ذکری الشیعة فی احکام الشریعة
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ذکری الشیعة فی احکام الشریعة مؤلف محمد بن محمد بن حامد بن مکی جزینی عاملی، مشهور به
شهید اول (م ۷۸۶ ق)
در این
کتابِ فقهی ـ استدلالی، فقط مباحث
طهارت و
صلات آمده است. گرچه شهید قصد داشته که تمام
کتب و
ابواب فقهی را مورد بحث قرار دهد، ولی به دلایلی موفق به اتمام آن نمی شود. استدلال شهید در این
کتاب به قوی ترین ادله، یعنی
کتاب و
روایات و
اجماعات، است و بدین جهت استدلالات و
اجماعات وی مورد اهتمام و توجه علمای بعد از او قرار گرفته است. ترتیب
کتاب، ابتکاری و منحصر به فرد است. مؤلف در مقدمه به این موضوع اشاره داشته و می گوید: «... و تنتظمه مقدمه و اقطاب أربعه. اما المقدمه ففیها اشارات سبع... و اما الأقطاب فأربعه: أولها العبادات... و ثانیها العقود... ثالثها الایقاعات و رابعها السیاسات...».
متون فقهی شیعه مراحل و دوران‌های متفاوتی را گذرانده است که هر کدام از این مراحل ویژگی‌ها و خصوصیات مربوط به خود را داشته است.
اگر چه
فقه استدلالی شیعه در ابتدا به پیروی از فقه تفریعی
اهل سنت تدوین گردید اما بزودی راه استقلال خود را یافته و فقهای بزرگی همچون
شیخ طوسی «قده»،
محقق حلی،
علامۀ حلی، و شهید اول آن را گسترش و ادامه دادند.
این حرکت را می‌توان به طور کلی در دو مرحله بررسی نمود:
مرحلۀ اول که توسط شیخ طوسی، محقق حلی آغاز گردید و حلقۀ واسطۀ آن با مرحلۀ بعدی علامۀ حلی «قده» بود.
مرحلۀ دوم توسط فقهای بعد از علامۀ حلی همچون شهید اول،
محقق ثانی و بزرگان پس از وی ادامه یافت.
در این مرحله ابتکارات نو و توسعۀ مباحث فقهی و فروعات محققانۀ شهید اول، وی را از جایگاه رفیع و مکان شامخی در بین فقهای عظام برخوردار گردانیده است.
نظریات وی که در
کتب فقهی گران قدرش مانند
الدروس،
الذکری،
اللمعة الدمشقیة جمع آوری گردیده است و در حدود یکصد و پنجاه سال در آثار و
کتب فقهی علمای بعد از وی ذکر شده است گویای تاثیر افکار عمیق و محققانۀ این فقیه کم نظیر است و به همین دلیل در بسیاری از آثار باقی مانده از وی با تعبیر «افقه الفقهاء» از او یاد شده است.
وی در حالی که جزء معدود علمایی نظیر شیخ طوسی و علامۀ حلی بوده که بر نظریات و اقوال عامه احاطۀ کامل داشته است اما در همان حال بنای بر تهذیب متون فقهی شیعه از نظریات آنان داشته است.
آزاد اندیشی و دوری از تقلید کور کورانه از آثار گذشتگان باعث شده که وی اگر چه پس از دوره‌های فقهی محقق حلی و علامۀ حلی پا به عرصۀ ظهور گذاشته است اما تحت تاثیر عظمت علمی این بزرگان قرار نگرفته بلکه دست به ابتکارات زیربنایی و توسعۀ راه‌ها و روش‌های فقهی زده به طوری که در نوشته‌های وی تبعیت و پیروی از بزرگان قبل از او دیده نمی‌شود.
به حق باید گفت که آثار بجای مانده از شهید اول مرجع و ماخذ اساسی و مهم در
فقه شیعه است بطوری که نمی‌توان از آن بی نیاز بود.
یکی از گنجینه‌های با ارزش فقهی بجای مانده از شهید اول همین
کتاب «ذکری الشیعة» می‌باشد این
کتاب که به سبک فقه استدلالی نوشته شده صرفا شامل
کتاب طهارت و
کتاب صلاة می‌باشد و مؤلف موفق به پایان رساندن آن نشده است. وی در خطبۀ
کتاب در مورد آن می‌نویسد:
اما بعد فهذا
کتاب ذکری الشیعة فی احکام الشریعة اوردت فیه ما صدر عن سید المرسلین بواسطة خلفائه المعصومین مما دل علیه
الکتاب المبین و اجماع المطهرین و الحدیث المشهور و الدلیل الماثور تجدیدا لمعاهد العلوم و تاکیدا لمعاقد الرسوم و تاییدا للمسائل الفقهیة.
