر الخوارزمی، بیروت ۱۹۷۰.
و شمشاطی، نحوی مشهور و معلم فرزندان ناصرالدوله، نیز به تشیع گرایش داشت.
[۱۱۶] یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۴، ص۱۹۰۷ـ۱۹۰۸، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
بااین‌حال، حمدانیان تسامح مذهبی داشتند و رونق فعالیت دیرهای فراوان منطقه موصل در روزگار آنان
[۱۱۷] علی‌ بن محمد شابشتی، الدیارات، ج۱، ص۱۷۶، چاپ کورکیس عوّاد، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۱۱۸] علی‌ بن محمد شابشتی، الدیارات، ج۱، ص۱۸۴ـ۱۸۵، چاپ کورکیس عوّاد، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۱۱۹] علی‌ بن محمد شابشتی، الدیارات، ج۱، ص۲۱۸، چاپ کورکیس عوّاد، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۱۲۰] علی‌ بن محمد شابشتی، الدیارات، ج۱، ص۳۰۰ـ۳۰۱، چاپ کورکیس عوّاد، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
گویای رویکرد حمدانیان به آزادی عمل اهل کتاب بوده است.


قدیم‌‌ترین سکه به دست آمده از حمدانیان، درهمی مربوط به سال ۳۳۰ است که به دستور ناصرالدوله ضرب شده است.
نیز سکه‌‌هایی به تاریخ ۳۳۱، ۳۳۳، ۳۳۴، ۳۵۴، ۳۶۰ و غیره به‌دست آمده که نام خلیفه عباسی (گاه نام خلیفه فاطمی) همراه با نام امیر حمدانی بر آن ضرب شده است
[۱۲۱] استنلی لین‌پول، کاتالوگ خط پول از سکه های شرقی در موزه بریتانیا، ج۳، ص۳ـ۹، لندن ۱۸۷۵-۱۸۹۰، repr بولونیا ۱۹۶۷.
[۱۲۲] کدرینگتون، کتابچه راهنمای کاربر سکه شناسی Musalman، ج۱، ص۶۲، لندن ۱۹۰۴.
[۱۲۳] کدرینگتون، کتابچه راهنمای کاربر سکه شناسی Musalman، ج۱، ص۶۹، لندن ۱۹۰۴.
[۱۲۴] کدرینگتون، کتابچه راهنمای کاربر سکه شناسی Musalman، ج۱، ص۷۴، لندن ۱۹۰۴.
[۱۲۵] کدرینگتون، کتابچه راهنمای کاربر سکه شناسی Musalman، ج۱، ص۷۸، لندن ۱۹۰۴.
[۱۲۶] کدرینگتون، کتابچه راهنمای کاربر سکه شناسی Musalman، ج۱، ص۱۹۱، لندن ۱۹۰۴.

منابع:
(۳۲) ابن ابی‌اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).
(۳۳) ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ.
(۳۴) ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهره (۱۳۸۳) ـ ۱۳۹۲/ (۱۹۶۳) ـ۱۹۷۲.
(۳۵) ابن‌جبیر، رحلة ابن‌جبیر، بیروت ۱۹۸۶.
(۳۶) ابن‌حوقل، صورة الارض.
(۳۷) ابن‌خرداذبه، مسالک و الممالک.
(۳۸) ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان.
(۳۹) ابن‌شحنه، الدرالمنتخب فی تاریخ مملکة حلب، چاپ یوسف الیان سرکیس، بیروت ۱۹۰۹.
(۴۰) ابن‌شداد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراء الشام و الجزیرة، ج ۱، قسم ۱، چاپ یحیی زکریا عبّاره، دمشق ۱۹۹۱.
(۴۱) ابن‌ظافر ازدی، اخبار الدولة الحمدانیة بالموصل و حلب و دیار بکر و الثغور، چاپ تمیمه رواف.
(۴۲) ابن‌عدیم، زبدة‌الحلب من تاریخ حلب، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.
