رسائل الثعالبی أو نثر النظم و حل العقد (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«رسائل الثعالبی» اثر ابومنصور عبدالملک بن محمد بن اسماعیل ثعالبی نیشابوریاست.
«رسائل الثعالبی» اثر ابومنصور عبدالملک بن محمد بن اسماعیل ثعالبی نیشابوری (متوفی ۴۲۹ ق)، کتابی است دربردارنده چند اثر از ثعالبی به نام‌های «نثر النظم و حل العقد» در صناعت انشاء که کتاب «الفوائد و القلائد» نیز در حاشیه آن آمده و کتاب «الکنایة و التعریض» که منتخبی است از کنایات ادباء و اشارات بلغاء.
این آثار به
زبان عربی و در اوایل قرن پنجم هجری نوشته شده‌اند.
کتاب با مقدمه علی الخاقانی آغاز شده است. کتاب «نثر النظم و حل العقد» دارای سی و نه باب، کتاب «الفوائد و القلائد» دارای هشت باب و کتاب «الکنایة و التعریض» نیز دارای هفت باب است.
نویسنده در لابه‌لای متون کتاب، از
اشعار شاعران بزرگ عرب، به شیوایی و
زیبایی استفاده کرده است.
در مقدمه، زندگی‌نامه مختصری از ثعالبی آمده و توضیح مختصری پیرامون آثار وی داده شده است.
کتاب «نثر النظم و حل العقد» در صناعت انشاء تألیف گردیده است و دارای سی و نه باب است.
نویسنده، این
کتاب را به ابوالعباس خوارزم‌شاه تقدیم نموده است.
توضیحاتی از خود نویسنده به‌صورت حاشیه، در اطراف متن نوشته شده که در آن‌ها، به تبیین بیشتر مطالب و تشریح آن‌ها پرداخته شده است.
نویسنده در نخستین باب کتاب، به بیان اهمیت کتّاب و فضایل آثار ایشان پرداخته است. به نظر وی، طبقه کتّاب و اهمیت ایشان، از شعرا بالاتر می‌باشد؛ زیرا نوشتن قوانین و سنن ملوک، مراسلات حکومتی پیرامون خراج، عمارت بلاد و...، تحریص مردم بر اصلاح و
جهاد و... بر عهده ایشان می‌باشد.
در سایر ابواب کتاب، پیرامون مسائل و عناوین زیر، سخن به میان آمده است: قلم؛ مکارم و جود؛ لطف سؤال؛ خلف وعده؛ شکر؛ اعتذار و استعطاف؛ قبول عذر؛ توقع فرج؛ قناعت؛ رزق؛ غربت و کراهت آن؛ پیری و جوانی؛
زیارت و
عیادت؛
عبادت؛ لطایف و امثال؛ اوصاف و تشبیهات؛ فصد و شرب دوا؛ بهار؛ خمریات؛ طول شب و روز و...
کتاب «الفوائد و القلائد» نیز در حاشیه همین کتاب بوده و مطالب آن در هشت باب و چندین فصل، تنظیم شده است.
باب اول این کتاب، پیرامون فضیلت
علم و
عقل می‌باشد. نویسنده بر این باور است که علم، بهترین
زینت و عقل، برترین بهره‌ها می‌باشد.
وی در فصل دوم، به بیان فضیلت
زهد و عبادت پرداخته
، پس از اشاره به آداب
حفظ زبان و
فصاحت در باب سوم
، در باب چهارم به بیان شیوه‌ها و امور مربوط به ادب نفس و
تربیت آن پرداخته
و برخی از مکارم اخلاق را در باب پنجم، توضیح داده است.
در باب ششم، از حسن سیرت و استعانت بر آن سخن گفته شده
و در باب هفتم، از حسن سیاست و اعتدال در آن، بحث به میان آمده است
و در آخرین باب، حسن
بلاغت و
استعانت بر آن، توضیح و تشریح شده است.
از دیگر مباحث مطرح‌شده در این کتاب، عبارت است از: امثال، اقوال و کلمات قصار
حضرت علی علیه‌السلام؛ انشاء و مباحث مربوط به نحوه نگارش آن؛ نحوه کتابت؛ وصف
شعر و شعراء؛ محاسن نظم و نثر؛ وصف بلغاء؛ تقسیم
کلام به نظم و نثر؛ اوصاف بلاغت و خصوصیات کلام بلیغ و...
کتاب «الکنایة و التعریض»، منتخبی است از کنایات ادباء و اشارات بلغاء. این کتاب نیز با مقدمه‌ای از علی الخاقانی در اشاره به موضوع ابواب آن آغاز و مطالب آن در هفت باب، نظم یافته است. با اینکه این کتاب در ادامه کتاب قبلی آمده، اما شماره‌گذاری صفحات آن ادامه کتاب قبلی نبوده و صفحات از نو شماره‌گذاری گردیده است.
باب اول، در پنج فصل سامان یافته و در آن، کنایات مربوط به
زنان، دختران و اهل حرم و مسائل، شوؤن و احوال ایشان آمده است.
از جمله کنایاتی که
اعراب در مورد زنان استفاده کرده و نویسنده به آن‌ها اشاره نموده است، عبارتند از: النعجة، الشاة، القلوص، السرحة، الحرث، الفراش، العتبة، القارورة، القوصرة، النعل، الغل، القید، الظلة، الجارة. نویسنده در ادامه، به اشعاری که در آن‌ها این کنایات استفاده شده، اشاره نموده است.
باب دوم نیز دارای پنج فصل بوده و پیرامون کنایاتی است که مربوط به پسران و کسانی که علاقه‌مند به ایشان می‌باشند، است. این کنایات، مربوط به احتلام و ختان، پسر بودن،
لواط و اهل آن، مدح و ذم خروج لحیه و روییدن موی صورت و... می‌باشد.
در باب سوم، در چهار فصل، مسائل مربوط به طعام، تهیه آن و مکان‌های صرف آن، خلاصه گردیده است.
در باب چهارم، در قالب دوازده فصل، کنایات مربوط به زشتی‌ها و بلاها
ذکر گردیده است. این کنایات پیرامون موضوعات زیر می‌باشد: قبح و سواد؛ سنگینی و سردی؛ برص؛
بخل؛ کوری؛ معایب و اخلاق مذموم؛ ذم شعرا و شعر؛ سؤال و تکدی‌گری؛
فقر و بدحالی؛ صناعات و شغل‌های پست و دنی و... .
باب پنجم، دارای هشت فصل بوده و در آن کنایاتی ذکر شده که پیرامون مرض، پیری، کهن‌سالی و
مرگ می‌باشد.
در باب ششم، کنایاتی ذکر گردیده که به طعام، شراب و وقت و حال آن‌ها مربوط می‌باشد. این مطالب در دو فصل تنظیم شده است.
در آخرین باب، که دارای هفت فصل می‌باشد، به فنون کنایه و تعریض و سیاق و شرایط آن، اشاره گردیده است. از جمله کنایاتی که در این باب آمده، عبارتند از کنایاتی مربوط به: عزل، هزیمت، بعضی از
الفاظ سلطانی، تفأل و تطیّر، مرمت بدن، کنایات اخبار النبی صلي‌الله‌عليه‌وآله، ضد کنایه، کنایات اهل بغداد، برخی از فنون تعریض و... .
فهرست مطالب هر کتاب، در انتهای همان کتاب آمده است.
پاورقی‌ها بسیار اندک بوده و در آن‌ها برخی از کلمات متن، توضیح داده شده است.
نرم‌افزار ادبيات عرب، مرکز تحقيقات کامپيوتری علوم اسلامی.
