دانشنامه‌های عربی‌زبان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
دانشنامه یا
دانشنامه‌نگاری، نگارشِ گونه‌ای از کتاب‌های مرجع، حاوی اطلاعاتی کلی و همه‌جانبه از همه دانش‌ها یا طیف معیّنی از علوم یا دانشی خاص، که در دوره جدید در قالب الفبایی تدوین می‌شود. دانشنامه‌نویسی
مسلمانان در عصر جدید در واقع به پیروی و بر سبک و سیاق دانشنامه‌نویسی غربی استمرار یافته است. در این میان، سهم اصلی از آنِ دائرة المعارف اسلام است که بر سیر دانشنامه‌نویسی به زبان‌های اصلی جهان اسلام در دوره جدید تأثیری قاطع و درازمدت نهاد. در میان دانشنامه‌های غربیِ سده نوزدهم، فرهنگ لاروس و دائرة المعارف آمریکانا به سبب پیوندشان با دانشنامه‌نویسی شرقی/ اسلامی درخور توجه است. در ادامه چندین نمونه از دانشنامه‌هایی را که به
زبان عربی نوشته شده است را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
واژه دانشنامه معادل کلمه فرانسوی encyclopedie (در انگلیسی: encyclopaedia /encyclopedia) است. این واژه و دیگر صورت‌های آن در زبان‌های اروپایی، از اصطلاح یونانی "enklōi paideia" مشتق شده است. این اصطلاح از سه جزء "en"به معنی «در» و "enklōi" به معنای «دایره‌ای» و بیشتر «عام و فراگیر» و "paideia" به معنای آموزش تشکیل شده است.
این مجموعه معنایی در وضع اصطلاح عربی «دایرة المعارف» کاملاً لحاظ شده است، همچنین در
زبان عربی واژه‌های
موسوعه و مَعْلَمه و در
زبان فارسی واژه‌های فرهنگ و دانشنامه، معادل انسیکلوپدی فرنگی به کار می‌رود.
درواقع نخستین دانشنامه برجسته نوین در زبان عربی و جهان اسلام با نام دائرة المعارف البستانی، اثر
معلّم بُطْرُس بستانی (چاپ نخستین جلد: ۱۲۹۳/ ۱۸۷۶) مارونی لبنانی، که خود واضع اصطلاح «دائرة المعارف» هم بوده، بیشتر بر ترجمه دائرة المعارف آمریکانا (طبع دوم) ابتنا دارد و بخش‌های مرتبط با ادب عرب و اسلام را خود بستانی یا همکاران او افزوده‌اند.
شش جزء از یازده جزء این دانشنامه را بستانی با همکاری فرزندش سلیم در فاصله ۱۲۹۳/۱۸۷۶ تا ۱۳۰۰/۱۸۸۳ در
بیروت منتشر کرد. پس از درگذشت بستانی اجزای هفتم تا یازدهم (تا مدخل «عثمانیه») به کوشش پسرانش در فاصله ۱۳۰۰/۱۸۸۳ تا ۱۳۱۸/۱۹۰۰ انتشار یافت. در دائرة المعارف البستانی که در ۱۳۳۵ش/ ۱۹۵۶ محل بازآرایی و بازنویسی فؤاد افرام بستانی و شماری از دانشمندان و محققان مسلمان و خاورشناس، قرار گرفت و پانزده جلد آن تا مدخل «اَفر» چاپ شد، این ویژگی‌ها درخور توجه است:
عام و الفبایی و مصور است؛ اغلب مقالات امضا و هر مقاله کتاب‌شناسی مبسوطی دارد؛ اسامی و اعلام بیشتر با حروف انگلیسی آوانویسی شده است؛ در هر جلد فهرست اسامی نویسندگان مقالات ذکر شده است.
دومین دانشنامه عربی ـ اسلامی نیز با نام دائرة معارف القرن الرابع عشر/ العشرین، نوشته
محمدفرید وَجْدی (طبع اول:
قاهره در فاصله ۱۲۸۹ـ۱۲۹۷ش/ ۱۹۱۰ـ ۱۹۱۸) ظاهراً از فرهنگ لاروس تأثیراتی پذیرفته است؛ خاصه آن‌که وجدی در مقدمه کوتاهش از آشنایی خود با این دائرة المعارف سخن گفته است.
