داوود بن عمر انطاکی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اَنْطاکی، داوود بن عمر (د مکه، ۱۰۰۷ یا ۱۰۰۸ق/۱۵۹۸ یا ۱۵۹۹م)، پزشک نامدار، ادیب، فیلسوف و متکلم نابینای انطاکی، مشهور به ضریر و بصیر است.
از سالزاد او اطلاعی در دست نیست و آنچه در برخی منابع متأخر در این باره آمده است،
بی‌اساس به نظر می‌رسد. مهم‌ترین مأخذ درباره احوال و آثار او مطالبی است که
محمد بن احمد طالوی ارتقی دمشقی از خود انطاکی شنیده، و در کتاب
سانحات خود نقل کرده است. براساس این گزارش، داوود بن عمر در انطاکیه (واقع در
ترکیه کنونی) زاده شد و از بدو
تولد نابینا و تا ۷ سالگی
فلج بود. با این‌همه، در خردسالی
قرآن و مقدمات
زبان عربی را در زادگاه خود - دهکده حبیب نجار - فراگرفت، تا آنکه فاضلی ایرانی به نام
محمد شریف که
استعداد انطاکی را به فراگیری علوم مشاهده کرد، نخست به درمان بیماری فلج او پرداخت و سپس
منطق ،
ریاضیات و
علوم طبیعی و
زبان یونانی را به او آموخت. داوود پس از درگذشت
پدر ، به قصد
مهاجرت به
مصر به شهرهای ساحلی
شام سفر کرد و در
جبل عامل و
دمشق به محضر دانشمندان رفت و سرانجام وارد مصر شد.
طالوی که چند بار با انطاکی دیدار داشته، تسلط و حضور
ذهن و
دانش او را در علوم حکمی و طبیعی و ریاضیات ستوده است. از عبارات او چنین برمی‌آید که این مطالب را پیش از درگذشت انطاکی نوشته است و مورخان دیگر همچون
ابن عماد و
محبی هم غالباً خلاصه یا تمامی روایت طالوی را نقل کرده، و تنها نکات اندکی بدان افزوده‌اند؛ حتی
خفاجی که در نوجوانی نزد انطاکی
پزشکی و علوم دیگر می‌آموخته،
هیچ اشاره‌ای به سرگذشت او نکرده است. به گفته
علی‌خان مدنی رقبای انطاکی که از برتری علمی وی بر دیگران رنج می‌بردند، او را به
الحاد متهم ساختند و انطاکی از
بیم جان به
مکه گریخت و به
خدمت حسن بن ابی نمی ، شریف مکه درآمد و اندکی بعد در آن‌جا درگذشت.
محبی درباره
تشیع و عقاید وی سخن گفته، و آورده است که وی کمتر از یک
سال پس از ورود به مکه بر اثر
بیماری درگذشت.
محبی افزوده که برخی برآنند که انطاکی
مسموم شده است.
در منابع، آثار متعددی به انطاکی نسبت داده شده که بسیاری از آن‌ها موجود است و شماری نیز به چاپ رسیده‌اند.
برخی از مهم‌ترین آثار او این‌هاست:
۱.
تذکرة اولی الالباب و الجامع للعجب العجاب ، که مشهورترین و مهم‌ترین اثر انطاکی است. این کتاب مجموعه‌ای موجز در
طب (کناش) و مشتمل بر یک مقدمه، ۴ باب و یک خاتمه است، بدین شرح: مقدمه شامل طبقه‌بندی علوم و جایگاه
پزشکی در آن؛ باب اول در کلیات علم پزشکی و مقدمات آن؛ باب دوم در قوانین کلی
دارو های مفرد و مرکب؛ باب سوم فرهنگ داروهای مفرد و مرکب به ترتیب
حروف معجم ؛ باب چهارم درباره شناخت
بیماری ها و روش
درمان هر یک بر حسب
حروف ابجد ؛ و خاتمه کتاب شامل نکته‌ها و غرائب و لطایف و عجایب.
از بیان انطاکی برمی‌آید که وی نگارش این کتاب را به پایان رسانده بوده، اما یک
قرن پس از او
حاجی خلیفه تصریح کرده که پس از
مرگ انطاکی، نسخه کاملی از این اثر به دست نیامده؛ و در حقیقت نیز نسخ موجود این کتاب، همانطور که حاجی خلیفه
توصیف کرده،
تنها باب‌های اول تا سوم و بخش نخست باب چهارم را در بر دارند. اگر چه نمی‌توان تذکره انطاکی را خالی از اطلاعات جدید دانست، اما
مطالب خرافی بسیاری در آن وجود دارد که نشانگر
افول پزشکی دوره اسلامی است. تذکره انطاکی بارها در مصر به چاپ رسیده، و آخرین چاپ غیر محققانه آن نیز در ۱۹۹۱م به کوشش علی شیری در مصر انتشار یافته است.
یکی از شاگردان انطاکی ذیلی بر تذکره نوشته که غالباً همراه با آن به چاپ رسیده است. همچنین کتاب دیگری از انطاکی موسوم به
النزهة المبهجة فی تشحیذ الاذهان و تعدیل الامزجة در
حاشیه تذکره و ذیل آن آمده است.
۲.
الکحل النفیس لجلاء اعین الرئیس ، که شرحی است بر قصیده مشهور
ابن سینا موسوم به
قصیده عینیه .
۳.
تزیین الاسواق بتفصیل اشواق العشاق ، این اثر تلخیص
تفصیل العشاق بقاعی است و چند بار در مصر و
بیروت (با عنوان
تزیین الاسواق فی اخبار العشاق ) چاپ شده است.
(۱) آقابزرگ، الذریعه.
(۲) ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، قاهره، ۱۳۵۱ق.
(۳) امین، محسن، اعیان الشیعه، به کوشش حسن امین، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۴) انطاکی، داوود، تذکرة اولی الالباب و الجامع للعجب العجاب، به کوشش علی شیری، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
(۵) بغدادی، ایضاح.
(۶) بغدادی، هدیه.
(۷) حاجی خلیفه، کشف.
(۸) خفاجی، احمد، ریحانة الالباء، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، ۱۳۸۶ق/۱۹۶۷م.
(۹) سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة و المعربه، قاهره، ۱۳۴۶ق/۱۹۲۸م.
(۱۰) شوکانی، محمد، البدر الطالع، قاهره، ۱۳۴۸ق.
(۱۱) طالوی، درویش محمد، سانحات دمی القصر، به کوشش محمد مرسی خولی، بیروت، عالم الکتب.
(۱۲) عصامی، عبدالملک، سمط النجوم العوالی، قاهره، المطبعة السلفیه.
(۱۳) علی‌خان مدنی، سلافة العصر، قاهره، ۱۳۴۶ق.
(۱۴) عیسی بک، احمد، معجم الاطباء، قاهره، ۱۳۶۱ق/۱۹۴۲م.
(۱۵)
محبی دمشقی، محمد امین، خلاصة الاثر، دمشق، ۱۹۸۳م.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «انطاکی، داوود»، ج۱۰ف ۴۰۶۵.
