دقایق العلاج (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب دقایق العلاج از نگاشته‌های طبی حاج
محمد کریم خان کرمانی (از مشایخ و بزرگان
فرقه شیخیه) است، که به
زبان عربی به نگارش درآمده است.
مؤلف انگیزه اش را از نگارش این اثر چنین بیان نموده است: «پس از آن که کتاب
حقائق الطب را نوشتم دوست داشتم در تکمیل آن کتابی بنویسم که به جای جلد دوم و در عمل موافق قوانین مذکور در آن باشد، چه آن کتاب را به صورتی نوشته‌ام که قبل از من کسی بدان گونه ننوشته است و در آن کلیات
علم طب و اصول آن را به صورتی که مطابق عالم کبیر و وسیط و از هر جهت موافق اخبار
صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم باشد نوشته‌ام و بر هر عاقل بصیری خطای هر کس که از آن تخلف کند و به راه دیگری برود
آشکار است.» کتاب دقایق به غیر از آخرین باب مقاله پنجم بین سال‌های ۱۲۶۴ ق و ۱۲۶۷ ق نوشته شده است.
تاریخ آغاز کار تالیف آن به تحقیق معلوم نیست، اما با توجه به مقدمه آن مسلما پس از اتمام کتاب
حقایق الطب می‌باشد که این کتاب در
تاریخ ۱۲۶۴ ق به اتمام رسیده است.
کتاب در یک مقدمه و پنح مقاله به رشته تحریر درآمده است. مقدمه در ذکر بعض کلیات علمی و عملی، مقاله نخست در درمان‌های عام، مقاله دوم در درمان‌های خاص، مقاله سوم درباره ساختن داروها، مقاله چهارم در ساختن مرکبات و مقاله پنجم در پاره‌ای از نوادر است. با این توضیح که مؤلف در این مقاله به مسائل مختلفی از قبیل درمان‌های
روایت شده از
اهل بیت علیه‌السلام و دستور به کار بردن بعضی داروها و نیز مفردات پزشکی و غیره پرداخته است.
۱. ویژگی کتاب دقایق العلاج نسبت به سایر کتب طب قدیم در این است که بر اساس آیات
قرآن و
اخبار اهل
عصمت علیه‌السلام ن وشته شده است و در عین حال آلوده به
تقلید کورکورانه از مؤلفین سابق اعم از یونانی و ایرانی نیست.کتاب حاضر شامل مسائل کلی عملی یعنی تشخیص و درمان بیماری‌ها و داروهای مختلف و طرز تهیه آنها است، به این معنی که مؤلف مسائل پزشکی عملی و نیز داروسازی را گردآوری نموده است.
۲.نکته قابل ذکر این است که مؤلف در موارد بسیاری به این مساله اشاره کرده که یک درمان یا یک
دارو به وسیله خود وی شخصا و یا درباره یکی از نزدیکان شان به
آزمایش رسیده است. به خصوص باید توجه داشت که او در همه مسائل علمی و عملی اعم از پزشکی، فیزیکی،
کیمیا (شیمی) و مانند آن برای
تجربه ارزش بسیار زیادی قائل بوده و چه در این کتاب و چه در سایر کتب خود به این مساله اشاره نموده است؛ مثلا در خاتمه کتاب
مرآت الحکمة به عنوان
نصیحت پس از سفارش درباره رجوع به
قرآن و
سنت و اخبار اهل بیت علیه‌السلام و نیز فراگیری
علم از استاد راهنمایی که دلش به نور علم آل محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم روشن باشد چنین نگاشته: «اما آن میزان خارجی که آن را با چشمت می‌بینی و با دستت
عمل می‌کنی و درستی یا نادرستی کار را عینا به
چشم خودت آشکارا می‌بینی
دانش است الهی و نبوی و علوی و هرمسی، زیرا آنچه را که پنهان است مشاهده می‌کنی و از آنچه پوشیده است پرده بر می‌داری و حقائق بدون آن که شکی در آن باشد مجسم می‌گردد.»
۳. در خود کتاب دقائق العلاج مکررا سفارش نموده که سعی
پزشک باید بر این باشد که بر آزمایش‌های پیشین خود و یا کسان قابل اعتمادی که مطلبی را آزموده‌اند تکیه کند و فقط به مطالعه آثار گذشته
قناعت ننماید. به هر حال آن‌طور که از
کتاب و بعض کتب دیگر مؤلف برمی آید این است که او شخصا به انجام آزمایش‌های شیمیائی می‌پرداخته و گاه وسائل لازم را نیز به دست خود می‌ساخته است.
۴. اما مساله‌ای که این
کتاب را از همه کتاب‌های همانندش ممتاز می‌سازد استدلالات عقلی متکی بر قرآن و اخبار اهل بیت علیه‌السلام اجمعین است و به علاوه مؤلف مسائل تازه‌ای را مطرح ساخته که مهم‌ترین آنها بحث درباره این فرضیه است که اخلاطی سبب ایجاد بیماری هستند دارای
روح بوده و زنده‌اند و حتی بعضی دارای
روح حیوانی و پاره‌ای دارای روح گیاهی و یا
جمادی هستند و این موضوع را در باب سیزدهم از مقاله دوم در ضمن تحقیق راجع به
مالاریا و تب نوبه و نیز در فصل نوزدهم باب چهارم از مقاله پنجم و همچنین در کتاب
رجوم الشیاطین که پس از دقایق العلاج تالیف گردیده مورد بحث قرار داده است.
کتاب در دو جلد منتشر شده است. مترجم علاوه بر ترجمه متن کتاب بر هر جلد، مقدمه مبسوط جداگانه‌ای نوشته است. علاوه بر این در انتهای جلد دوم فهرست نام داروهایی که در متن کتاب یا ترجمه آمده بر اساس
حروف الفبا مرتب نموده و نام علمی آن نیز بیان کرده است. همچنین فهرستی برای بیماری‌ها تنظیم شده و شماره صفحه‌ای از کتاب که حاوی بیماری و داروی مرتبط به آن است درج شده است. «دقایق العلاج» ترجمه فارسی این کتاب به قلم عیسی ضیاء ابراهیمی است.
نرم افزار جامع طب، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
