رسالة فی المشتق (کلانتری نوری)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«رسالة فی
المشتق»، نوشته
میرزا ابو القاسم کلانتر نوری ، از علمای بزرگ
تهران و از شاگردان
شیخ مرتضی انصاری است. (۱۲۲۶- ۱۲۹۲ ق)
این کتاب، به
زبان عربی و در باره
مشتق و معنای آن و جایگاه آن در
علم اصول است. مؤلف، در این کتاب، به بررسی و تحقیقی عمیق درباره حقیقت
مشتق و مفاد آن پرداخته و با نقل و
نقد نظریات دیگر علما به بحثی گسترده در این باره می‌پردازد.
مطالب کتاب، در قالب هفت عنوان کلی عرضه شده است.
مؤلف، در آغاز به تعریف معنای لغوی
مشتق می‌پردازد، سپس با نقل معناهایی که دیگر
علما برای آن ذکر کرده‌اند و ذکر معنای اصطلاحی آن به بحث ادامه می‌دهد، پس از آن، هفت امر را به عنوان مقدمه بحث، ذکر می‌کند که برخی از آنها عبارتند از:
۱. مقصود ما از بحث
مشتق، شناخت معانی
مشتق از جهت اوضاع نوعی آن می‌باشد.
۲. نزاع، در مطلق مشتقات نیست، بلکه در غیر از افعال است.
۳. اختلافی که در مورد
مشتق وجود دارد، شامل
اسم فاعل ،
اسم مفعول ،
صفت مشبهه ، اسم الفعل و اوصاف
مشتق می‌باشد، ولی
اسم زمان ، از محل نزاع خارج است.
در ادامه، مؤلف، این بحث را مطرح کرده که آیا ذات مبهمی که در پاره‌ای از عبارات تعبیر به شی ء شده است، در
مفهوم مشتق دخیل است یاخیر؟ و در پاسخ، سه قول را ذکر کرده با این شرح: ۱. ذات مبهم، در
مفهوم مشتق دخیل است مطلقا (چه در
اسم آلت و چه در غیر آن). ۲. ذات مبهم، از
مفهوم مشتق خارج است مطلقا (چه در اسم آلت و چه در غیر آن). ۳. اگر
مشتق اسم آلت باشد، ذات مبهم در
مفهوم آن داخل است و الا خارج است. مؤلف، خود، قول دوم را برگزیده و شش دلیل برای آن اقامه نموده است و پس از آن، ادله قول اول و سوم را نقل و نقد نموده است.
وی، در پایان، دو مطلب را تحت عنوان «تذنیبان» ذکر کرده است به این شرح: ۱. بر هر یک از دو احتمال شرط بودن و شرط نبودن بقای مبدا به گونه حقیقی، در آنچه مطلق بر آن
اطلاق می‌شود، فروعاتی بار می‌گردد، از جمله اینکه بنا بر احتمال اول،
وضو با آبی که در زیر
آفتاب گرم شده است، پس از سرد شدن (بنا بر این فرض که به آن، ماء مسخن گفته شود)، کراهت ندارد و بنا بر احتمال دوم، دارد.
۲. یکی از بزرگان فرموده است: اختلافی که در
مشتق وجود دارد، در جامد نیز جاری است. مؤلف، در توجیه این سخن، می‌گوید: شاید مقصود آن بزرگ از جامد، آن ذاتی است که در برخی از حالات، متصف به بعضی از اوصاف می‌شود و با نظر به آن، اختلاف در تسمیه رخ می‌دهد، مثل اینکه هند، به اعتبار پیوند زناشویی با زید، زوجه زید خوانده می‌شود.
نرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
