ذخیرة المعاد فی شرح إرشاد الأذهان (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ذخیرة المعاد فی شرح
ارشاد الاذهان تالیف محمد باقر بن محمد مؤمن خراسانی،
محقق سبزواری (م ۱۰۹۰ ق)است.
این کتاب
شرح مزجی مفصلی از کتابهای
طهارت ،
صلات ،
زکات ،
خمس ،
صوم ،
حج از کتاب «
ارشاد الاذهان الی احکام الایمان »
علامه حلی (م ۷۲۶ ق) است.
کتاب
ارشاد الاذهان یک دورۀ
فقه از طهارت تا
دیات است که محقق سبزواری در این کتاب فقط قسمت
عبادات آن را شرح زده است.
ارشاد الاذهان مثل «تبصرة
المتعلمین» از کتابهای مختصر فقهی علامۀ حلی است که در حدود ۵۰ شرح و حاشیه بر آن نوشته شده است که مهم‌ترین آنها غایة المراد شهید اول (م ۷۸۶ ق)،
روض الجنان شهید ثانی (م ۹۶۶ ق)،
مجمع الفائدة و البرهان محقق اردبیلی (م ۹۹۰ ق)،
ذخیرة المعاد محقق سبزواری ، و
نهج السداد شیخ یوسف بحرانی (م ۱۱۸۶ ق) است.
این کتاب از
موسوعه‌های فقهی استدلالی مفصلی است که از زمان نگارش مورد توجه فقهای بزرگ واقع شده و حواشی و شروح متعددی بر آن نوشته شده است و همین طور در کتابهای مفصل فقهی همچون:
-
مفتاح الکرامة سید جواد عاملی (م ۱۲۲۶ ق)،
-
ریاض المسائل سید علی طباطبایی (م ۱۲۳۱ ق)،
-
غنائم الایام میرزای قمی (م ۱۲۳۱ ق)،
-
مستند الشیعة محقق نراقی (م ۱۲۴۵ ق)،
-
جواهر الکلام شیخ
محمد حسن نجفی (م ۱۲۲۶ ق)،
- کتابهای فقهی
شیخ مرتضی انصاری (م ۱۲۸۱ ق)،
- و همچنین از فقهای متاخر، کتاب الصلاة مرحوم نائینی (م ۱۳۵۵ ق)،
-
مستمسک العروة الوثقی سید محسن حکیم (م ۱۳۹۰ ق)،
- کتابهای فقهی
سید مصطفی خمینی (م ۱۳۹۶ ق)،
- و
امام خمینی (م ۱۴۰۵ ق)،
- و کتابهای فقهی
آیة الله خویی (م ۱۴۱۳ ق)،
به آن استناد و استدلال شده است.
از آن جایی که در این کتاب قسمت‌های
معاملات ، احکام و ایقاعات بیان نشده‌اند پس از آن وی به تالیف
کفایة الاحکام پرداخته است که در آن مباحث قسمت
عبادات به صورت مختصر نوشته شده و سایر قسمت‌ها، مفصل تر و گسترده تر مورد بررسی واقع شده است.
در
الذریعة در مورد کفایة الاحکام (المقتصد) آمده است: و کانه تشیم الذخیرة حیث انه اجمل فی ابواب المعاملات اقتصارا علی ما فی الذخیرة و فصل ابواب المعاملات التی لم یکتب منها شیئا فی الذخیرة.
در کتاب
کفایة الاحکام مکررا تفصیل مطالب به
ذخیرة المعاد ارجاع داده شده است. شهرت این دو کتاب موجب آن شده که در کتابهای فقهی
محقق سبزواری معمولا به صاحب الذخیرة و الکفایة معرفی گردد.
در الذریعة
در معرفی ذخیرة المعاد آمده است: اجمل فی المعاملات و عکس فی کتابه الکفایة فاجمل فی العبادات و فصل فی المعاملات.
این عبارت ظاهرا صحیح نیست زیرا در ذخیرة المعاد مباحث معاملات حتی به صورت مجمل نیز ذکر نشده است.
مؤلف در پایان
کتاب الطهارة در مورد آن می‌نویسد: الحمد لله علی ما وفقنی له من اتمام هذا الکتاب الجید المتین.
در پایان جلد اول (کتاب الطهارة) تاریخ پایان آن
رمضان ۱۰۵۰ ق ذکر شده است و در پایان جلد دوم (کتاب الصلاة) تاریخ پایان آن
جمادی الثانی ۱۰۵۳ ق و در جلد سوم پایان کتاب
زکاة و کتاب
حج ذکر نشده است اما تاریخ پایان
کتاب الصوم رجب ۱۰۵۵ ق ذکر شده است.
بنابراین احتمالا
کتاب الحج حدود سال‌های ۱۰۵۶ تا ۱۰۵۸ پایان یافته است. در
الذریعة تاریخ پایان مجلد اول ۱۰۵۰ ق، و پایان مجلد دوم، رمضان ۱۰۵۰ ق ذکر شده است که ظاهرا اشتباه است.