زیرْعنوان تفصیلی دائرة معارف القرن الرابع عشر/ العشرین وجهه نظر بسیار عام و فراگیر این اثر را نشان می‌دهد.
پس از دائرة المعارف وجدی، گام‌های پسین در دانشنامه‌نگاری نو به زبان عربی، در پیوند وثیق با دائرة المعارف اسلام است. در واقع می‌توان گفت از طریق ترجمه‌های عربی و سپس ترکی و اردو دائرة المعارف اسلام بود که مسلمانان رفته رفته با دانشنامه‌نگاری نو و ضرورت‌های آن کاملاً آشنا شدند. ترجمه های عربیِ هرچند ناتمام از چاپ اول و دوم این اثر از ۱۳۱۲ش/ ۱۹۳۳ بدین‌سو و سپس ترجمه دیگری از گزیده مقالات این دو (طبع در ۱۳۷۷ش/۱۹۹۸)، این هم پیوندی را به خوبی نشان می‌دهد.
در ۱۳۳۰ش/ ۱۹۵۱ احمد عطیةاللّه دانشنامه‌ای تک جلدی و نه چندان درخور توجه به نام دائرة المعارف الحدیثه در قاهره منتشر کرد. زیرْعنوان توضیحی این اثر،
موسوعه عامه فی اللغه... ابجدیاً...، رویکرد عمومی و الفبایی آن را بازمی‌نمایاند؛ با این همه صبغه کمابیش اسلامی این اثر برجسته‌تر است.
چند سال بعد در ۱۳۳۸ش/ ۱۹۵۹ با موافقت
جمال عبدالناصر با طرح تدوین دانشنامه‌ای عمومی و تک جلدی براساس دائرة المعارف کوچک کلمبیا وایکینگ که انتشارات فرانکلین در قاهره، ارائه داده بود، زمینه‌های تشریک مساعی شمار زیادی از دانشمندان مصری و عرب فراهم آمد. حاصل نهایی این همکاری‌ها دانشنامه‌ای دو جلدی بود با نام الموسوعه العربیه المیسّره (چاپ اول: ۱۳۴۴ش/ ۱۹۶۵) که در قیاس با مشابه فارسی خود، دائرة المعارف فارسی تدوین
غلامحسین مصاحب کاستی‌ها و ضعف‌های درخور توجهی دارد.
شاید بتوان نیم قرن اخیر را در میان کشورهای عربی (همانند بسیاری دیگر از کشورهای اسلامی) عصر رونق دانشنامه‌نگاری به شمار آورد. خاصه از آن رو که دولت‌ها با پیش گرفتن سیاست حمایت از دانشنامه‌نگاری در پی افزودن اعتبار علمی و سیاسی و فرهنگی خودند و به دانشنامه‌ها به مثابه هویت ملی کشور خود می‌نگرند. از سوی دیگر، بسیاری از شخصیت‌های حقیقی یا شرکت‌ها و بنگاه‌های خصوصی و نیز دولتی برای جلب‌نظر مخاطبان، منشورات علمی اختصاصی یا عمومی خود را با نام دائرة المعارف یا
موسوعه عرضه می‌کنند. این سخن البته به معنی بی‌اهمیت بودن اهتمام‌های فردی در تدوین دانشنامه نیست؛ چنان‌که یکی از این دست دانشنامه‌ها را منیر بَعَلْبَکی با نام
موسوعة المورد به تنهایی در ده مجلد سامان داده و در ۱۳۵۹ـ۱۳۶۲ش/ ۱۹۸۰ـ۱۹۸۳ آن را منتشر کرده است. این کتاب ذیل و تکمله‌ای است بر قاموس انگلیسی عربی المورد. در این کتاب، ضبط انگلیسی اعلام، ملاک قرار گرفته و مدخل‌ها به ترتیبِ الفبای انگلیسی تنظیم شده است.
