رحلة السیرافی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب «رحلة السیرافی»
سفرنامه سلیمان تاجر در
قرن سوم هجری (بعد از ۲۰۳ ق) به
چین و
هند است که ابو زید سیرافی آن را خواند و اطلاعات فراوانی را پیرامون چین از شخصی به نام ابن وهب قریشی که در سال ۲۵۷ ق/ ۸۷۰ م به چین سفر کرده بود بدان افزود.
به نظر می‌رسد که نام «اخبار الصین و
الهند» را ابو زید سیرافی پس از اضافه کردن مطالب ابن وهب بر نوشته‌های سلیمان تاجر گذاشته است. این مجموعه شامل دو
کتاب می‌باشد: کتاب اول با نام «سلسله التواریخ و البلاد و البحور» نوشته سلیمان تاجر در دو فصل با زیر عناوینی از سوی محقق کتاب تدوین شده است. کتاب دوم نیز با عنوان «اخبار الصین و
الهند» اثر ابو زید حسن سیرافی فاقد عنوان بوده و از سوی محقق کتاب عنوان بندی شده است.
این کتاب گزارش گونه‌ای از
عجایب جهان باستان است که مطالب آموزنده و گهگاه باور نکردنی از
آداب ، رسوم، احوال و عادات
طوایف چین ،
هند و بخشی از مناطق
آسیای جنوب شرقی و دانستنی‌های فراوانی از چینی‌ها،
هندی‌ها و ایرانیان مقیم این دو
کشور ارائه می‌دهد. این کتاب منبع خوبی برای بررسی روابط ایران، چین و
هند در
قرن چهارم هجری است. از مطالب آن می‌توان به بیان دلایل رشد و رونق و افول روابط تجاری میان
ایران ،
هند، چین و برخی از مناطق آسیای جنوب شرقی، نحوه گذران زندگی ایرانیان مقیم آن
عصر در
هند و چین و روابط دوستانه و احترام متقابل ایرانیان و حکمرانان کشورهای مقیم را دریافت. این اثر اطلاعات جغرافیایی، اقتصادی و اجتماعی مفیدی از
هند و چین در سده چهارم هجری دربر دارد و گزارشی از سفرهای
دریایی سده سوم و چهارم است. در این عصر رابطه بازرگانی میان
بندر سیراف و
بصره با
هند و چین موجب گشودن راه تاجران عمده و رونق داد و ستد و
تجارت در این منطقه شد. لذا اهمیت کتاب در بررسی تاریخ بازرگانی و تجارت
دریایی سده مورد بحث کاملا مشخص است. سیراف عمده‌ترین بندر این دوره بود که کالاها با
کشتی‌های کوچک از سایر بنادر جهت ارسال به چین به این بندر فرستاده می‌شد. در این کتاب از ارسال کالاها از سیراف به مقصد چین و مسافرت بازرگانان سیراف به
جده در
دریای احمر و سواحل زنگبار سخن به میان رفته است. این کتاب نمونه و الگویی برای جغرافی دانان و دریانوردان قرن‌های بعد بوده و اثر آن را در سلسله آثار
دریایی و دریانوردی نباید نادیده گرفت.
این کتاب شامل جنبه‌های مختلف حیات اجتماعی، وضع
پوشاک ، مصارف غذایی، مراسم مذهبی،
قضاوت ،
معاملات ،
آموزش و پرورش ، مراسم
ازدواج ، مسائل حقوقی و مالی، معرفی مناطق جغرافیایی و جغرافیای طبیعی به ویژه راه‌های بازرگانی،
دریاها افسانه‌های رایج آن عصر، خط سیر کشتی‌های بازرگانی، چین در
دریای هند ، زندگی پادشاهان و برخی مسائل سیاسی و
شورش‌ها است. نویسنده تصریح دارد که در کتاب عجایبی چون،
دریای یاجوج و ماجوج ،
کوه قاف ، سرزمین سرندیب و ابوحبیش مردی که ۲۵۰
سال عمر کرد، ماهی که باله هایش مانند بادبان کشتی بود و مانند آن را آورده است. منبع اطلاعات سلیمان را مشاهدات شخصی، مسموعات و
روایات اشخاص مورد اعتماد و کسانی که متهم به دروغگویی نبودند و مطالبی که در بین
مردم رایج بود تشکیل می‌داد. گاهی نیز مطالبش را از کتب دیگر نقل می‌کرد.
