ذکر دایمی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
انسان باید خدا را در همه حال حاضر و ناظر بر اعمال خود بداند و لحظه‌ای از یادش
غافل نشود. در
قرآن کریم نیز
خداوند مهربان یاد دایمیش را به بندگان گوشزد می‌کند. «یا ایّها الّذین امنوا اذکرا الله ذکراً کثیراً؛ و سبّحوه بکرةً و اصیلاً؛
ای کسانی که
ایمان آورده‌اید خدا را بسیار یاد کنید و صبح و شام او را
تسبیح نمایید.»
صاحب
المیزان می‌فرماید: کلمه ذکر در مقابل
نسیان (فراموشی) به معنای به یاد داشتن است و آن عبارت است از اینکه آدمی نیروی ادراک خود را متوجّه یاد شده کند، حالا یا به اینکه نام آن را ببرد و یا صفات او را به زبان جاری کند خلاصه چیزی به زبان بگوید که حکایت از آن مذکور کند، این یکی از مصادیق ذکر است (و گرنه
مصداق مهم‌تر از آن این است که در
قلب به یاد او باشی).
همان گونه که از
سیاق آیات به خوبی بر‌می‌آید منظور از تسبیح خداوند در هر صبح و شام همان دوام تسبیح است و ذکر خصوص این دو وقت به عنوان آغاز و پایان روز می‌باشد و اینکه بعضی آن را به
نماز صبح و
عصر یا مانند آن تفسیر کرده‌اند باز از قبیل ذکر مصداق است.
علامه طباطبایی نیز می‌گوید: کلمه تسبیح به معنای منزّه داشتن است و این کلمه نیز مانند کلمه ذکر بستگی به لفظ ندارد هر چند تسبیح به لفظ یعنی گفتن سبحان الله، که آن هم یکی از مصادیق تسبیح است (و گرنه تسبیح در دل از آن مهمّ‌تر است).
سخن از وظایف سنگین
پیامبر اسلام (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله) در مقام
تبلیغ رسالت بود، در آیات مورد بحث برای فراهم آوردن زمینه این تبلیغ و گسترش دامنه آن در تمام محیط بخشی از وظایف مؤمنان را بیان می‌کند.
روی سخن را به همه آن‌ها کرده چنین می‌گوید: (ای کسانی که ایمان آورده‌اید خدا را فراوان یاد کنید.) و صبح و شام او را
تسبیح و
تنزیه نمایید.
آری چون عوامل
غفلت در زندگی مادی بسیار فراوان و تیرهای وسوسه
شیاطین از هر سو به طرف
انسان پرتاب می‌گردد برای مبارزه با آن راهی جز (
ذکر کثیر) نیست. (ذکر کثیر) به معنی واقعی کلمه یعنی (توجّه با تمام وجود به خداوند) نه تنها با زبان و لقلقه لسان.
ذکر کثیری که در همة اعمال انسان پرتو افکن باشد و نور و روشنایی بر آن‌ها بپاشد.
این موضوع به قدری اهمیت دارد که در حدیثی یاد خدا معادل تمام
خیر دنیا و
آخرت شمرده شده است. ۴ـ چنانکه از رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله) نقل شده: «من اعطی لساناً ذاکراً فقد اعطی خیر الدنیا و الاخرة؛ آن کس که خدا زبانی به او داده که به ذکر پروردگار مشغول است خیر دنیا و آخرت به او داده شده است.»
روایات در اهمیت یاد خدا آن قدر زیاد است که اگر بخواهیم همه آن‌ها را در اینجا بیاوریم از وضع کتاب بیرون خواهیم رفت این سخن را با
حدیث کوتاه و پر معنی دیگری از امام صادق (علیه‌السّلام) پایان می‌دهیم آن جا که فرمود: "من اکثر ذکر الله عزّوجلّ اظلّه الله فی جنّته." هر کس بسیار یاد خدا کند خدا او را در سایه
لطف خود در
بهشت برین جای خواهد داد.
