در قلمرو بلاغت (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
در قلمرو بلاغت اثر فارسی دکتر محمد علوی مقدم از نویسندگان معاصر است.
در قلمرو بلاغت اثر فارسی دکتر محمد علوی مقدم از نویسندگان معاصر، مجموعه‌ای از مقاله‌ها، پژوهش‌ها، نقدها و بحث‌های بلاغی و تفسیری در طول هجده سال می‌باشد که برخی از آن‌ها را در مجامع علمی و کنگره‌های بین المللی ایراد کرده است.
این اثر، در زمینه علم بلاغت، به ویژه بلاغت قرآن و معرفی و نقد آثار مهم این
علم می‌باشد که در حقیقت، مجموعه مقالات منتشر شده نویسنده تا سال ۱۳۷۲ در نشریات مختلف است.
در ابتدای کتاب، پیشگفتاری از مولف آمده و در ادامه، به ذکر مقالات پرداخته شده است. مقالات در دو بخش
تفسیر و بلاغت قرآن و نقد و بلاغت تنظیم شده‌اند که عنوان برخی از آن‌ها عبارت است از:سرّ بلاغی تکرار در آیات قرآنی، قاضی عبدالجبار و بلاغت قرآن، بحثی درباره‌ی تفسیر التّبیان، قرآن و
حافظ و...
در اولین مقاله که درباره سر بلاغی تکرار در
آیات قرآن می‌باشد، پس از بررسی لغوی و اصطلاحی واژه تکرار، چنین بیان شده که تکرار در لغت به معنای دوباره گفتن، باز گفتن و چند بار گفتن یک مطلب است.
در این مقاله اشاره می‌شود که اصولا تکرار جنبه هنری دارد و از فنون بلاغی به شمار می‌آید و از ویژگی‌های اسلوب قرآنی است و باید مورد بحث قرار گیرد تا پاسخی باشد برای طاعتان ناآگاه که می‌گویند: چرا در
کلام خدا، تکرار وجود دارد؟
نویسنده در مقاله بعدی که درباره قاضی عبدالجبار و
بلاغت قرآن است، به معرفی او و آثارش پرداخته و بیان می‌کند که وی در قسمتی از کتاب «
اعجاز القرآن» خود می‌گوید: «چرا
کلامی فصیح و به چه دلیل
کلامی بر
کلام دیگر رجحان پیدا می‌کند؟» او در این قسمت، عقیده شیخ و استاد خود، ابوهاشم جبائی، را بیان کرده و گفته است: «
کلام را به جهت جزالت
لفظ و خوبی معنایش
فصیح گویند و چنانچه لفظ جزیل باشد و معنی سست،
کلام فصیح نخواهد بود و لازم است که
کلام فصیح هر دو جنبه را دارا باشد و هر دو چیز را جامع».
سپس افزوده است که در نظر ابوهاشم جبائی،
فصاحت کلام، تنها در نظم
کلام نیست و نظم نمی‌تواند مفسر
فصاحت کلام باشد. در واقع قاضی عبدالجبار با بیان این مطلب، خواسته است که عقیده
جاحظ و دیگر کسانی که برآنند که
اعجاز قرآن، در نظم و شیوه خاص آن است، رد کند و بگوید که علاوه بر نظم، لفظ و معنی نیز حائز اهمیت هستند. به عبارت دیگر، قاضی عبدالجبار خواسته است بگوید که به عقیده ابوهاشم جبائی،
فصاحت به لفظ و معنی، بستگی دارد، یعنی اگر لفظ جزیل باشد و معنی خوب، آن
کلام فصیح است.
خلاصه نظریات قاضی عبدالجبار این است که در
فصاحت، فقط کیفیت ترکیب، اهمیت دارد و در نظر او، کیفیت ترکیب، رکن اساسی بلاغت و
فصاحت است.
سپس اشاره می‌کند که قاضی عبدالجبار، در کتاب «اعجاز قرآن» وجوه مختلف اعجاز قرآن و آراء گوناگونی که در این باره گفته شده، بازگو کرده است.
نویسنده در ادامه، بحثی پیرامون تفسیر «التبیان» کرده و بیان می‌دارد که اهمیت تفسیر تبیان در آن است که نخستین تفسیر
شیعه بوده و در آن از علوم مختلفی که یک مفسر باید بر آن‌ها احاطه داشته باشد، بحث شده و شیخ طوسی مفسری است که در تفسیر خود، از:ن حو، صرف،
اشتقاق،
معانی،
بیان،
بدیع،
علم کلام،
اصول فقه،
علم حدیث، ناسخ و منسوخ و... بحث کرده است.