(۴۳) ابن‌فضل‌اللّه عمری، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، سفر۱، چاپ عبداللّه سریحی، ابوظبی ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
(۴۴) ابن‌قلانسی، تاریخ دمشق، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۴۵) ابوشجاع روذراوری، ذیل کتاب تجارب الامم، چاپ آمدروز، مصر ۱۳۳۴/۱۹۱۶، چاپ افست بغداد.
(۴۶) ابوفراس حمدانی، دیوان، شرح خلیل دویهی، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
(۴۷) احمد بن حسین بدیع‌الزمان همدانی، مقامات ابی‌الفضل بدیع‌الزمان الهمدانی، و شرح‌ها لمحمد عبده، بیروت ۱۸۸۹.
(۴۸) محسن‌ بن علی تنوخی، نشوار المحاضرة و اخبار المذاکرة، چاپ عبود شالجی، بیروت ۱۳۹۱ـ۱۳۹۳/ ۱۹۷۲ـ۱۹۷۳.
(۴۹) عبدالملک‌ بن محمد ثعالبی، یتیمة الدهر، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۵۰) یاسین‌ بن خیراللّه خطیب عمری، منیة الادباء فی تاریخ الموصل الحدباء، چاپ سعید دیوه‌جی، موصل ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
(۵۱) محمد بن عباس خوارزمی، رسائل‌ابی‌بکر الخوارزمی، بیروت ۱۹۷۰.
(۵۲) علی‌ بن محمد شابشتی، الدیارات، چاپ کورکیس عوّاد، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۵۳) ابراهیم‌ بن هلال صابی، المختار من رسائل ابی‌اسحق ابراهیم‌ بن هلال ابن‌زهرون الصابی، چاپ شکیب ارسلان، بیروت.
(۵۴) محمد راغب طباخ، اعلام‌النبلاء بتاریخ حلب الشهباء، چاپ محمد کمال، حلب ۱۴۰۸ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۸ـ۱۹۸۹.
(۵۵) طبری، تاریخ طبری.
(۵۶) فیصل سامر، الدولة الحمدانیة فی الموصل و حلب، بغداد ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳.
(۵۷) عریب‌ بن سعد قرطبی، صلة تاریخ الطبری، در ذیول تاریخ‌الطبری، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره: دارالمعارف، (۱۹۷۷).
(۵۸) علی‌ بن یوسف قفطی، تاریخ‌الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
(۵۹) محمود بن حسین کشاجم، دیوان، چاپ خیریه محمد محفوظ، بغداد ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
(۶۰) مسکویه، تجارب الامم و عواقب الهمم.
(۶۱) مقدسی، اَلْبَدْءُ وَ التّاریخ‏.
(۶۲) احمد بن علی مَقریزی، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، المعروف بالخطط‌المقریزیة، بولاق ۱۲۷۰، چاپ افست بغداد (۱۹۷۰).
(۶۳) محمد بن احمد وأواء دمشقی، دیوان، چاپ سامی دهان، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳.
(۶۴) یاقوت حموی، معجم‌الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
(۶۵) کدرینگتون، کتابچه راهنمای کاربر سکه شناسی Musalman، لندن ۱۹۰۴.
(۶۶) استنلی لین‌پول، کاتالوگ خط پول از سکه های شرقی در موزه بریتانیا، لندن ۱۸۷۵-۱۸۹۰، repr بولونیا ۱۹۶۷.

 
۱. ↑ طبری، تاریخ طبری، ج۱۰، ص۳۷.
۲. ↑ فیصل سامر، الدولة الحمدانیة فی الموصل و حلب، ج۱، ص۸۴ـ۸۵، بغداد ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳.
۳. ↑ ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۳، ص۳۳۶، قاهره (۱۳۸۳) ـ ۱۳۹۲/ (۱۹۶۳) ـ۱۹۷۲.
۴. ↑ عریب‌ بن سعد قرطبی، صلة تاریخ الطبری، ج۱، ص۴۴، در ذیول تاریخ‌الطبری، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره: دارالمعارف، (۱۹۷۷).