در حدیثی که در
صحیح ترمذی و
مسند احمد از
ابو سعید خدری از پیامبر گرامی اسلام (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله) نقل شده چنین می‌خوانیم: که از آن حضرت پرسیدند: (ای العباد افضل درجة عند الله یوم القیامة) کدام یک از بندگان در
روز قیامت مقامشان از همه بر‌تر است؟
فرمود: الذاکرون الله کثیراً: (آن‌ها که خدا را بسیار یاد می‌کنند).
ابو سعید می‌گوید: عرض کردم یا رسول الله! و من الغازی فی سبیل الله؟
آیا چنین کسانی حتی از جنگجویان راه خدا والا مقام‌ترند؟
فرمود: لو ضرب بسیفه فی الکفار و المشرکین حتی ینکسر و یختصب دماً لکان الذاکرون الله افضل درجة منه! (اگر با شمشیرش آن قدر بر پیکر
کفار و
مشرکین بزند که شمشیرش بشکند و با خون رنگین شود آن‌ها که یاد خدا بسیار می‌کنند از او برترند!
چرا که
جهاد خالصانه نیز بدون ذکر کثیر خداوند ممکن نیست و از اینجا معلوم می‌شود که
ذکر کثیر معنی وسیعی دارد و اگر در بعضی از
روایات به
تسبیح حضرت فاطمه زهرا (علیهاالسّلام) (۳۴ مرتبه
الله اکبر ـ ۳۳ مرتبه
الحمد لله و ۳۳ مرتبه
سبحان الله) و در کلمات بعضی از مفسران به ذکر صفات علیا و
اسماء حسنی و تنزیه پروردگار از آنچه شایسته او نیست یا مانند آن تفسیر شده همه از قبیل بیان ذکر
مصداق روشن است. نه محدود ساختن مفهوم آیه به خصوص این مصادیق است.
به این ترتیب ذکر کثیر خداوند و تسبیح او هر صبح و شام جز به تداوم توجّه به پروردگار و
تنزیه و
تقدیس مداوم او از هر عیب و نقص حاصل نمی‌گردد. و می‌دانیم که یاد خدا برای روح و جان انسان همچون غذا و آب است برای بدن. در آیه ۲۸ سورة رعد آمده است: «الا بذکر الله تطمئن القلوب.
آگاه باشید، تنها با یاد خدا دل‌ها
آرامش می‌یابد!»
آرامش و اطمینان دل نیز نتیجه‌اش همان است که در آیات ۲۷-۳۰ فجر آمده است: «یا ایّت‌ها النّفس المطمئنّة ارجعی الی ربّک راضیةً مرضیّةً فادخلی فی عبادی و ادخلی جنّتی؛
ای نفس مطمئن و آرام! به سوی پروردگارت باز گرد، در حالی که هم تو از او خشنود هستی و هم او از تو خشنود است سپس در زمره بندگانم درآی و در بهشتم وارد شو! »
هنگامی که نام خدا برده می‌شود یک دنیا
عظمت،
قدرت،
علم، و
حکمت در قلب انسان متجلی می‌گردد. چرا که او دارای اسماء حسنی و صفات علیا و صاحب تمام کمالات و منزه از هر گونه عیب و نقص است. توجه مداوم به چنین حقیقتی که دارای چنان اوصافی است:
۱ـ
روح انسان را به نیکی‌ها و پاکی‌ها سوق می‌دهد.
۲ـ از بدی‌ها و زشتی‌ها پیراسته می‌دارد و به تعبیر دیگر بازتاب صفات او در جان انسان تجلی می‌کند.
۳ـ توجه به چنین
معبود بزرگی موجب احساس حضور دائم در پیشگاه او است و با این احساس فاصله انسان از
گناه و آلودگی بسیار زیاد می‌شود یاد او یاد آوری مراقبت او است، یاد حساب و جزای او است یاد دادگاه
عدل او و
بهشت و
دوزخ او است و چنین یادی است که جان را صفا و دل را نور و حیات می‌بخشد.
