خواص مقولات عشر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
برای چهار مقوله از
مقولات عشر (
جوهر،
کم،
کیف و
اضافه) خواصی ذکر شده است و اما برای مقولات دیگر، چون معمولاً تابع آن چهار مقوله‌اند، خاصیت ویژه‌ای ذکر نشده است.
خواص جواهر، دو نوع است: مشترک و اختصاصی.
خواص مشترک، خواصی است که تمام جواهر در آن مساوی‌اند؛ آنها عبارتند از:
۱. عدم نیاز به
موضوع در مقام تحقق؛ جوهر در وجودش، نیازی به موضوع ندارد (موجود لا فی موضوع است). هیچ جوهری وجودش در موضوع نیست و هر چیزی که وجودش در موضوع است، جوهر نیست.
۲. عدم وجود
ضد؛ جوهر ضدی ندارد. بعضی از اعراض هم در این خصوصیت با جوهر شریک‌اند؛ مانند: کمّ.
خواصِ اختصاصی، آن خواصی است که بعضی از جواهر دارند، گر چه به نظر مشهور از خواص تمام جواهر است و عبارتند از:
۱. ذاتیت جوهر برای انواعش؛ جوهر، ذاتی است برای انواع جواهر، به خلاف
عرض که ذاتی اجناس اعراض (مقولات نه‌گانه عرضی) نیست. به این سبب، اجناس اعراض را به تفصیل در اجناس عالیه بر شمرده‌اند و انواع جواهر تحت یک
جنس عالی، یعنی جوهر قرار دارند.
۲. مقصودبه اشاره بودن جوهر؛ جوهر مقصودبه اشاره است، چون اشاره، دلالت حسی یا عقلی به عین چیزی است، به طوری که چیز دیگری با آن شریک نباشد. این خاصیت، ویژه جواهری است که به سبب متحیز بودن دارای تمیّزند و به
اعراض اشاره نمی‌شود، مگر بالعرض، چون عرض به سبب جوهر تمیّز پیدا می‌کند.
۳. عدم قابلیت شدت و ضعف در جوهر؛ جوهر، قابلیت شدت و ضعف ندارد.
برای کم نیز دو نوع خاصیت بر شمرده‌اند: حقیقی و اضافی.
خواص حقیقی سه تاست:
۱. دارای
جزء باشد و قابلیت تجزیه ذاتی را دارا باشد.
۲. قابلیت ذاتی برای‌اندازه‌گیری داشته باشد.
۳. دارای قابلیت مساوات و عدم مساوات باشد.
خواص اضافی دو تاست:
۱. عدم قابلیت مضاده؛ کمّ قابل مضاده نیست؛ یعنی ضدی ندارد.
۲. عدم قابلیت شدت و ضعف؛ کمّ، قابلیت شدت و ضعف ندارد.
این دو خاصیت در مقایسه با اعراض دیگر است، و گرنه جوهر نیز آنها را داراست.
خواص کیف عبارت‌اند از:
۱. قابلیت مضاده؛ کیف قابلیت مضاده دارد؛ یعنی دارای ضد است.
۲. قابلیت شدت و ضعف؛ کمّیّت، قابلیت شدت و ضعف دارد.
خواجه نصیر درباره خواص کیف می‌گوید: «و از خواص کیف، وقوع اضداد باشد در وی، و قبول اشد و اضعف، و آن به سه نوعِ اول (
کیف محسوس،
کیف نفسانی،
استعداد فعل و
انفعال یا همان
قوه و لاقوّه) خاص بود و در نوعِ آخر (کیف مختص کمّیّات) نیفتد، چنان‌که در کمیت نیفتد و گفته‌اند کیفیت آن بود که سبب مشابهت و لامشابهت بود در اجسام، و این خاصیت را معنای محصل نیست، چه در وضع و شکل و غیر آن، همین معنا واقع شود».
خواص
اضافه عبارت‌اند از:
۱. معیت وجودی دو امر مضاف؛ یعنی هرگاه یکی از آن دو یافت شد دیگری هم یافت می‌شود و هر گاه یکی معدوم شد دیگری نیز معدوم می‌شود؛ مانند: اُبُوّت و بُنُوّت، ضِعْف و نصف (اگر چیزی نصف چیزی بود آن چیز دو برابر آن چیز اول است)، عالم و معلوم، و متقدم و متاخر.
۲. قابلیت
انعکاس بعضی بر بعضی دیگر؛ مانند اینکه پدر، پدر پسر باشد و چون
عکس کنند، پسر، پسر پدر باشد و عالم، عالم معلوم باشد و معلوم، معلوم عالم، و متقدم، متقدم بر متاخر، و متاخر، متاخر از متقدم.
۳. عروض بر همه مقولات؛ عروض بر جوهر مانند: اب و ابن، و بر کمیت مانند: طویل و قصیر در
خط، و موازات در خط و سطح، و عظیم و صغیر در
جسم، و کثیر و قلیل در عدد، و عروض بر کیفیات مانند: احرّ، ابرد، سیاه‌تر و سفیدتر، و عروض بر مضاف مانند: دوست‌تر و کمتر در دوستی، و عروض بر این مانند: برابر، بالا و شیب، و عروض بر متی، مانند: متقدم و متاخر، و عروض بر وضع مانند: منتصب‌تر و مستلقی‌تر، و عروض بر مِلک مانند: پوشنده‌تر و کمتر در پوشندگی، و عروض بر فعل مانند: برنده‌تر و کمتر در بریدن و عروض بر انفعال مانند: بریده‌تر و کمتر در بریدگی، و در هر دو چیز به هم، مانند:
علت و
معلول و
محرک و متحرک و امثال آن.
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
• ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق).
•
حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید. •
خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس.
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «خواص مقولات عشر»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۱/۷.