۵. ↑ مسکویه، تجارب الامم و عواقب الهمم، ج۶، ص۲۰۷.
۶. ↑ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۹۲۹۳.    
۷. ↑ ابراهیم‌بن هلال صابی، المختار من رسائل ابی‌اسحق ابراهیم‌بن هلال ابن‌زهرون الصابی، ج۱، ص۱۸۵، چاپ شکیب ارسلان، بیروت.
۸. ↑ ابراهیم‌بن هلال صابی، المختار من رسائل ابی‌اسحق ابراهیم‌بن هلال ابن‌زهرون الصابی، ج۱، ص۱۹۲ـ۱۹۳، چاپ شکیب ارسلان، بیروت.
۹. ↑ فیصل سامر، الدولة الحمدانیة فی الموصل و حلب، ج۱، ص۳۰۹، بغداد ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳.
۱۰. ↑ احمد بن علی مَقریزی، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، ج۱، ص۳۵۲، المعروف بالخطط‌المقریزیة، بولاق ۱۲۷۰، چاپ افست بغداد (۱۹۷۰).
۱۱. ↑ مسکویه، تجارب الامم و عواقب الهمم، ج۶، ص۴۴۰ـ۴۴۱.
۱۲. ↑ مسکویه، تجارب الامم و عواقب الهمم، ج۶، ص۴۴۹ـ۴۵۰.
۱۳. ↑ ابن‌قلانسی، تاریخ دمشق، ج۱، ص۵۰، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۴. ↑ ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۵، ص۱۳ـ۱۵، قاهره (۱۳۸۳) ـ ۱۳۹۲/ (۱۹۶۳) ـ۱۹۷۲.
۱۵. ↑ ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج ۵، ۲۱ـ۲۲، قاهره (۱۳۸۳) ـ ۱۳۹۲/ (۱۹۶۳) ـ۱۹۷۲.
۱۶. ↑ ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج ۵، ۹۰ـ۹۱، قاهره (۱۳۸۳) ـ ۱۳۹۲/ (۱۹۶۳) ـ۱۹۷۲.
۱۷. ↑ ابراهیم‌ بن هلال صابی، المختار من رسائل ابی‌اسحق ابراهیم‌ بن هلال ابن‌زهرون الصابی، ج۱، ص۱۹۲ـ۱۹۴، چاپ شکیب ارسلان، بیروت.
۱۸. ↑ فیصل سامر، الدولة الحمدانیة فی الموصل و حلب، ج۲، ص۱۵۲ـ۱۹۰، بغداد ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳.
۱۹. ↑ فیصل سامر، الدولة الحمدانیة فی الموصل و حلب، ج۲، ص۲۰۲، بغداد ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳.
۲۰. ↑ فیصل سامر، الدولة الحمدانیة فی الموصل و حلب، ج۱، ص۳۱۱ـ ۳۱۳، بغداد ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳.
۲۱. ↑ ابراهیم‌ بن هلال صابی، المختار من رسائل ابی‌اسحق ابراهیم‌ بن هلال ابن‌زهرون الصابی، ج۱، ص۱۸۵، چاپ شکیب ارسلان، بیروت.
۲۲. ↑ فیصل سامر، الدولة الحمدانیة فی الموصل و حلب، ج۱، ص۳۱۹، بغداد ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳.
۲۳. ↑ فیصل سامر، الدولة الحمدانیة فی الموصل و حلب، ج۱، ص۲۲۸، بغداد ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳.
۲۴. ↑ مسکویه، تجارب الامم و عواقب الهمم، ج۶، ص۲۱۴.
۲۵. ↑ ابن‌عدیم، زبدة‌الحلب من تاریخ حلب، ج۱، ص۱۵۲، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.
۲۶. ↑ ابراهیم‌ بن هلال صابی، المختار من رسائل ابی‌اسحق ابراهیم‌ بن هلال ابن‌زهرون الصابی، ج۱، ص۲۰۴، چاپ شکیب ارسلان، بیروت.
