درة التنزیل و غرة التاویل (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
درة التنزیل و غرة التاویل یا عنوان دیگر فی بیان الایات المتشابهات فی کتاب الله العزیز اثر مهم و معروف
ابو عبدالله محمد بن عبدالله الخطیب اسکافی (ابوعبدالله رازی) می‌باشد.
درة التنزیل و غرة التاویل یا عنوان دیگر فی بیان الایات المتشابهات فی کتاب الله العزیز اثر مهم و معروف
ابو عبدالله محمد بن عبدالله الخطیب اسکافی (ابوعبدالله رازی) می‌باشد. موضوع اصلی این کتاب
آیات متشابه لفظی است و نویسنده، آیات متشابه
قرآن را با یکدیگر مقایسه نموده و در این راستا، برای تبیین اختلاف و تفاوت ظاهری آیات از علوم ادبی،
علوم قرآنی و
تفسیر بهره برده است. هدف نویسنده در این کتاب، اثبات این حقیقت است که در قرآن تکرار بی فایده وجود ندارد و هر آیه دارای پیامی مستقل است که با آیه مشابهش فرق می‌کند، هر چند که الفاظ آنها شبیه هم هستند. این اثر اسکافی در قرآن پژوهی مجموعه‌ای از
امالی اوست که به روایت و نقل ابراهیم بن علی بن محمد معروف به
ابن ابی الفرج اردستانی می‌باشد.
واژه متشابه در
علوم قرآن دو کاربرد دارد، از یکی به متشابه معنوی یاد می‌کنند که در برابر محکم استعمال می‌شود و دیگری متشابه لفظی است و از آن تکرار قصه، مطلب و واژه را در آیاتی همگون اراده می‌کنند. مراد مولف در این اثر، کاربرد دوم است و مقصود او از
آیات متشابهات ، آیات شبیه همدیگر است. و آیات متشابهی که از هشت جهت ذیل با هم اختلاف دارند بررسی شده‌اند.
۱- الفاظ در یک جا با نظم خاصی و در جای دیگر به عکس آن نظم قرار گرفته‌اند. مثال: و اذ قلنا ادخلوا هذه القریه فکلوا منها حیث شئتم رغدا و ادخلوا الباب سجدا و قولوا حطة نغفر لکم خطیکم و سنزید المحسنین فبدل الذین ظلموا قولا
وو کلوا منها حیث شئتم و قولوا حطة و ادخلوا الباب سجدا
۲- زیادت و نقصان مانند: و یکون الدین لله
و یکون الدین کله لله
یاتبع در
واتبع در
۳- تقدیم و تاخیر : مثال: و اتقوا یوما لا تجزی نفس عن نفس شیئا و لا یقبل منها شفاعة و لا یوخذ منها عدل
و اتقوا یوما تجزی نفس عن نفس شیئا و لا یقبل منها عدل و لا تنفعها شفاعة
۴- تعریف و تکبر مثال: رب اجعل هذا بلدا امنا
و در
آمده رب اجعل هذا البلد آمنا
۵- جمع و افراد مانند و قالوا لن تمسنا النار الا ایاما معدودة
و در
قالوا لن تمسنا النار الا ایاما معدودات
۶- ابدال حرفی به حرف دیگر مانند ابدال و به فاء: ا فلم یهد لهم کم اهلکنا قبلهم من القرون
ا فلم یهد لهم کم اهلکنا من قبلهم
۷-
ابدال کلمه‌ای به کلمه دیگر مانند: انفجرت وانبجست فقلنا اضرب بعصاک الحجر فانفجرت منه انثتا عشرة عینا
و در
ان اضرب بعصاک الحجر فانبجست انثتا عشرة عینا
۸-
ادغام و ترک آن مانند: یتضرعون ویضرعون فاخذناهم بالباساء و الضراء لعلهم یتضرعون
و در
لعلهم یضرعون
دراین اثر ۲۷۱
آیه که از
سوره بقره آغاز و به سوره الناس ختم می‌گردد به حسب ترتیب منظم سوره‌ها، آیات شبیه به همدیگر را مورد بررسی قرار داده، و در مواردی که تفاوت رخ داده، دلائل تفاوت در کاربرد را بیان می‌دارد.
سیوطی در
التقان فی علوم القرآن در رابطه با این کتاب آورده به گمانم اولین آنها (مولفین کتب مشابه)
کسائی بوده و
سخاوی آن را به نظم آورده و کرمانی در توجیه آن البرهان فی متشابه القرآن را تالیف کرده است، بهتر از آن درة التنزیل و غرة التاویل اثر ابوعبدالله رازی می‌باشد.