در الذریعة
به چهار نسخۀ خطی اشاره شده است که عبارتند از:
- نسخۀ
کتابخانه تقوی در
تهران به خط مصنف،
- نسخه‌ای در نزد
عبد الامیر جواهری تا آخر
سجده تلاوت،
- نسخه‌ای در نزد شیخ
عبدالله بن مبارک آل حمیدان مربوط به
سال ۱۲۲۲ ق،
- نسخه‌ای در نزد سید
محمد باقر آل احمد حسینی قزوینی .
در صفحۀ ۲۴۱ مقدمه‌ای بر فقه شیعه به نسخه‌های منتخب متعددی همچون نسخه‌های
کتابخانه‌های مجلس شورای اسلامی ،
آستان قدس رضوی ،
آیة الله گلپایگانی ،
فیضیه و
آستانه قم اشاره شده است.
در الذریعة
به چاپ آن در سال ۱۲۷۴ ق و در صفحۀ ۲۴۱
مقدمه‌ای بر فقه شیعه به نسخه‌های چاپی مربوط به سال ۱۲۷۳ و ۱۲۷۴ در تهران اشاره شده است.
این نسخه‌ها در چاپخانۀ آقا محمدرضا الطباع بافت چاپ شده است و تجدید چاپ آن توسط مؤسسۀ آل البیت علیه‌السّلام انجام شده است.
در جلد اول کتاب الطهارة شامل اقسام طهارت (
وضوء ،
غسل ،
تیمم )،
آب مطلق ،
آب مضاف و اقسام
نجاسات است.
جلد دوم در بردارندۀ
نماز شب ، مقدمات نماز مثل
اوقات نماز ،
قبله ،
لباس نمازگزار ،
مکان نمازگزار ،
واجبات نماز ،
نماز جمعه ،
نماز عیدین ،
نماز آیات ،
نماز شب ،
نوافل ، چیزهایی که در
نماز باید
ترک شوند، احکام خلل در نماز، شکیات،
نماز جماعت و
نماز مسافر است.
در جلد سوم کتاب
زکات ، شرایط، مصارف، مقدار زکاة،
خمس ،
انفال ،
صوم و
حج بیان شده‌اند. قابل ذکر است که
کتاب خمس با عنوان «النظر الثالث» در ضمن کتاب الزکاة مطرح شده است. بحث انفال نیز در ضمن کتاب الزکاة است.
از زمان نگارش این کتاب، شروح و حواشی متعددی بر آن نوشته شده که به بعضی اشاره می‌شود.
۱- حاشیه بر ذخیرة المعاد، استاد اکبر وحید بهبهانی (م ۱۲۰۶ ق) تا آخر کتاب الصوم (ذ/ ۶/ ۸۵).
۲- حاشیه بر ذخیرة المعاد، سید ابو القاسم جعفر بن حسین خوانساری (م ۱۱۵۸ ق) (ذ/ ۶/ ۸۵).
۳- حاشیه بر ذخیرة المعاد، سید حسین بن ابی القاسم جعفر خوانساری، شیخ بحر العلوم (م ۱۱۹۱ ق) (ذ/ ۶/ ۸۶).
۴- مستقصی الاجتهاد فی شرح ذخیرة المعاد، محمد حسین بن محمد ابراهیم قزوینی، شیخ بحر العلوم (ذ/ ۱۳/ ۲۷۷).
۵- تحقیق فی القیاس، (بخشی از شرح بر ذخیرة المعاد) از وحید بهبهانی (مقدمه‌ای بر فقه شیعه ص۲۴۱).
۶- الجمع بین الاخبار المتعارضة، از وحید بهبهانی (مقدمه‌ای بر فقه شیعه ص۲۴۱).
۷- حاشیه بر ذخیرة المعاد، آقا حسین بن جمال الدین خوانساری (م ۱۰۹۸ ق) (ذ/ ۶/ ۸۶).
۸- حاشیه بر ذخیرة المعاد، حسین بن حسن جیلانی اصفهانی (م ۱۱۲۹ ق) (ذ/ ۶/ ۸۶).
۹- حاشیه بر ذخیرة المعاد، امیر فیض الله بن عبد القاهر حسینی تفریشی (ذ/ ۶/ ۸۶).
۱۰- حاشیه بر ذخیرة المعاد، ملا محمد بن عبد الفتاح تنکابنی سراب (م ۱۱۲۴ ق) (ذ/ ۶/ ۸۶).
۱۱- حاشیه بر ذخیرة المعاد، سید محمد مهدی بحر العلوم بروجردی (م ۱۲۱۲ ق) (ذ/ ۶/ ۸۶).
۱۲- شرح بر ذخیرة المعاد، از محمد سعید (مقدمه‌ای بر فقه شیعه ص۲۴۱).
نرم افزار جامع فقه اهل بیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