با توجه به این که در جلد ۳ صفحۀ ۳۳ نام
کتاب شرح الارشاد (غایة المراد فی شرح نکات الارشاد) ذکر شده که در سال ۷۵۷ ق تالیف شده است و از طرفی این
کتاب قبل از
کتاب‌های
البیان و الدروس نوشته شده زیرا در آن دو
کتاب به
کتاب الذکری ارجاع داده شده است و
کتاب الدروس پس از ۷۸۰ ق آغاز شده است و اگر
کتاب البیان نیز حدود سه سال قبل از الدروس نوشته شده باشد بنابراین این
کتاب در حدود سال‌های ۷۶۰ تا ۷۷۸ ق نوشته شده است.
و از آنجایی که مؤلف نتوانسته پس از
کتاب صلاة بقیۀ آن را به پایان برساند به احتمال زیاد این
کتاب در اواخر
عمر شریف و حدود سال‌های ۷۷۵ تا ۷۷۸ نوشته شده است.
این
کتاب اولین بار در سال ۱۲۷۱ ق همراه با
کتاب تمهید القواعد شهید ثانی چاپ شده است. در حدود سال ۱۴۰۰ نیز در انتشارات بصیرتی تجدید چاپ شده است.
۴ جلد
کتاب موجود در سال ۱۴۱۹ ق توسط مؤسسۀ آل البیت لاحیاء التراث انتشار یافته است.
در الذریعة ج۱۰، ص۴۰ به دو نسخۀ خطی اشاره شده است که:
یکی متعلق به کتابخانۀ مجد الدین نصیری در
تهران، مربوط به سال ۷۸۴ ق است.
و دیگری نسخۀ
آستان قدس رضوی است که آن هم نسخۀ قدیمی است و توسط
پدر شیخ بهایی حسین بن عبد الصمد (م ۹۸۴ ق) وقف شده است.
در
کتاب «مقدمه‌ای بر فقه شیعه» صفحۀ ۱۳۷، به ۶ نسخۀ خطی از کتابخانه‌های دانشگاه تهران، مربوط به سال ۷۸۴ ق، امام جمعۀ
زنجان سال ۸۴۷، دانشگاه ملی (
شهید بهشتی)، مربوط به سال ۸۸۳، مدرسۀ سلیمان خان، الهیات، ملک اشاره شده است.
در چاپ
کتاب موجود از دو نسخۀ خطی و یک نسخۀ چاپی استفاده شده که عبارتند از:
۱- فتوکپی نسخۀ خطی از کتابخانۀ مرکزی
دانشگاه تهران با شمارۀ ۱۹۰۶، به خط حسن بن محمود، مربوط به سال ۷۸۴ ق، که در آخر آن امضاء و تایید حجة الاسلام سید محمد باقر موسوی شفتی (م ۱۲۶۰ ق) وجود دارد. این نسخه، اصل در چاپ و تصحیح
کتاب موجود می‌باشد.
در الذریعة (ج ۱۰، ص۴۰)، نویسندۀ این نسخه از شاگردان شهید اول ذکر شده است که هرچه شهید اول می‌نوشته او آن را نسخه برداری می‌کرده است و بنابراین چهل و چند روز پس از اتمام
کتاب توسط شهید اول بپایان رسیده است. این نسخه در حاشیۀ
کتاب با رمز (م) مشخص شده است.
۲- فتوکپی نسخۀ خطی از کتابخانۀ مدرسۀ سلیمان خان، تابع کتابخانۀ آستان قدس رضوی در مشهد، مربوط به سال ۸۸۳ ق و به خط احمد بن علی بن حیدر. این نسخه با رمز سلام‌الله‌علیهم مشخص شده است.
۳- نسخۀ چاپ سنگی در تهران، مربوط به سال ۱۲۷۱ ق که با رمز (الحجریة) مشخص شده است.
آن چنان که مؤلف در ابتدای
کتاب ذکر نموده است قرار بوده است که این
کتاب شامل یک مقدمه و چهار قطب (
عبادات،
عقود (معاملات)،
ایقاعات، سیاسات (احکام)) باشد اما فقط قسمتی از قطب اول یعنی
کتاب‌های طهارت و
صلاة آماده شده است که
کتاب طهارت نیز در ضمن
کتاب الصلاة و به عنوان یکی از ابواب شش گانۀ
کتاب صلاة ذکر شده است.
مطالب این دو
کتاب در ۴ مجلد چاپ شده است.
جلد اول مقدمه و قسمتی از
کتاب صلاة یعنی تمام
کتاب طهارت تا آخر بحث
صلاة میت را در بردارد.
جلد دوم از
احکام دفن و نماز میت تا آخر بحث
اوقات نماز.
جلد سوم از ستر و پوشش در
نماز تا
سلام دادن و تعقیبات نماز.