نمونه دیگر، دائرة المعارف الشیعیّة العامّه، نوشته
محمدحسین اعلمی (متوفی ۱۳۴۹ش) است. در این دائرة المعارف، باوجود اهتمام خاص به موضوعات شیعی، موضوعات عام اسلامی و حتی مباحث و مدخل‌های غیراسلامی نیز تاحدی مورد توجه قرار گرفته است. در این دانشنامه رجال شیعی و اسلامی بیش از سایر مدخل‌ها به چشم می‌آیند. نویسنده در وضع مدخل‌های رجالی خود را به رجال درگذشته مقید نکرده و زندگان را نیز مدخل کرده است. وی حتی در ذیل نام شهرها (مثلاً
قرطبه) بیش از معرفی شهر به ذکر نام علمای منسوب بدان توجه نشان داده است. گاه در این دانشنامه اعلام رجالی در ذیل عناوینی عام قرار گرفته‌اند، مانند شاهان پیشدادی تا ساسانی که باعنوان «ملوک الفُرس» در ذیل مدخل «انسان» معرفی شده‌اند.
این دانشنامه با آن‌که به لحاظ زمانی جدید است، فاقد برخی از ویژگی‌های دانشنامه‌های جدید است، مثلاً در پایان مقالات، منابع ذکر نشده‌اند یا در تعیین حجم مقاله‌ها، اهمیت ذاتی مدخل‌ها ملحوظ نشده است.
در همین ایام، ظاهراً از ۱۳۹۵ (۱۳۵۴ش) / ۱۹۷۵،
سید حسن امین (متوفی ۱۳۸۱ش/ ۱۴۲۳)، دانشمند شیعه لبنانی در بیروت دانشنامه‌ای با موضوعات و مدخل‌های اسلامی با نام الموسوعة الاسلامیه در شش جلد تا مدخل «مجمع الامثال للمیدانی» منتشر کرد.
دانشنامه دیگری نیز با نام دائرة المعارف الاسلامیه الشیعیه زیرنظر حسن امین از ۱۳۹۳ (۱۳۵۱ش) /۱۹۷۳ به بعد منتشر شده است که به مدخل «الیوم الموعود» در جلد ۲۵ ختم شده و سپس ادامه جلد ۲۵ و نیز جلد ۲۶ آن به مستدرکات اختصاص یافته است. در این دانشنامه اعلام رجال مدخل نشده است، چه نویسنده نخواسته این نام‌ها (که در اثر دیگر وی و پدرش
سیدمحسن امین،
اعیان الشیعه (در ده جلد)، و مستدرکات آن (در دوازده جلد) آمده است) در اینجا تکرار شود. بااین همه در مطاوی مجلد اول که در حکم مقدمه‌ای بر این دائرة المعارف است، همه
امامان شیعه و نیز
حضرت فاطمه زهرا (سلام‌اللّه‌علیها) را در قالب مدخل‌های مجزا معرفی کرده است.