سفر سلیمان تاجر از سیراف از راه
دریا تا
مسقط در
جزیرة العرب آغاز شده و پس از عبور از مناطق مختلف و سرزمین چین به بندر کانفو یا کانتون رسیده است. سفر
دریایی او از مسقط تا چین بیشتر از چهار ماه طول کشیده است. سلیمان در این سفر راه‌های تجاری، عادات، نظام اجتماعی و اقتصادی، تولیدات مهم
هند، سرندیب،
جاوه و چین را وصف کرده است. امتیاز دیگر سفرنامه سلیمان نقل اخبار کافی از روابط
مسلمانان با چین در دو قرن سوم و چهارم هجری قمری است. سلیمان نخستین مؤلفی است که از
چای سخن گفته است. وی نقل می‌کند که پادشاه چین عواید حاصل از
سنگ نمک و نوعی گیاه را که چینی‌ها در
آب می‌جوشاندند و به اسم ساخ می‌فروختند، به خود اختصاص داده بود.
ابو زید در این کتاب اوضاع اجتماعی و
فرهنگ عمومی را با زبانی ساده و قابل فهم مطرح می‌کند. شیوه نگارش کتاب، موضوعی است و تنها به نقل اطلاعات و
روایات اکتفا شده و در آن کمتر تجزیه و تحلیل و ابراز عقیده به
چشم می‌خورد. همچنین نشانی از اینکه مؤلف از منابع سلف خود استفاده کرده باشد به چشم نمی‌خورد؛ اما مسلم است که نویسنده از منابع متقدم بهره برده است. بخشی از مطالب که عنوان مساحت برخی از سرزمین‌ها و
مساحت بلاد مجاور تا
حلب را دارد، اطلاعات پراکنده‌ای است که وی آن را از دیگران شنیده و به دلیل
دانش کم خود، این مطالب را بدون تحقیق و بررسی در کتابش
ذکر کرده است. ابو زید درباره
هند و دیگر سرزمین‌های میان دو
اقیانوس هند و
آرام و درباره
مشک ،
عنبر و
مروارید اخبار فراوانی گرد آورده و نیز از کاهش روابط میان چین و خاور نزدیک بعد از سلیمان به علت انقلابات محلی سخن گفته است. به عنوان نتیجه می‌توان گفت این کتاب در حقیقت جمع آوری افسانه‌هایی است که در بین
مردم رایج بوده است و حرفه مؤلف، او را به سوی آن کشیده است. از محتوای کتاب برمی آید که سلیمان و ابو زید هیچ یک دانشمند نبوده‌اند و بیشتر مطالب، پراکنده و بدون تحقیق و بررسی و صرفا مسموعات آنان است. راه و روش تدوین کتاب به صورت وقایع نگاری پراکنده و تابع الگوی خاصی نیست و سلیمان و ابو زید هر دو از تئوری پردازی به دور و جزئی نگر بوده‌اند.
یک
نسخه خطی منحصر به فرد از متن ابو زید سیرافی در
پاریس موجود است. البته نسخه برداران مقدمه‌ای بر آن افزوده‌اند که به محتویات کتاب مربوط نیست. این اثر از مدتها پیش نظر دانشوران را جلب کرد و در
سال ۱۷۱۸ م/ ۱۱۳۱ ق، ترجمه آن به
فرانسه منتشر شد. نسخه حاضر با تحقیق عبدالله محمد حبشی از روی نسخه موجود در کتابخانه پاریس تهیه شده است. ترجمه
فارسی این اثر نیز توسط آقای دکتر حسین قرچانلو صورت گرفته است.
رحله السیرافی.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
