ذات‌الصواری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ذات الصَواری (یا ذوالصواری)، نخستین نبرد بزرگ دریایی
مسلمانان و رومیان در سال ۳۱ یا ۳۴ بود.صَواری جمع صاریه به معنای دکل است.
گفته شده است که سبب نام گذاری این
جنگ به ذات‌الصواری،
ذوالصواری
و الصواری
آن است که در این جنگ، کشتی‌های جنگی بسیاری به کار گرفته شد که دارای دکل بود.
بنابر روایاتی نیز ذات‌الصواری نام محل جنگ بوده است.
به روایت
ابن اعثم کوفی ،
مسلمانان
مصر و
شام با کشتی‌های خود از ساحل بندر عکّا حرکت کردند.
مورخان در ذکر مکان جنگ اختلاف دارند؛ به روایتی،
این جنگ در
دریا و نزدیک سواحل اسکندریه روی داده است.
برخی محققان معاصر، محل جنگ را نزدیک فینیکس (فینیکی امروز در ترکیه) در ساحل لیکیه در جنوب آناطولی دانسته‌اند.
تاریخ وقوع جنگ را واقِدی سال ۳۱ و ابومَعْشَر سال ۳۴ ذکر کرده،
که ظاهرآ روایت دوم صحیح است.
معاویه که در زمان خلافت
عمر فقط حاکم
دمشق و
اردن بود، در ابتدای خلافت
عثمان رفته‌رفته حاکم تمام شام شد.
وی برای خود نیروی دریایی تشکیل داد و از عثمان اجازۀ حملۀ دریایی خواست، که عثمان پذیرفت.
معاویه دو جزیرۀ قبرس (قبرص) و رودس را به‌ترتیب، در سال‌های ۲۸ و ۵۳ فتح کرد.
کنستانس دوم، فرمانروای روم‌شرقی (بیزانس)، که از فتوحات
مسلمانان در
دریای مدیترانه و سواحل افریقیه به تنگ آمده بود، با لشکری عظیم از راه دریا به سوی سرزمین مسلمانان حرکت کرد.
گفته شده است که از آغاز نبرد مسلمانان با رومیان تا آن‌زمان، چنین نیرویی از رومیان بسیج نشده بود.
شمار کشتی‌های جنگی رومیان را در این نبرد از پانصد تا هزار کشتی نوشته‌اند.
چون این خبر به عثمان رسید، به معاویه و
عبداللّه بن سعد بن
ابی
سَرح، حاکم مصر (۲۵ـ۳۵)، دستور داد تا از طریق دریا با سپاه شام و مصر به مقابله دشمن بروند، همچنین به
عمرو بن عاص دستور داد تا با
مال و
سلاح به
عبداللّه کمک کند.
در این جنگ، معاویه با همدستی ناوگان
عبداللّه بن سعد به مقابله با دشمن برآمد.
مجموع کشتی‌های جنگی مسلمانان را از دویست تا پانصد نوشته‌اند.
برخی از قبطیان نیز همراه مسلمانان در این جنگ شرکت داشتند.
هنگام رویارویی مسلمانان و رومیان، وزش باد مخالفی که سه روز به طول انجامید سبب شد تا دو طرف لنگر بیندازند و تا آرام شدن
دریا صبر کنند.
پس از آن، مسلمانان برای رومیان پیغام فرستادند که یک
شب میان دو طرف امان باشد و رومیان پذیرفتند.
مسلمانان آن شب را تا صبح به
نماز و
دعا و خواندن
قرآن گذراندند و رومیان نیز به نواختن ناقوس
و چنگ و طنبور پرداختند و در
بوق‌ها می‌دمیدند و
شراب می‌نوشیدند.
روز بعد، معاویه و
ابن ابی سرح کسی را نزد کنستانس فرستادند و پیشنهاد کردند جنگ در خشکی باشد، اما رومیان نپذیرفتند و خواهان نبرد در دریا بودند.
نقل است که کشتی‌های رومیان حامل شیشه‌های
نفت و وسایل آتش‌زنه بود.
جنگ با پرتاب
تیر و
سنگ آغاز شد و به‌تدریج شدت یافت.
بنابر گزارش مورخان مسلمان، مسلمانان با روشی خاص هر کشتی خود را به یک کشتی رومی می‌بستند و به جنگ تن به تن می‌پرداختند.
تعداد کشته‌های دو طرف بسیار زیاد بود،
آب اجساد را به ساحل آورد و تلی از اجساد به‌وجود آمد، آب دریا نیز رنگ
خون گرفت.
در این جنگ، کنستانس زخم‌هایی برداشت که تا مدت‌ها درمان نشد؛ ازاین‌رو، و نیز به‌سبب کثرت کشتگان و زخمیان، قسطنطین هزیمت یافت و روانۀ صقلیه گردید و از رومیان جز اندکی نجات نیافتند و مسلمانان پیروز شدند.
این
جنگ ، که در آن نیروی دریایی روم (بیزانس) به‌کلی درهم شکست، چندان اهمیت داشت که فیلیپ حِتّی، مورخ معاصر عرب، آن را با نبرد یَرموک مقایسه کرده است.
بااین‌حال،
مسلمانان از این پیروزی بهره نگرفتند و حمله را تا
قسطنطنیه ادامه ندادند.شايد به‌سبب آشوب‌هاى داخلى مسلمانان و قتل عثمان در سال ۳۵ زيرا بنابر روايتى كه
طبری نقل كرده، هم‌زمان با اين جنگ، شورش‌هايى بر ضد عثمان آغاز شد و حتى افرادى از سپاهيان
ابن ابی‌سرح در جنگ ذات‌الصوارى، در ميان همراهان خود به تبليغ بر ضد عثمان مي‌پرداختند.
اگر این روایت درست باشد، جنگ ذات‌الصواری باید نزدیک به زمان قتل عثمان رخ داده باشد که در این صورت، روایت ابو معشر دربارۀ تاریخ این جنگ، یعنی سال ۳۴، مرجّح می‌نماید.
(۱)
ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ.
(۲) ابومحمد احمد
ابن‌اعثم کوفی، کتاب الفتوح، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
(۳) ابوالمحاسن یوسف
ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهره، بی‌تا.
(۴) عبدالرحمن‌بن محمد بن
ابن حبیش، غزوات
ابن‌حبیش، چاپ سهیل زکّار، بیروت، ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۵)
ابن خلدون،تاریخ
ابن خلدون.
(۶) عبدالرحمن بن
عبداللّه بن عبدالحکم، فتوح مصر و اخبارها، چاپ محمد حجیری، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
(۷) عمادالدین بن اسماعیل
ابن‌کثیر، البدایه والنهایه، چاپ احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، بی‌تا.
(۸) ابو علی محمد بلعمی، تاریخنامه طبری، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۸۰ش.
(۹) خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفةبن خیاط، چاپ مصطفی نجیب فوّاز و حکمت کشلی فوّاز، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
(۱۰) طبری،تاریخ طبری، تاریخ (بیروت).
(۱۱) محمد بن یوسف کِندی، ولاة مصر، چاپ حسین نصّار، بیروت ۱۳۷۹/۱۹۵۹.
(۱۲) مسعودی، تنبیه.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ذات الصواری»، شماره۵۴۸۶.