۲۷. ↑ مسکویه، تجارب الامم و عواقب الهمم، ج۶، ص۷۰.
۲۸. ↑ ابراهیم‌ بن هلال صابی، المختار من رسائل ابی‌اسحق ابراهیم‌ بن هلال ابن‌زهرون الصابی، ج۶، ص۴۳۷ـ۴۳۸، چاپ شکیب ارسلان، بیروت.
۲۹. ↑ ابن‌عدیم، زبدة‌الحلب من تاریخ حلب، ج۱، ص۱۱۲، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.
۳۰. ↑ ابن‌عدیم، زبدة‌الحلب من تاریخ حلب، ج۱، ص۱۳۱، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.
۳۱. ↑ ابن‌عدیم، زبدة‌الحلب من تاریخ حلب، ج۱، ص۱۵۲، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.
۳۲. ↑ ابن‌عدیم، زبدة‌الحلب من تاریخ حلب، ج۱، ص۱۷۰، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.
۳۳. ↑ ابن‌عدیم، زبدة‌الحلب من تاریخ حلب، ج۱، ص۱۸۱، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.
۳۴. ↑ ابن‌عدیم، زبدة‌الحلب من تاریخ حلب، ج۱، ص۱۹۶، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.
۳۵. ↑ ابن‌عدیم، زبدة‌الحلب من تاریخ حلب، ج۱، ص۱۹۹، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.
۳۶. ↑ فیصل سامر، الدولة الحمدانیة فی الموصل و حلب، ج۲، ص۲۲۸ـ۲۲۹، بغداد ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳.
۳۷. ↑ فیصل سامر، الدولة الحمدانیة فی الموصل و حلب، ج۲، ص۲۳۲، بغداد ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳.
۳۸. ↑ ابن‌خرداذبه، مسالک و الممالک، ج۱، ص۹۴.
۳۹. ↑ ابن‌حوقل، صورة الارض، ج۱، ص۲۱۱ـ۲۱۴.
۴۰. ↑ ابن‌حوقل، صورة الارض، ج۱، ص۲۲۰.
۴۱. ↑ ابوشجاع روذراوری، ذیل کتاب تجارب الامم، ج۱، ص۲۱۴ـ۲۱۵، چاپ آمدروز، مصر ۱۳۳۴/۱۹۱۶، چاپ افست بغداد.
۴۲. ↑ ابن‌عدیم، زبدة‌الحلب من تاریخ حلب، ج۱، ص۱۱۲، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.
۴۳. ↑ فیصل سامر، الدولة الحمدانیة فی الموصل و حلب، ج۲، ص۲۳۵ـ ۲۳۶، بغداد ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳.
۴۴. ↑ ابراهیم‌ بن هلال صابی، المختار من رسائل ابی‌اسحق ابراهیم‌ بن هلال ابن‌زهرون الصابی، ج۱، ص۱۹۴ـ۱۹۶، چاپ شکیب ارسلان، بیروت.
۴۵. ↑ ابن‌حوقل، صورة الارض، ج۱، ص۲۱۴ـ ۲۱۵.
۴۶. ↑ ابن‌حوقل، صورة الارض، ج۱، ص۲۲۰ـ۲۲۱.
۴۷. ↑ ابن‌حوقل، صورة الارض، ج۱، ص۲۲۷.
۴۸. ↑ مقدسی، البدء و التاریخ، ج۱، ص۱۳۸.
۴۹. ↑ مقدسی، البدء و التاریخ، ج۱، ص۱۴۱.
۵۰. ↑ مقدسی، البدء و التاریخ، ج۱، ص۱۴۵.
۵۱. ↑ مقدسی، البدء و التاریخ، ج۱، ص۱۸۱.
۵۲. ↑ فیصل سامر، الدولة الحمدانیة فی الموصل و حلب، ج۱، ص۳۵۰ـ۳۵۱، بغداد ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳.
۵۳. ↑ مقدسی، البدء و التاریخ، ج۱، ص۱۴۶.
