• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

خواجه حسین ثنایی مشهدی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



خواجه حسین ثنایی مشهدی، قصیده سرای قرن دهم، متخلص به ثنایی می باشد
[۱] تقی الدین محمدبن محمد اوحدی بلیانی، عرفات العاشقین، ج۱، ص۱۲۶.
که در مشهد به دنیا آمد.
[۲] عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، ج۱، ص۱۹۸.
[۳] محمد قدرت اللّه گوپاموی، کتاب تذکرة نتائج الافکار، ج۱، ص۱۳۳.
ولی امین احمد رازی
[۴] امین احمدرازی، تذکرة هفت اقلیم، ج۲، ص۷۹۴.
نام او را جزو شاعران نیشابور آورده است.
[۵] علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم، ج۱، ص۱۵۲.




نام پدرش غیاث الدین علی
[۶] عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، ج۱، ص۱۹۸.
یا عنایت
[۷] لطفعلی بن آقاخان آذربیگدلی، ج۱، ص۸۸.
ضبط شده که ظاهراً تصحیف شدة غیاث است. پدرش بزاز بود
[۸] عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، ج۱، ص۱۹۸.
[۹] لطفعلی بن آقاخان آذربیگدلی، ج۱، ص۸۸.
. از زندگی ثنایی اطلاعی در دست نیست، همین قدر می‌دانیم که در جوانی شعر نمی‌گفت ولی بعدها بر اثر دیدن رؤیایی به شاعری روی آورد.
[۱۰] عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، ج۱، ص۱۹۸ـ۱۹۹.
در همان ابتدای شاعری مشهور شد و تحت حمایتِ حاکم مشهد، سلطان ابراهیم میرزا صفوی متخلص به جاهی، قرار گرفت
[۱۱] اسکندرمنشی، ج۱، ص۱۸۱ـ۱۸۲.
[۱۲] علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم، ج۱، ص۱۵۲.
و چند قصیده و یک ساقی نامه در مدح او سرود و به او تقدیم کرد.
[۱۳] حسین بن محمد ثنایی مشهدی، دیوان، ج۱، ص۱۱ـ۱۴.
[۱۴] حسین بن محمد ثنایی مشهدی، دیوان، ج۱، ص۶۸ـ۷۰.
[۱۵] حسین بن محمد ثنایی مشهدی، دیوان، ج۱، ص۱۵۶ـ۱۵۷.
گاه سلطان مطلعها و قصیده‌هایی به او پیشنهاد می‌کرد تا وی از آن‌ها استقبال کند.
[۱۶] عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، ج۱، ص۲۰۱ـ۲۰۳.
وی در دربار سلطان ابراهیم با میرزا احمد ولی دشت بیاضی و میرزا قلی مِیْلی هروی (متوفی ۹۸۳)، شاعران دربار، مباحثه و محاجه داشت.
[۱۷] علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم، ج۱، ص۱۵۲.