نشرِ گونه‌ای از دانشنامه‌های اختصاصی، یعنی دانشنامه‌های موضوعی نیز در جهان عرب در این سال‌ها رواج داشته است. یکی از این آثار الموسوعه الفلسطینیه است که در چهار جلد در ۱۳۶۳ش/۱۹۸۴ در
دمشق انتشار یافته است. این دانشنامه که با مشارکت بیش از دویست پژوهشگر فراهم آمده است،
ترتیب الفبایی دارد. منابع اندکی در ذیل مقالات درج شده و امضای نویسنده در پای مقاله‌ها نیامده است. معیار مدخل گزینی در این دانشنامه
فلسطین است و هر آنچه با آن پیوندی دارد. از این‌رو، در این کتاب مدخل‌های مرتبط با
یهود و
اسرائیل چون تلمود، تلموند (نام زندان‌های اسرائیلی)، در کنار مدخل‌های اسلامی مانند
ایوبیون (سلسله مسلمان که شخصیت مشهور آنان،
صلاح‌الدین ایوبی، در ۵۸۸
بیت المقدس را از چنگ صلیبی‌ها آزاد کرد) جای گرفته‌اند. در الموسوعه الفلسطینیه حتی مدخل‌هایی چون شیلی، آمریکای لاتین و
پاکستان به اعتبار پیوند و موضعی که درباره فلسطین یا رژیم اشغالگر اسرائیل داشته است، دیده می‌شود. اما
ایران که پس از
پیروزی انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ش و استقرار
جمهوری اسلامی سخت‌ترین مواضع ضد اسرائیلی را در پیش گرفته و حتی سیاست خارجی‌اش را بر محور ضدیت با آن رژیم تنظیم کرده است، جایی در میان این مدخل‌ها ندارد. شاید به جبران همین کاستی‌ها بود که در فاصله ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶ش، بر گرته همین الموسوعه الفلسطینیه و نیز دانشنامه فلسطین (چاپ ۱۳۸۰، چهار جلد)، مجید صفاتاج فرهنگ جامع فلسطین را انتشار داد. چون الموسوعه الفلسطینیه تا تاریخ ۱۳۶۱ش/ ۱۹۸۲ پیش آمده، افزوده‌های فرهنگ جامع فلسطین از این تاریخ تا ۱۳۸۴ش/ ۲۰۰۵ و نیز مدخل‌های ایرانی آن، مزیت ویژه این فرهنگ بر آن
موسوعه است.
از همانندهای چنین دانشنامه‌هایی می‌توان به معلمة المغرب اشاره کرد که زیرنظر محمد حِجّی و با مشارکت نویسندگانِ عمدتاً مغربی در فاصله ۱۴۱۰ تا ۱۴۲۶/ ۲۰۰۵ در سلا منتشر شده است. این دانشنامه که مشتمل بر جمیع موضوعات هم پیوند با کشور مغرب و مغرب اقصای اسلامی است، می‌توان دانشنامه‌ای عام در محدوده مغرب به‌شمار آورد.
مقاله‌های معلمة المغرب ارجاعات درون متنی ندارد و منابع که عمدتاً به زبان عربی یا فرانسه‌اند، فقط در پایان هر مقاله آمده‌اند.
در میان دانشنامه‌های عربی، الموسوعة العربیه که با تصمیم دولت
سوریه و با مشارکت شمار زیادی از نویسندگان تألیف شده، در شمار اولین دانشنامه‌های عمومی عربی است که به سرانجام رسیده است. این دانشنامه مصور که زمینه‌های شکل‌گیری آن در ۱۳۶۰ش/ ۱۹۸۱ آغاز شده
در فاصله ۱۳۷۷ش/ ۱۹۹۸ تا ۱۳۸۷ش/ ۲۰۰۸ در ۲۲ جلد در
دمشق انتشار یافته است.
دیگر دانشنامه عمومی و مصور عربی، که با همکاری شمار بسیاری از محققان فراهم آمده، الموسوعة العربیة العالمیه است که در ۲۷ جلد در ریاض انتشار یافته است (چاپ اول: ۱۴۱۶/ ۱۹۹۶؛ چاپ دوم: ۱۴۱۹/ ۱۹۹۹). این دانشنامه که برپایه دائرة المعارف ورلد بوک شکل گرفته و در چاپ دوم حاوی حدود ۰۰۰، ۲۳ مدخل است، در عین‌حال حاوی توضیحات و افزوده‌ها و اصلاحاتی بر آن مقالات و نیز مشتمل بر مقاله‌های تألیفی بسیاری، به‌ویژه در حوزه موضوعات عربی و اسلامی و شماری از موضوعات جهانی جدید، است.
در پایان مقاله‌های این دانشنامه نه تنها نام نویسنده نیامده، بلکه به جای منابع، نام مدخل‌های مرتبط با آن ذکر شده است. انضمام معجم انگلیسی ـ عربی و برعکس، به عنوان جلد ۲۸، و نیز کشّاف الموسوعه العربیه العالمیه (جلدهای ۲۹ و ۳۰) در ۱۶۴۶ صفحه به این دانشنامه، استفاده از این مجموعه مفصّل را آسان‌تر و عام‌تر کرده است.
