دروس فی علم الاصول
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«دروس فی علم الاصول» معروف به «حلقات الاصول» تالیف فقیه بزرگوار و اصولی متفکر
آیت‌الله سید محمد باقر صدر (م ۱۴۰۰ ق) است که با شیوهای نو و ابتکاری خاص برای
تدریس در دوره سطح و سطح عالی حوزه نوشته شده است. این اثر از اتقان علمی خوبی برخوردار است و در عین حال به لحاظ روشی جزء روشمندترین کتاب‌هایی است که در
حوزه علمیه در رابطه با
علم اصول نگاشته شده است.
این کتاب در موضوع
اصول فقه است.
شهید صدر در تألیف این کتاب، آموزش مرحله به مرحله را مدّنظر داشته و به اجرا گذاشته است. از این رو، در حلقه اول، از مطالب اصولی به اختصار سخن می گوید و همان مطالب را در حلقه دوم توضیح داده و نهایتاً در حلقه سوم، عمق مطالب و کمیت و کیفیت آن نسبت به دو حلقه اول و دوم بیشتر و بهتر می شود. به این ترتیب،
شهید صدر تمام مطالب اصولی را که در این مدت
طلبه به آموزش آن مشغول است، به طور مرتب و زنجیروار برای او یادآور می شود. این روش در ارتکاز مطالب در ذهن خواننده و یادگیری مطلب و ملکه شدن آن بسیار مؤثر است.
کتاب مشتمل بر سه حلقه است که حلقه اول و دوم در مجلد اول و حلقه سوم در جلد دوم کتاب آمده است. مطالب حلقات مترتب بر هم نبوده بلکه هر کدام به جهت سطح خاصی از طلاب نگارش شده و به ترتیب حلقات برای مبتدئین، سطح متوسط و سطح عالی تدوین شده است. هر یک از حلقات مشتمل بر فصول و بخشهای متعددی است که به لحاظ ساختار شبیه هم است اما به لحاظ تفصیل و عمق مطالب متفاوت است.
علم اصول از دانش‌های پر ارجی است که فقیهان را در
استنباط احکام دینی یاری می‌رساند. اصولیان درباره این
علم و قواعد و اصول آن، کتابهای فراوانی به رشته تحریر درآورده‌اند. غالب کتب اصلی حوزه در زمینه
اصول فقه با تمام استحکام علمی، هم از نظر نگارش و هم از نظر نوع تدوین و زمان تالیف آنها، و خالی بودن از هرگونه نوآوری و یافته‌های تازه‌ای که بعد از نگارش این کتب در علم اصول به وجود آمده، نمیتوانند کتاب درسی به مقتضای زمان باشند. از سوی دیگر هیچ یک از آنها به منظور کتاب آموزشی تدوین نشده و نوعا فاقد اسلوب و روش علمی تعلیم و تعلم هستند؛ از اینرو، فراگیری اینگونه کتب زحمت و فرصت بیشتری را می‌طلبد و نتیجه کمتری میدهد. کتاب «دروس فی علم الاصول»، درست در نقطه مقابل آن کتب، تمام امتیازات علمی و فنی یک کتاب درسی را داراست.
شهید صدر در تدوین کتاب، آموزش مرحله به مرحله را مد نظر داشته و پیاده نموده است، از این رو می‌بینیم در حلقه اول از مطالب اصولی به اختصار سخن می‌گوید و همان مطالب را با عمق بیشتری در حلقه دوم مطرح می‌کند و نهایتا در حلقه سوم، عمق مطالب و کمیت و کیفیت آن نسبت به دو حلقه اول و دوم بیشتر و بهتر میشود، یعنی تمام مطالب اصولی که در این مدت طلبه به آموزش آن مشغول است به طور مرتب و زنجیروار برای او یادآوری میشود.
این روش در ارتکاز مطالب در
ذهن خواننده بسیار مؤثر خواهد بود و در یادگیری مطالب و بعضا تکرار منطقی درسهای گذشته و در ملکه شدن آن علم بسیار مؤثر است.
مقام معظم رهبری مدظله العالی در جلسه آذرماه ۱۳۷۴ در
مدرسه فیضیه درباره تغییر متون درسی بیانات مبسوطی ایراد فرمودند و در آنجا درباره حلقات الاصول و مطالب غیرضروری اصولی چنین فرمودند: «چه لزومی دارد ما این همه در مباحث غیر لازم اصول، معطل شویم؟ در این زمینه مرحوم شهید صدر رضوان الله علیه کار خوبی کرده‌اند، آن کاری که ایشان در باب اصول کردند و آن پیشنهادی که در زمینه درس و تعلیم اصول دادند، پیشنهاد خوبی است.»
مطالب کتاب به ترتیب حلقات به اختصار عبارت است از:
ابتدا شرح زندگانی و آثار سید صدر و مقدمه مؤلف آمده است. پس از آن همانند سایر آثار اصولی به تعریف، موضوع، اهمیت علم اصول و مباحث مقدماتی پرداخته شده است. سپس بحث به دو نوع تقسیم شده است: ۱- ادله محرزه، ۲-
اصول عملیه .
در ضمن نوع اول، ادله شرعی و ادله عقلی در دو مبحث مورد مطالعه قرار گرفته است.
در بخش اصول عملیه، ابتدا چهار قاعده، اصالت الاحتیاط)، اصالت البرائه،
علم اجمالی و
استصحاب بیان شده است. در آخرین بخش نیز سه مورد از
تعارض ادله که عبارت است از: تعارض بین ادله محرزه، تعارض بین اصول و تعارض نوعین (دلیل محرز و اصل عملی) مطرح شده است.
در ابتدای این حلقه، تعریف و موضوع علم اصول و
حکم شرعی و تقسیمات آن آمده است. پس از آن در ضمن بحث حجیت قطع، عناوینی چون علم اجمالی،
قطع طریقی و موضوعی مطرح شده است. تقسیمات کتاب در این حلقه نیز همانند حلقه اول اما با تفاصیل بیشتر و قدری عمیق تر است.
به دو قسم تقسیم شده است. در قسم اول ابتدا مباحث مقدماتی مانند حلقه دوم دیده میشود. در قسم دوم به اصول عملیه پرداخته شده است. این قسم به چند بخش تقسیم شده است:
۱. در بخش اول ابتدا ویژگی‌های اصول عملیه، اصول عملیه شرعی و عقلی و مورد جریان اصول عملیه و پس از موضوعاتی مانند: وظیفه عملیه در حالت
شک ، وظیفه در حالت علم اجمالی، وظیفه در حالت شک بین اقل و اکثر و صورت‌های مختلف آن مورد بررسی قرار گرفته است؛
۲.
استصحاب : در این بخش، ادله استصحاب، استصحاب
اصل و
اماره ، و ارکان استصحاب ذکر شده است؛
۳. خاتمه: در این بخش تعارض ادله مورد مطالعه قرار گرفته است. تعارض مصطلح، ورود و تعارض، قاعده جمع عرفی و احکام جمع عرفی، از جمله عناوین پایانی کتاب است.
فهرست مطالب در انتهای هر یک از مجلدات کتاب آمده است.
این کتاب در سه جلد به
زبان عربی، به وسیله انتشارات دارالکتب اللبنانی مکتبه المدرسه، در
بیروت در سال ۱۴۰۶ هـ ق چاپ و منتشر شده است.
نرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
سایت اندیشه قم