همچنین در عنوانی به اهمیت تفسیر تبیان پرداخته و اشاره می‌کند که
شیخ طوسی در تفسیر تبیان، از وجوه مختلف
قرائت کلمات قرآنی و اعراب
کلمات و موضوعات صرفی و اشتقاقی و معانی
کلمات و نیز از آیات متشابه، بحث کرده و مطاعن طاعنان را پاسخ گفته و برای مسایل اصولی و فروع مذهب، استدلال کرده است و به تفاوت لغوی
کلام نیز اشاره نموده است. متاسفانه، مطالب گوناگون و مباحث مختلف، در این قسمت بهم در آمیخته و چندان نظمی در آن نیست و چنانچه جدا از یکدیگر می‌بود، فواید بیشتری می‌داشت.
شیخ طوسی در تفسیر تبیان از مباحث صرفی نیز به مناسبت، بحث کرده، همچنین در بسیاری از موارد، وزن
کلمات و ریشه آن‌ها را مشخص کرده است.
نویسنده در مقاله بعدی، به تاثیر
قرآن در
شعر سنائی اشاره کرده و بیان می‌دارد که سنائی اولین کسی است که اخلاقیات را وارد شعر فارسی کرد و لفظ و معنی را به درجه کمال رسانید و دشوارترین معانی را در زیباترین عبارت پرورانید و ترکیب‌های تازه و خوش آهنگ ساخت.
با آن که ماخذ افکار سنائی چیزهای مختلفی است، ولی سنائی بیش از همه چیز، از
قرآن مجید بسیار متاثر است و از مفاهیم کتاب خدا، بسیار بهره جسته و هیچ قصیده و مثنوی او نیست که در آن به طریقی از قرآن سود نبرده باشد. مانند:
لاف« نحن الغالبون» بسیار کس گفتن لیک «غالبون» شان گشت« آمنّا» چو ثعبان شد عصا
وی در مقاله بعدی از اقبال و قرآن‌مداری او سخن گفته است. به اعتقاد نویسنده جوامع اسلامی باید به اقبال ببالند و به وجود او افتخار کند؛ زیرا اقبال کسی بود که می‌گفت: «مسلمان‌ها باید متحد شوند»، زیرا به اعتقاد او، امت اسلامی، دارای نظام واحد و قوانین و سنن و آداب واحدی می‌باشد، پس باید اختلاف را کنار بگذارند و هم‌بستگی کامل داشته باشند.
همچنین از قرآن‌مداری حافظ، در مقاله بعدی سخن رانده است، از این رو در این مقاله، به ابیاتی از حافظ که اشاره به آیات قرآنی دارد اشاره می‌کند.
نویسنده در مقاله بعدی که پیرامون وحدت در قرآن است، خاطر نشان می‌کند که عامل بدبختی را که تشتت و تفرقه است باید کنار گذاشت و همانطور که قرآن دستور داده، به وحدت روآورد و یک هدف را دنبال کرد؛ بدبینی و
سوء ظن را کنار گذاشت و عداوت و
دشمنی را از میان برد.
سپس اشاره می‌کند که مگر ما
آیه ۲۸۵ سوره بقره را نخوانده‌ایم که خدا گفته است: «
وَالْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللّهِ وَمَلآئِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ ،.. ».
مقاله بعدی در اسرار
حج و مناسک آن است و در آن، به تعریف لغوی و اصطلاحی حج اشاره شده و آیاتی از
قرآن که پیرامون خانه خدا و حج می‌باشند، آورده شده است.
نویسنده در مقاله‌ای به نام «تفسیر در قرن چهاردهم هجری»، تمام
تفاسیر نوشته شده در این قرن را بررسی کرده و یا از آن‌ها
اسم آورده و آن‌ها را، معرفی و پیرامون آن‌ها، بحث کرده است.
نویسنده معتقد است انواع مختلف نفاسیر، در قرن چهاردهم عبارتند از:
أ. تفاسیری که جنبه‌های علمی در آن‌ها قوی است.
ب. تفاسیری که جنبه‌های مذهبی در آن‌ها بیشتر رعایت شده است.
ج. تفاسیری که جنبه تاویلی و انحراف در آن، غلبه دارد.
د. تفاسیری که از نظر ادبی اجتماعی، بیشتر در آن‌ها بحث شده است.
مقالات بعدی، درباره مکتب
عقل در تفسیر، اهیمت بلاغت و تطور آن، علم بلاغت در قرن سوم هجری و
فصیح‌ترین مرد عرب، یعنی پیامبر ـ صلي‌الله‌عليه‌وآله ـ می‌باشد.
از ویژگی‌های کتاب، دقت و موشکافی بی‌نظیر نویسنده در هر رشته‌ای که بدان پای می‌گذارد، می‌باشد.
فهرست مقالات در ابتدای کتاب
ذکر شده است.
پاورقی‌ها مربوط به توضیح مطالب متن کتاب می‌باشد.
در پایان هر مقاله، ارجاعات و اسانید آن ذکر شده است.
نرم‌افزار ادبيات عرب، مرکز تحقيقات کامپيوتری علوم اسلامی.