به این ترتیب قرآن همه مؤمنان را در این آیه موظف می‌کند که در همه حال به یاد خدا باشید.
۱ـ به هنگام
عبادت یاد او کنید و
حضور قلب و اخلاص داشته باشید.
۲ـ به هنگام حضور صحنه‌های
گناه یاد او کنید و چشم بپوشید و یا اگر لغزشی روی داد
توبه کنید و به راه حق باز گردید.
۳ـ و هنگام
نعمت یاد او کنید و شکرگزار باشید.
۴ـ و به هنگام بلا و
مصیبت یاد او کنید و صبور و شکیبا باشید. خلاصه یاد او را که در هر صحنه‌ای از صحنه‌های زندگی انگیزه واکنش مناسب و الهی است، فراموش ننمایید.
امام صادق (علیه‌السّلام) در ذیل همین روایت از پدرش
امام باقر (علیه‌السّلام) نقل می‌کند که او کثیر الذکر بود هر وقت با او راه می‌رفتم ذکر خدا می‌گفت و به هنگام غذا خوردن نیز به ذکر خدا مشغول بود حتی هنگامی که با مردم سخن می‌گفت از ذکر خدا غافل نمی‌شد... و سرانجام با این جمله پر معنی حدیث فوق پایان می‌گیرد: «و البیت الّذی یقرا فیه القرآن، و یذکر الله عزّوجلّ فیه تکثر برکته، و تحضره الملائکة، و تهجر منه الشّیاطین، و یُضیء لاهل السّماء کما یضیء الکوکب الدّرّیّ لاهل الارض؛ خانه‌ای که در آن
تلاوت قرآن شود و یاد خدا گردد برکتش افزون خواهد شد
فرشتگان در آن حضور می
یابند و
شیاطین از آن فرار می‌کنند و برای اهل آسمان‌ها می‌درخشند همان گونه که
ستاره درخشان برای اهل زمین.» (اما به عکس خانه‌ای که در آن تلاوت قرآن و ذکر خدا نیست برکاتش کم خواهد بود فرشتگان از آن هجرت می‌کنند و
شیاطین در آن حضور دائم دارند).
در روایات اسلامی آمده است که هر چیز اندازه‌ای دارد جز یاد خدا که هیچ حد و مرزی برای آن نیست!
امام صادق (علیه‌السّلام) طبق روایتی که در
اصول کافی آمده می‌فرماید: «ما من شییء الاّ و له حَدّ ینتهی الیه الاّ الذّکر فلیس له حدّ ینتهی الیه؛ هر چیز حدی دارد که وقتی به آن رسد پایان می‌پذیرد جز ذکر خدا که حدی که با آن پایان گیرد ندارد.»
سپس می‌افزاید: «فرض الله عزّوجلّ الفرائض فمن اداهنّ فهو حدّهنّ، و شهر رمضان فمن صامه فهو حَدُّهُ و الحجّ فمن حجّ حدّه الاّ الذّکر، فانّ الله (عزّوجلّ) لم یرض منه بالقلیل و لم یجعل له حدّاً ینتهی الیه، ثمّ تلا: یا ایّها الّذین آمنوا اذکروا الله ذکراً کثیراً و سبحوه بکرة و اصیلاً؛ خداوند نمازهای
فریضه را
واجب کرده است، هر کس آن‌ها را ادا کند حد آن تامین شده،
ماه مبارک رمضان را هر کس
روزه بگیرد حدش انجام گردیده و
حج را هر کس یک بار به جا آورد همان حد آن است جز
ذکر الله که خداوند به مقدار قلیل آن راضی نشده و برای کثیر آن نیز حدی قائل نگردیده سپس به عنوان شاهد این سخن آیه (یا ایّها الّذین آمنوا اذکروا الله ذکراً کثیراً...) را
تلاوت فرمود.»
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «یاد خدا در همه حال»، تاریخ باز یابی ۱۳۹۵/۹/۲۵.