۵۴. ↑ ابن‌شحنه، الدرالمنتخب فی تاریخ مملکة حلب، ج۱، ص۸۵ـ۸۶، چاپ یوسف الیان سرکیس، بیروت ۱۹۰۹.
۵۵. ↑ ابن‌جبیر، رحلة ابن‌جبیر، ج۱، ص۱۸۹ـ۱۹۰، بیروت ۱۹۸۶.
۵۶. ↑ فیصل سامر، الدولة الحمدانیة فی الموصل و حلب، ج۱، ص۳۵۴، بغداد ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳.
۵۷. ↑ ابن‌شداد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراء الشام و الجزیرة، ج۱، قسم ۱، ص۶۰، ج ۱، قسم ۱، چاپ یحیی زکریا عبّاره، دمشق ۱۹۹۱.
۵۸. ↑ ابن‌شداد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراء الشام و الجزیرة، ج۱، قسم ۱، ص۸۱، ج ۱، قسم ۱، چاپ یحیی زکریا عبّاره، دمشق ۱۹۹۱.
۵۹. ↑ ابن‌عدیم، زبدة‌الحلب من تاریخ حلب، ج۱، ص۱۱۹، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.
۶۰. ↑ ابن‌شداد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراء الشام و الجزیرة، ج۱، قسم ۱، ص۹۳، ج ۱، قسم ۱، چاپ یحیی زکریا عبّاره، دمشق ۱۹۹۱.
۶۱. ↑ ابن‌شداد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراء الشام و الجزیرة، ج۱، قسم ۱، ص۱۰۴ـ ۱۰۵، ج ۱، قسم ۱، چاپ یحیی زکریا عبّاره، دمشق ۱۹۹۱.
۶۲. ↑ محمود بن حسین کشاجم، دیوان، ج۱، ص۳۶ـ۳۷، چاپ خیریه محمد محفوظ، بغداد ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
۶۳. ↑ محمود بن حسین کشاجم، دیوان، ج۱، ص۷۰ـ۷۱، چاپ خیریه محمد محفوظ، بغداد ۱۳۹۰/۱۹۷۰. محمودبن حسین کشاجم، دیوان، ج۱، ص۷۳، چاپ خیریه محمد محفوظ، بغداد ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
۶۴. ↑ محمودبن حسین کشاجم، دیوان، ج۱، ص۱۰۷ـ۱۰۸، چاپ خیریه محمد محفوظ، بغداد ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
۶۵. ↑ علی‌ بن محمد شابشتی، الدیارات، ج۱، ص۲۶۱ـ۲۶۲، چاپ کورکیس عوّاد، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۶۶. ↑ ابن‌فضل‌اللّه عمری، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، ج۱، ص۳۲۳، سفر۱، چاپ عبداللّه سریحی، ابوظبی ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
۶۷. ↑ ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۵، ص۱۵۵ـ۱۵۶.
۶۸. ↑ یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۴، ص۱۷۰۷ـ۱۷۰۸، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
۶۹. ↑ ابن‌فضل‌اللّه عمری، مسالک الابصار فی ممالک الامصار،سفر۱، ص ۳۷۹ـ۳۸۰، سفر۱، چاپ عبداللّه سریحی، ابوظبی ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
۷۰. ↑ محمود بن حسین کشاجم، دیوان، ج۱، ص۵۶، چاپ خیریه محمد محفوظ، بغداد ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
۷۱. ↑ محمود بن حسین کشاجم، دیوان، ج۱، ص۶۵، چاپ خیریه محمد محفوظ، بغداد ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
۷۲. ↑ محمود بن حسین کشاجم، دیوان، ج۱، ص۷۱ـ۷۳، چاپ خیریه محمد محفوظ، بغداد ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
۷۳. ↑ محمود بن حسین کشاجم، دیوان، ج۱، ص۸۳، چاپ خیریه محمد محفوظ، بغداد ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
۷۴. ↑ محمود بن حسین کشاجم، دیوان، ج۱، ص۱۰۷ـ۱۰۸، چاپ خیریه محمد محفوظ، بغداد ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
۷۵. ↑ محمد بن احمد وأواء دمشقی، دیوان، ج۱، ص۴۹، چاپ سامی دهان، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳.