جلد چهارم از تروک نماز تا آخر بحث نماز جماعت را شامل می‌شود.
در مقدمه اشارات هفتگانه‌ای مطرح شده است که عبارتند از:
- معنای لغوی فقه و بعضی از اصطلاحات
- وجوب نفقه
- امور سیزده گانه‌ای که برای
فقیه لازم است
-
تقلید عامی
- عدم اشتراط عمل به قول مفتی به صورت مشافهه‌ای
- ادلۀ چهارگانۀ شرعی یعنی
کتاب،
سنت،
اجماع،
عقل.
- دلائل نه گانۀ وجوب تمسک به
مذهب امامیة.
آزاد اندیشی و ابتکارات زیربنایی و توسعۀ راه‌ها و روش‌های فقهی توسط شهید اول باعث شده است که تالیفات این فقیه کم نظیر از ویژگی‌ها و خصوصیات قابل توجهی برخوردار شود که به بعضی از آنها اشاره می‌شود.
اگر چه در خلال مباحث
کتاب مطالبی از علوم مختلف اسلامی مثل
علم رجال، و
اصول فقه و
ادبیات بصورت مجزا و پراکنده مطرح شده است اما در مقدمۀ ششم و هفتم بصورت مدون و منظم مباحثی از علم درایه و اصطلاحات اصول فقه ذکر شده است.
بر خلاف مشهور علما که
ابن جنید را قائل به قیاس می‌دانند و در
کتاب هایشان اقوال وی را ذکر نمی‌کنند شهید اول به پیروی از اساتیدش و همین طور علامۀ حلی در موارد زیادی نظر او را نقل نموده و هم چنین نظریات محمد بن احمد بن ابراهیم صابونی جعفی (م ۳۶۹ ق) را مکررا در
کتاب ذکر نموده است.
استقراء تام و بیان نظریات اکثر بزرگان قبل از مؤلف از دیگر ویژگی‌های
کتاب می‌باشد.
وی در این
کتاب نظریات
ابن ابی عقیل، ابن جنید،
شیخ صدوق،
شیخ مفید،
سید مرتضی،
شیخ طوسی،
ابن براج،
سلار بن عبد العزیز،
محقق حلی،
ابو الصلاح حلبی،
راوندی،
یحیی بن سعید حلی، علامۀ حلی را مطرح و بررسی نموده است.
متن روان و بیان رسا و دوری از پیچیدگی مطالب در عین اختصار و ایجاز از دیگر خصوصیات نوشته‌های این یگانۀ دوران است.
اگر چه
کتاب ذکری پر از نظریات و ابتکارات مؤلف می‌باشد که در این مختصر نمی‌گنجد، به چند نمونه از آن اشاره می‌شود.
وی در تقسیم بندی مباحث عبادات،
جهاد را برای سربلندی و دفع ضرر دشمنان از عبادات ندانسته و در آن
قصد قربت را شرط نمی‌داند.
هم چنین بحث
کفارات و
نذورات را از قبیل عبادات دانسته است و ذکر آنان را در ضمن ابواب غیر عبادات از باب تغلیب یا پیروی از اسباب دانسته است.
وی بر خلاف بعضی از معاصرینش،
نماز جمعه را واجب دانسته و از مصادیق نمازهای واجب ذکر می‌کند
هم چنین مباحث
کتاب طهارت را در یک تقسیم بندی جدید در ۴ قسم مستعمل، مستعمل، مستعمل له و استعمال تقسیم نموده است.
از طرف دیگر نظریات پدر شیخ صدوق (م ۳۲۹ ق) را وی همچون روایات دانسته می‌نویسد: و قد کان الاصحاب یتمسکون بما یجدونه فی شرائع الشیخ ابی الحسن بن بابویه رحمة‌الله‌علیه م عند اعواز النصوص لحسن ظنهم به، و ان فتواه، کروایته، و بالجملة نزل فتاویهم منزلة روایاتهم.
کتاب ذکری الشیعة از زمان تالیف مورد توجه فقهای عظام واقع شده و شروح متعددی بر آن نوشته شده که عبارتند از:
۱- حاشیۀ مؤلف بر قسمت
صلاة مسافر.
۲- حاشیۀ
ناصر بن ابراهیم احسائی عاملی غینائی (م ۸۵۳ ق)، مشهور به بویهی.
۳- حاشیۀ
محقق کرکی (م ۹۴۰ ق).
۴- حاشیۀ سید حسین غریقی (م ۱۰۰۱ ق).
۵-
حاشیۀ وحید بهبهانی.
این
کتاب در یک جلد به
زبان عربی، به وسیله مؤسسه آل البیت - علیهم السلام - لاحیاء التراث چاپ و منتشر شده است.
ذکری الشیعة فی أحکام الشریعة
نرم افزار جامع فقه اهل البیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
سایت اندیشه قم
