رجال عصر مشروطیت (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
رجال عصر مشروطیت، نوشته
ابوالحسن علوی ، به کوشش نخستین
حبیب یغمایی و بازخوانی و باز چاپ
ایرج افشار است.
این کتاب، جنگی از یادداشتهای
سید ابوالحسن علوی ، فرزند
سید محمد صراف تهرانی ،
نماینده مردم
تهران در دوره نخست مجلس، درباره ویژگیها و خصال مردان
عصر مشروطه است که آنها را در ۱۳۳۶ هجری قمری در برلین نوشت و مرحوم یغمایی آنها را سامان داد و در دوره پنجم مجله یغما، چاپ کرد و پس از بازخوانی افشار سرانجام به نام
رجال عصر مشروطیت منتشر شد.
این سرگذشتنامه (شرح حال) را مرحوم یغمایی از برگه‌های پوسیده و مانده در دست
سیدحسن تقیزاده سامان داد و آن را در مجله یغما به نام رجال صدر مشروطیت جاودان ساخت، اما نامش در اینجا به دلیل دربرداشتن سرگذشت برخی از افراد که در
جنبش مشروطه تاثیرگذار نبودند، به رجال عصر مشروطیت بدل شد. مرحوم یغمایی نیز این نام را پذیرفت. شرح حال رجال مشروطه، بر پایه حروف الفبا سامان یافته و یادداشتها درباره هر یک از آنان جداگانه در برگهای نوشته شده و سرانجام در قالب این کتاب گنجیده است. عبارتها و ترکیبهای این کتاب، بسیار ساده و روان و لطیفند و به گمان، این سادگی و راستی در نوشتن مطالب نیز مقصود بوده است.
برخی از گزارشهای نویسنده به دلیل زنده بودن شماری از رجال مشروطه در روزگار وی، به زبان حال (مضارع) ادا میشوند، اما زمان فعلهای پارهای از آنها گذشته (ماضی) است.
کمابیش همه یادداشتها، سرگذشتنامه‌های کتاب، نام کوچک و بزرگ،
زادگاه و
تاریخ مرگ ، تبار و کارهای مهم شخصیتهای تاثیرگذار را در روزگار مشروطه، در بردارند. فهرست الفبایی این افراد، از
آشتیانی (میرزا هاشم) آغاز میشود و به
یمین‌الملک (حاجی میرزا علیخان معزالسلطان) پایان مییابد. سرگذشت یازده تن دیگر از آنان نیز در بخش دوم کتاب آمده است، اما این بخش از نظم الفبایی برخوردار نیست.
نویسنده افزون بر ویژگیهای پیشگفته، کمابیش به سن، سفرها، لقبها، شغلها، تحصیلات، کتابها و دیگر
آثار ، بیماریها و خدمات هر یک از آن رجال اشاره میکند. ارزیابیها و داوریهای نویسنده را نیز درباره برخی از آنان، در این یادداشتها میتوان یافت. تاریخ
ایران در روزگار مشروطه نیز کمابیش از میان گزارشها و نوشته‌های نویسنده کتاب، فراچنگ میآید.
برای نمونه، او به تعطیل شدن مجلس در یادداشتی درباره
سید حسین اردبیلی اشاره میکند یا در یادداشت خود درباره میرزا رضاخان ارفع‌الدوله، از «استقراض
دولت ایران از روس» در ۱۳۱۷ و در نوشته‌اش درباره
علی اکبر دهخدا به بسته شدن مجلس به توپ (۱۳۲۶) خبر میدهد.
این اثر ارزشمند که به دانشنامه‌ای درباره رجال عصر مشروطیت میماند، چیزهایی را از زندگی سیاسی آنان روشن میسازد که شاید آنها را در سندهای دیگر این برهه از تاریخ
کشور نتوان یافت. نام افراد شهیری مانند
ستارخان ،
ثقةالاسلام اصفهانی (حاجی آقا نور الله)،
شیخ فضل الله نوری ،
میرزا حسن خان مشیر الدوله ،
میرزا احمدخان قوام السلطنه ،
سید حسن مدرس و
میرزا محمدصادق طباطبایی در جرگه مردان تاثیرگذار آن عصر دیده میشود. نویسنده همچنین از نام کوچک و بزرگ اصلی و نام یا
لقب شهیر آن
رجال آنان یاد میکند. گزارش درباره
عزل شدن این افراد از شغلهای خود یا نصب شدنشان در جایگاههای سیاسی- اجتماعی، از دیگر ویژگیهای این سرگذشتنامه‌های کوتاه به شمار میرود. اندازه توانگری یا فقر (داراییها یا ناداری مالی) رجال مشروطه، نیز از میان این شرح‌حالها دستیافتنی است.
نویسنده در دوران زندگیاش در برلین (دوران همکاری با کمیته ملیون ایرانی) به نوشتن این یادداشتها دست زد. گروهی از ایرانیان در آن روزگار به رهبری سید حسن تقیزاده در
آلمان گرد آمده بودند و به کمک مالی و پشتیبانی آلمانیان، به مبارزه سیاسی با روسیه و انگلستان میپرداختند. آنان در برخی از کارهایشان با گروهی هم آوازی میکردند که به رهبری سید حسن مدرس نظام‌السلطنه از تهران به
کرمانشاه هجرت کرده بودند و همان
سیاست را پی میگرفتند. از شیوه نوشتار علوی میتوان گمان زد که وی این سرگذشتها را به ویژه برای آگاهی آلمانیان فراهم میآورد تا آنان با خواندن ترجمه آلمانی این نوشته‌ها، شخصیتهای ایرانی را بشناسند.
اصل این نوشته‌ها که در اوراق بازمانده از دفتر مجله کاوه نزد تقیزاده بود، با راهنمایی و آگاهی وی فراهم آمد. او آنها را پس از جنگ دوم جهانی از اروپا به ایران آورد و این بخش (درونمایه همین کتاب) را در ۱۳۳۰ به یغمایی سپرد. سرگذشتها در چاپ دوم کتاب (همین نسخه) به صاحبان لقبها و افراد پرآوازه معنون شده‌اند و واژگانی مانند سید، حاجی، ملا، آقا، میرزا و... در عنوانها دیده نمیشود. سرگذشت یازده تن دیگر از رجال عصر مشروطیت به قلم علوی در شماره هشتم مجله آینده چاپ شده بود که جناب افشار سرگذشت دست
یافتنش را بدانها در مقدمه خود بازگفته و آنها را بر این کتاب افزوده است.
بر پایه گفتار یغمایی، شماری از رجال سرشناس و شهیر عصر مشروطه از این یادداشتها حذف شده‌اند و
گمان نمیرود که نویسنده آنان را فراموش کرده باشد. گفتنی است خط یادداشتها یکسان است و بالای بیشتر آنها جمله «ترجمه شد» دیده میشود. نمونه‌هایی از «کاغذهای مقوایی» که یادداشتهای علوی را دربرداشتند و به گمان به آلمانی ترجمه میشدند، در آغاز کتاب آمده است. همچنین عکسهای سی تن از مردان یادشده در کتاب، در بخش سوم آن و نمایه کسان، جایها، روزنامه‌ها و کتابها، در پایان این
اثر گنجانده شده‌اند. عکسهای
سید ابوالحسن علوی ، علامیر و تقیزاده در آغاز کتاب و پانوشتهای سودمند آن نیز از افزودنیهای بازخوان محترم آن است.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