۷۶. ↑ فیصل سامر، الدولة الحمدانیة فی الموصل و حلب، ج۲، ص۲۶۵، بغداد ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳.
۷۷. ↑ عبدالملک‌ بن محمد ثعالبی، یتیمة الدهر، ج۱، ص۵۳ـ۱۱۹، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۷۸. ↑ عبدالملک‌ بن محمد ثعالبی، یتیمة الدهر، ج۱، ص۳۵ـ۳۶، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۷۹. ↑ محسن‌ بن علی تنوخی، نشوار المحاضرة و اخبار المذاکرة، ج۱، ص۱۰۳، چاپ عبود شالجی، بیروت ۱۳۹۱ـ۱۳۹۳/ ۱۹۷۲ـ۱۹۷۳.
۸۰. ↑ علی‌ بن محمد شابشتی، الدیارات، ج۱، ص۲۶۰، چاپ کورکیس عوّاد، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۸۱. ↑ عبدالملک‌ بن محمد ثعالبی، یتیمة الدهر، ج۱، ص۵۷، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۸۲. ↑ عبدالملک‌ بن محمد ثعالبی، یتیمة الدهر، ج۱، ص۱۳۹ـ۱۴۰، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۸۳. ↑ عبدالملک‌ بن محمد ثعالبی، یتیمة الدهر، ج۱، ص۲۹۳ـ۲۹۴، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۸۴. ↑ یتیمة الدهر، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۸۵. ↑ احمد بن حسین بدیع‌الزمان همدانی، مقامات ابی‌الفضل بدیع‌الزمان الهمدانی، ج۱، ص۱۵۰ـ۱۵۶، و شرح‌ها لمحمد عبده، بیروت ۱۸۸۹.
۸۶. ↑ عبدالملک‌ بن محمد ثعالبی، یتیمة الدهر، ج۱، ص۸۸، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۸۷. ↑ عبدالملک‌ بن محمد ثعالبی، یتیمة الدهر، ج۱، ص۱۳۷، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۸۸. ↑ عبدالملک‌ بن محمد ثعالبی، یتیمة الدهر، ج۱، ص۲۲۳ـ۲۲۷، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۸۹. ↑ یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۳، ص۱۰۳۰ـ۱۰۳۱، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
۹۰. ↑ ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۲، ص۸۰.
۹۱. ↑ ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۲، ص۱۷۸.
۹۲. ↑ ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۳، ص۱۵۶.
۹۳. ↑ ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۳، ص۲۴۶ـ۲۴۸.
۹۴. ↑ علی‌ بن یوسف قفطی، تاریخ‌الحکماء، ج۱، ص۴۰۳، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
۹۵. ↑ علی‌ بن یوسف قفطی، تاریخ‌الحکماء، ج۱، ص۴۲۹، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
۹۶. ↑ ابن ابی‌اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۶۰۹ـ ۶۱۰، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).
۹۷. ↑ ا بن ابی‌اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۶۱۳ـ۶۱۴، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).
۹۸. ↑ ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۳، ص۳۶۶.
۹۹. ↑ ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۱، ص۱۵۳.
۱۰۰. ↑ ابوفراس حمدانی، دیوان، ج۱، ص۳۳۷، شرح خلیل دویهی، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۱۰۱. ↑ ابوفراس حمدانی، دیوان، ج۱، ص۳۵۱ـ۳۵۲، شرح خلیل دویهی، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۱۰۲. ↑ محمد راغب طباخ، اعلام‌النبلاء بتاریخ حلب الشهباء، ج۱، ص۲۵۳، چاپ محمد کمال، حلب ۱۴۰۸ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۸ـ۱۹۸۹.
