خیل (مفردات‌نهج‌البلاغه)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خِيْل (به کسر خاء و سکون یاء) و
خَيْل (به فتح خاء و سکون یاء) از
واژگان نهج البلاغه به معنای
گمان و اسبان است.
امام علی (علیه‌السّلام) در توصیف طاووس، شبیخون
معاویه، در
دعای استسقاء و درباره
دشمن از این واژه استفاده کرده است. از مشتقات این ماده در
نهج البلاغه آمده است، به صورت:
خُيول (به ضم خاء) جمع خیل به معنای اسبان،
مَخايِل (به فتح میم و کسر یاء) جمع
مَخيلَه (به فتح میم و لام) به معنای خيال‌آور و گمان‌آور و
کبر است.
خِيْل و
خَيْل به معنای گمان است. «خال الشی‌ء: ظّنه»
خَيْل به معنای اسبان نیز است که از لفظ خويش مفرد ندارد. به عقيده
راغب اسبان را از آن جهت خيل گفته‌اند كه سوار شونده در خود احساس
تکبر مى‌كند.
طبرسی فرمايد علت اين تسميه تكبّر اسب در راه رفتن است.
درباره طاووس فرموده:
«تَخالُ قَصَبَهُ مَدارِىَ مِنْ فِضَّة» قصب جمع قصبه به معنی ریش (نی، پر) «مداری» جمع مدری به کسر میم چیزی که از چوب یا آهن بسازند مانند دندانه شانه یعنی: «گمان می‌کنی که نی‌های دم او چیزهای ریخته از
نقره است.»
(شرح‌های خطبه:
)
درباره شبيخون نيروى معاويه به شهر
انبار فرموده:
«وَ هذا أَخُو غامِد قَدْ وَرَدَتْ خَيْلُهُ الاَْنْبَارَ وَ قَدْ قَتَلَ حَسّانَ بْنَ حَسّانَ البَكْريَّ» «اين است
سفیان بن عوف از
بنی‌غامد كه اسبان و سپاهيانش به شهر انبار وارد شده و فرماندار آنجا را كشته است»
(شرح‌های خطبه:
)
در اشاره به گروهى مخالف فرموده:
«أَلا و إنَّ الشَّيْطانَ قَدْ جَمَعَ حِزْبَهُ وَ اسْتَجْلَبَ خَيْلَهُ وَ رَجِلَهُ» خيل به معنى سواران و
رجل (بر وزن كتف) جمع راجل به معنى پياده است. «بدانيد
شیطان تابعان خويش را جمع كرده و سواران و پيادگانش را بر انگيخته است.»
(شرح‌های خطبه:
)
خُيول جمع خيل است. درباره دشمن فرموده:
«إِنَّهُمْ لَنْ يَزُولُوا عَنْ مَواقِفِهمْ...حَتَّى يُجَرَّ بِبِلادِهِمُ الْخَميسُ يَتْلُوهُ الْخَميسُ وَ حَتَّى تَدْعَقَ الْخُيُولُ فی نَواحِر أَرْضِهِمْ» «آنها از موقف خويش كنار نمى‌روند... تا لشكرى بعد از لشكرى به ديارشان كشيده شود و تا اسبان با سم‌هاى خود بكوبد زمينشان را.»
(شرح‌های خطبه:
)
مخيله به معنای
تكبر و
عجب است، چنانكه در (ا ب ه) گذشت
«
مخايل» جمع مخيله است يعنى: خيال آور و گمان آور. در دعاى استسقاء فرموده:
«اللَّهُمَّ خَرَجْنا إِلَيْكَ حينَ ... وَ أَخْلَفَتْنا مَخايِلُ الْجُودِ» «خدايا به طرف تو آمديم... وقتى كه خلف وعده كرد با ما ابرهاى خيال آورد كه به خيال مى‌آوردند: باران خواهد باريد.»
(شرح‌های خطبه:
)
از اين ماده نه مورد در «نهج» آمده است.
•
قرشی بنایی، علی‌اکبر، مفردات نهج البلاغه، برگرفته از مقاله «خیل»، ج۱، ص۳۷۱.