مولف اثر خود را به توجیه مواردی که از لحاظ لفظ تکرار، تقدیم و تاخیر یا با زیادت در تعبیر مختلف شده‌اند، اختصاص داده است. یعنی هم به توضیح معانی و حکمتهای مربوط به آیات مکرر مشهور، پرداخته وهم آیاتی را که در بر دارنده موضوع واحدی می‌باشند ولی از لحاظ تقدیم و تاخیر یا زیادت در تعبیر اختلاف دارند، ذکر کرده و عواملی را که موجب این اختلاف شده، بیان نموده است.
اسکافی در توجیه آیات
متشابه ، از
قرآن کریم،
اسباب نزول ،
سنت و روایات، قرائت و لغت استفاده نموده است و با استدلالهای لغوی، زبان شناختی، معنا شناختی و تفسیری، دلیل تفاوت در کاربرد را بیان می‌دارد. حال برای نمونه علت وجود آیات مکرر در
سوره الرحمن را بیان می‌کنیم در این سوره
آیه فبای آلاء ربکما تکذبان ۳۱ مرتبه تکرار شده است سوال این است که فایده این تکرار چیست؟ این آیه هشت مورد آن پس از برشمردن عجایب
خلقت خداوند و
مبداء آفرینش و بازگشت آنها، هفت مورد به تعداد دربهای
جهنم پس از ذکر آتش و جهنم و سختیهای آن، هشت مورد به تعداد دربهای بهشت در وصف دو بهشت و اهل آنها وهشت مورد آخر آن برای دو بهشت دیگر آمده است پس برای کسی که به هشت مورد اول معتقد باشد و به موجبات آن عمل نماید دربهای بهشت گشوده و دربهای جهنم بسته می‌شود.
نمونه دوم: و اذ قلنا ادخلواهذه القریة فکلوا منها حیث شئتم و ادخلوا الباب سجدا و قولوا حطة نغفر لکم خطایاکم و سنزید المحسنین فبدل الذین ظلموا قولا
در این آیه هنگامیکه با آیه متشابه خود
و اذ قیل لهم اسکنوا هذه القریه و کلوا منها حیث شئتم و قلوا حطة ودخلوا الباب سجدا نغفر لکم خطایاکم و سنزید المحسنین فبدل الذین ظلموا منهم قولامقابله شود، شش مسئله وجود دارد.
۱- چرا در
سوره بقره فکلواو در
اعراف (و کلوا) آمده است؟ دلیل فکلوا که با حرف تعقیب آمده، این است که خوردن بعد از ورود، انجام می‌شود نه پیش از آن و نه همراه آن پس با حرفی آمده که بیانگر تعقیب وانجام یافتن بعد از آن باشد. ولی در سوره اعراف که و کلوا آمده برای این است که در آنجا لفظا سکنوا به کار رفته و سکونت و سکنی با خوردن همراه است نه اینکه به دنبال آن باشد پس با حرفی آمده که همین معنا را برساند.
۲- چرا در سوره بقره ادخلوا الباب سجدا و قولوا حطة و در اعراف و قولوا حطة و ادخلوا الباب سجدا آمده است؟ علت تقدیم
حطة در
سوره اعراف و تاخیر آن در بقره چیست؟ حطةدعایی است که آنها درهنگام سجود خود بدان مامور گشتند، پس اگر درهر دو سوره به یک صورت ذکر می شد ممکن بود که (یکی از احتمالات معنای واو که عدم رتبه است) چنین تصور شود که آنها مامور به سجود و گفتن آن دعا، به طور جداگانه شده‌اند پس در دو سوره مقدم، مؤخر شد، تا معلوم شود که گفتن این دعا باید درحال سجود باشد نه قبل یا بعد از آن. ودخلوا الباب سجدا یعنی از این در با حالت
سجود وارد شوید (قائلین فی سجودکم حطة) در حالی که در ضمن سجود خود حطة می‌گوئید. و سوالات دیگر در مورد این دو آیه:
۳- چرا در
سوره بقره ، و اذ قلنا ادخلواو در اعراف و اذ قیل لهم اسکنوا آمده است؟
۴- چرا در سوره بقره و سنزید المحسنین و در اعراف بدون واو آمده است؟
۵- چرا در
سوره اعراف منهم آمده و در بقره نیامده؟
۶- چرا در سوره بقره علی الناس ظلموا و در اعراف علیهم آمده است؟ که برای اطلاع و دانستن آنها می‌توانید به کتاب مراجعه نمائید.
در پاورقیها فقط ارجاع آیات آمده و در آخر کتاب فهرست آیات به ترتیب سور گنجانده شده است.
۱- مقدمه و متن کتاب ۲- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی بهاءالدین خرمشاهی.
نرم افزار مشکاة الانوار، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