۱۰۳. ↑ یاسین‌ بن خیراللّه خطیب عمری، منیة الادباء فی تاریخ الموصل الحدباء، ج۱، ص۱۴۶، چاپ سعید دیوه‌جی، موصل ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
۱۰۴. ↑ ابن‌ظافر ازدی، اخبار الدولة الحمدانیة بالموصل و حلب و دیار بکر و الثغور، ج۱، ص۳۷، چاپ تمیمه رواف.
۱۰۵. ↑ ابن‌حوقل، صورة الارض، ج۱، ص۲۴۰.
۱۰۶. ↑ ابن‌عدیم، زبدة‌الحلب من تاریخ حلب، ج۱، ص۱۷۲، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.
۱۰۷. ↑ ابوفراس حمدانی، دیوان، ج۱، ص۳۰۰ـ۳۰۴، شرح خلیل دویهی، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۱۰۸. ↑ ابوفراس حمدانی، دیوان، ج۱، ص۳۳۷، شرح خلیل دویهی، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۱۰۹. ↑ ابوفراس حمدانی، دیوان، ج۱، ص۳۴۶ـ۳۴۷، شرح خلیل دویهی، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۱۱۰. ↑ ابوفراس حمدانی، دیوان، ج۱، ص۳۵۱ـ۳۵۲، شرح خلیل دویهی، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۱۱۱. ↑ محمود بن حسین کشاجم، دیوان، ج۱، ص۲۸ـ۳۱، چاپ خیریه محمد محفوظ، بغداد ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
۱۱۲. ↑ محمود بن حسین کشاجم، دیوان، ج۱، ص۱۰۸ـ۱۱۴، چاپ خیریه محمد محفوظ، بغداد ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
۱۱۳. ↑ ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۳، ص۳۶۹.
۱۱۴. ↑ فیصل سامر، الدولة الحمدانیة فی الموصل و حلب، ج۱، ص۳۶۴، بغداد ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳.
۱۱۵. ↑ رسائل‌ابی‌بکر الخوارزمی، بیروت ۱۹۷۰.
۱۱۶. ↑ یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۴، ص۱۹۰۷ـ۱۹۰۸، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
۱۱۷. ↑ علی‌ بن محمد شابشتی، الدیارات، ج۱، ص۱۷۶، چاپ کورکیس عوّاد، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۱۱۸. ↑ علی‌ بن محمد شابشتی، الدیارات، ج۱، ص۱۸۴ـ۱۸۵، چاپ کورکیس عوّاد، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۱۱۹. ↑ علی‌ بن محمد شابشتی، الدیارات، ج۱، ص۲۱۸، چاپ کورکیس عوّاد، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۱۲۰. ↑ علی‌ بن محمد شابشتی، الدیارات، ج۱، ص۳۰۰ـ۳۰۱، چاپ کورکیس عوّاد، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۱۲۱. ↑ استنلی لین‌پول، کاتالوگ خط پول از سکه های شرقی در موزه بریتانیا، ج۳، ص۳ـ۹، لندن ۱۸۷۵-۱۸۹۰، repr بولونیا ۱۹۶۷.
۱۲۲. ↑ کدرینگتون، کتابچه راهنمای کاربر سکه شناسی Musalman، ج۱، ص۶۲، لندن ۱۹۰۴.
۱۲۳. ↑ کدرینگتون، کتابچه راهنمای کاربر سکه شناسی Musalman، ج۱، ص۶۹، لندن ۱۹۰۴.
۱۲۴. ↑ کدرینگتون، کتابچه راهنمای کاربر سکه شناسی Musalman، ج۱، ص۷۴، لندن ۱۹۰۴.
۱۲۵. ↑ کدرینگتون، کتابچه راهنمای کاربر سکه شناسی Musalman، ج۱، ص۷۸، لندن ۱۹۰۴.
۱۲۶. ↑ کدرینگتون، کتابچه راهنمای کاربر سکه شناسی Musalman، ج۱، ص۱۹۱، لندن ۱۹۰۴.


دانشنامه جهان اسلام، بن یاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حمدانیان»، شماره۶۵۲۳.    


رده‌های این صفحه : تاریخ عراق | حکومت حمدانیان
جعبه ابزار