ثنایی سالها، در سفر و حضر، ملازم سلطان ابراهیم بود. پس از کشته شدن او در ۹۸۴، برای پیوستن به دربار شاه اسماعیل ثانی (حک: ۹۸۴ـ ۹۸۵) به قزوین رفت و قصیده ای در تهنیت جلوس او سرود،
[۱۸] حسین بن محمد ثنایی مشهدی، دیوان، ج۱، ص۶ـ ۱۸.
لیکن شاه اسماعیل، به تصور این‌که شاعر این قصیده را برای سلطان ابراهیم سروده بوده است، بر او خشم گرفت و ثنایی از ترس به هند گریخت.
[۱۹] عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، ج۱، ص۲۰۴ـ۲۰۵.
[۲۰] عبدالقادربن ملوک شاه بداؤنی، منتخب التواریخ، ج۳، ص۱۴۴.
[۲۱] کازرونی، مرقوم پنجم کتاب سلّم السّموات: در شرح احوال شعرا و چکامه سرایان و دانشمندان، ج۱، ص۴۰.
علی ابراهیم خلیل در تذکرة صحف ابراهیم
[۲۲] علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم، ج۱، ص۱۵۲.
این نکته را نادیده گرفته و گفته است که وی به سبب زیاده طلبی به هند رفت.
ثنایی در هند به دربار جلال الدین اکبر (حک: ۹۶۳ـ۱۰۱۴) راه یافت
[۲۳] عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، ج۱، ص۲۰۵.
[۲۴] عبدالرشید، تذکرة شعرای پنجاب، ج۱، ص۱۰۵.
و در قصایدی او را ستود
[۲۵] حسین بن محمد ثنایی مشهدی، دیوان، ج۱، ص۷۹.
ولی حکیم دربارِ جلال الدین اکبر، ابوالفتح مسیح الدین گیلانی، که پیشرفت شاعران دربار منوط به حمایت او بود، از وی حمایت نکرد و ثنایی در قصیده ای رنجیدگی اش را بیان نمود.
[۲۶] محمد قدرت اللّه گوپاموی، کتاب تذکرة نتائج الافکار، ج۱، ص۱۳۳.
[۲۷] حسین بن محمد ثنایی مشهدی، دیوان، ج۱، ص۳۵.
به روایتی دیگر، ثنایی در هند کارش رونق یافت و تحت حمایت مسیح الدین گیلانی قرار گرفت، چنانکه گیلانی را مدح کرده است.
[۲۸] حسین بن محمد ثنایی مشهدی، دیوان، ج۱، ص۳۹ـ۴۱.
[۲۹] حسین بن محمد ثنایی مشهدی، دیوان، ج۱، ص۶۳ـ ۶۸.
[۳۰] علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم، ج۱، ص۱۵۲.
ثنایی، همچنین در هند در شمار ستایشگران میرزا عبدالرحیم خان خانان، سپهسالار هندی (متوفی ۱۰۳۶)، در آمد
[۳۱] حسین بن محمد ثنایی مشهدی، دیوان، ج۱، ص۹۲ـ۹۳.
و پاداش و انعام فراوان گرفت. وی در آن‌جا با عرفی شیرازی و شیخ فیضی دکنی مناظره داشت.
[۳۲] علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم، ج۱، ص۱۵۲.



ثنایی در ۹۹۵
[۳۳] عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، ج۱، ص۲۰۵.
یا ۹۹۶
[۳۴] علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم، ج۱، ص۱۵۳.
در لاهور وفات کرد و در همان‌جا به خاک سپرده شد. پس از چندی خواهرزاده اش، میرمحمدباقرطوسی متخلص به باقر، استخوانهای او را به آستان متبرک امام رضا علیه‌السلام منتقل کرد. نظیری نیشابوری (متوفی ۱۰۲۲) ترکیب بندی در رثای او سروده است.
[۳۵] محمدحسین نظیری، دیوان، ج۱، ص۴۷۹ـ۴۸۳.



آوردن الفاظ غریب و معانی دقیق، ثنایی را از شاعران هم دوره اش متمایز کرده است.
[۳۶] تقی الدین محمدبن محمد اوحدی بلیانی، عرفات العاشقین.
[۳۷] کازرونی، مرقوم پنجم کتاب سلّم السّموات: در شرح احوال شعرا و چکامه سرایان و دانشمندان، ج۱، ص۴۰.
بیشتر اشعار او به شرح و تفسیر احتیاج دارد،
[۳۸] صادق صادقی افشار، تذکرة مجمع الخواص، ج۱، ص۱۴۹.
شاید از همین روست که برخی اشعارش را بی معنا تلقی کرده اند
[۳۹] صادق صادقی افشار، تذکرة مجمع الخواص، ج۱، ص۱۴۹.
[۴۰] لطفعلی بن آقاخان آذربیگدلی، ج۱، ص۸۸.
[۴۱] اسکندرمنشی، ج۱، ص۱۸۲.