یکی از حجیم‌ترین دانشنامه‌های اسلامی در این سال‌ها الموسوعة الذهبیة للعلوم الاسلامیه، نوشته فاطمه محمد محجوب، است که در ۵۴ مجلد تا مدخل «الصخره و القبّه و الاقصی» در ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳ در قاهره منتشر شده است. با این‌که فاطمه محمد محجوب کوشیده است تا تمام مدخل‌هایش را به‌گونه‌ای در پیوند با یکی از علوم اسلامی معرفی کند،
به‌نظر می‌رسد این دانشنامه را با نظر به احتوای آن بر موضوعات گوناگون تاریخ، فرهنگ و تمدن اسلامی، باید دانشنامه‌ای فراتر از حوزه علوم اسلامی به‌شمار آورد. در این اثر مدخل‌های مربوط به مدارس، کتاب‌های ادبی و
فقهی و مکاتب نحوی و
فقهی مورد توجه خاص نویسنده قرار گرفته است.
در این سال‌ها دانشنامه‌های متعددی در حوزه جغرافیای کشورها و شهرها،
فلسفه،
منطق،
تاریخ،
تمدن اسلامی،
موسیقی، ادیان، مطالعات مذهبی و
فقه در کشورهای عربی و اسلامی انتشار یافته است. از جدیدترین این نمونه‌ها می‌توان به مجموعه عظیم ۴۵ جلدی الموسوعة الفقهیه بر مبنای
مذاهب چهارگانه اهل‌سنّت و دارای نظمی الفبایی اشاره کرد که وزارت اوقاف و امور اسلامی
کویت منتشر کرده است (۱۴۰۴ـ۱۴۲۷).
مهم‌ترین گام در نگارش دانشنامه‌های
فقهی در سال‌های اخیر در میان
شیعیان، تألیف
موسوعة الفقه الاسلامی طبقاً لمذهب اهل‌البیت است. ضرورت تألیف چنین دانشنامه‌ای ایجاد نظام
جمهوری اسلامی ایران و ابتنای قوانین آن بر
فقه امامی از یک سو و بی اعتنایی به
فقه اهل‌بیت در دانشنامه‌هایی چون الموسوعه الفقهیه از سوی دیگر بوده است.
مقدمات نگارش این دانشنامه با ایجاد مؤسسه
موسوعه الفقه الاسلامی با حکم
آیت‌اللّه سید علی خامنه‌ای به
سید محمود شاهرودی فراهم آمد. برخی از ویژگی‌های این دانشنامه مفصّل که از ۱۴۲۳/ ۱۳۸۱ش تا ۱۴۳۲/ ۱۳۹۰ش ۲۱ مجلد آن تا مدخل «بَیطره» در
قم منتشر شده اینهاست: در ابتدای هر مقاله ابتدا مدخل از لحاظ لغوی و سپس از حیث اصطلاحی با استناد به منابع معتبر و متعدد بررسی شده است؛ مشخصات منابع به جای پایان هر مقاله در پایان هر جلد آمده و در انتهای مقالات به ذکر عناوین مدخل‌های مرتبط اکتفا شده است. مؤسسة
موسوعة الفقه الاسلامی همچنین از ۱۴۲۳/ ۱۳۸۱ش انتشار دانشنامه‌ای
فقهی تطبیقی را با نام
موسوعة الفقه الاسلامی المُقارِن زیرنظر سید محمود هاشمی شاهرودی آغاز کرده است. این اثر نه فقط در ظاهر و ساختار مشابه
موسوعة الفقه الاسلامی طبقاً لمذهب اهل‌البیت است، بلکه به‌نظر می‌رسد متن آن و ارجاعاتش نیز جز در مقام بیان آرای
فقهی اهل‌سنّت، تلخیص بسیار فشرده‌ای از همان
موسوعة است. در عموم مقاله‌های این دانشنامه، ابتدا آرای
فقهی مذهب
فقهی امامی، با تفصیل بیشتر، و سپس فتاوی و آرای
فقهای اهل‌سنّت بازگو شده است.
بنیاد دائرة المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، برگرفته از مقاله «دانشنامه‌نگاری»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۸/۲۶.