به نظر برخی، ثنایی معلومات گسترده ای نداشته است؛ از این رو، در اشعارش معانی بلند، همچون توحید و موعظه و معارف و نصیحت، وجود ندارد. بر اشعار او نوعی عامیگری حاکم است.
[۴۲] عبدالقادربن ملوک شاه بداؤنی، منتخب التواریخ، ج۳، ص۱۴۴.
[۴۳] سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران، ج۱، ص۴۱۶.
لفظ و معنی در شعرش برابر نیست و معانی بلند را در قالب الفاظ سست آورده است.
[۴۴] صادق صادقی افشار، تذکرة مجمع الخواص.
[۴۵] عبدالقادربن ملوک شاه بداؤنی، منتخب التواریخ، ج۳، ص۱۴۵.
[۴۶] عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، ج۱، ص۳۱۴.
ثنایی در سبک شعر زمان خود نوآوریهایی داشته است و این نکته از جملاتی چون «از رسوم شاعران خود را بر کنار کشیده»
[۴۷] امین احمدرازی، تذکرة هفت اقلیم، ج۲، ص۷۹۴.
و «طرزش آمیزش بین طرز قدما و متأخرین بود»
[۴۸] علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم، ج۱، ص۱۵۲.
استنباط می‌شود. اشعارش در ایران و هند، حتی پیش از سفرش به هند، مشهور بود؛ در مجالس شعرش را به تبرک می‌خواندند و همه به استادی او اقرار داشتند.
[۴۹] عبدالقادربن ملوک شاه بداؤنی، منتخب التواریخ، ج۳، ص۱۴۴.
[۵۰] کازرونی، مرقوم پنجم کتاب سلّم السّموات: در شرح احوال شعرا و چکامه سرایان و دانشمندان، ج۱، ص۴۰.



از ثنایی آثاری بر جا مانده است از جمله دیوان او مشتمل بر قصایدی در مدح امام رضا علیه‌السلام
[۵۱] حسین بن محمد ثنایی مشهدی، دیوان، ج۱، ص۷۹ـ ۸۱.
[۵۲] حسین بن محمد ثنایی مشهدی، دیوان، ج۱، ص۱۳۷ـ ۱۳۸.
و امام علی علیه‌السلام.
[۵۳] حسین بن محمد ثنایی مشهدی، دیوان، ج۱، ص۹۹ـ۱۰۰.
در بیش‌تر قصایدش که مردّف است، بیش از دیگر اشعارش آرایه های ادبی، از جمله تشبیه و تلمیح، دیده می‌شود
[۵۴] کازرونی، مرقوم پنجم کتاب سلّم السّموات: در شرح احوال شعرا و چکامه سرایان و دانشمندان، ج۱، ص۴۰.
اما غزلهایش خالی از نوآوری است؛ اثر دیگر او مثنوی باغ ارم یا سداسکندر، داستان ناتمام لشکرکشی اسکندر تا ماجرای کشته شدن داراست و در بحر متقارب مثمن محذوف سروده شده است و تنها شباهتش با اسکندرنامة نظامی، آوردن ساقی نامه های دو یا سه بیتی در پایان هر داستان است
[۵۵] حسین بن محمد ثنایی مشهدی، دیوان، ج۱، ص۲۵۱.
[۵۶] حسین بن محمد ثنایی مشهدی، دیوان، ج۱، ص۲۶۳.
[۵۷] حسین بن محمد ثنایی مشهدی، دیوان، ج۱، ص۳۵۵.
اثر دیگرش ساقی نامه نیز در
همان بحر سروده شده و در اواسط آن به مدح حضرت علی علیه‌السلام
[۵۸] حسین بن محمد ثنایی مشهدی، دیوان، ج۱، ص۳۱۴ـ۳۱۶.
و در پایان به مدح ابراهیم میرزا پرداخته که بیت پایانی آن دارای صنعت حسنِ طلب است.
[۵۹] حسین بن محمد ثنایی مشهدی، دیوان، ج۱، ص۳۱۶ـ ۳۱۸.
نسخه ای از دیوانش، به شمارة ۵۰۲۴، در کتابخانة ملی ملک، در بر دارندة همة آثار اوست. نسخه ای دیگر از دیوانش، شامل قصاید و غزلیات و رباعیات، به شمارة ۹۲۷، ۷، در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران موجود است که در سدة یازدهم و دوازدهم به خط نستعلیق کتابت شده، ولی ساقی نامه و اسکندرنامه در آن نیست.
از آثار ثنایی نسخه های خطی بسیاری در کتابخانه های جهان موجود است.
[۶۰] منزوی، ج۳، ص۲۲۶۳.
[۶۱] منزوی، ج۴، ص۲۸۶۴ـ ۲۸۶۵.
[۶۲] منزوی، ج۴، ص۲۶۳۲ـ۲۶۳۳.



(۱) لطفعلی بن آقاخان آذربیگدلی ، آتشکدة آذر ، چاپ جعفرشهیدی ، چاپ افست تهران ۱۳۳۷ ش .
(۲) کارل هرمان اته ، تاریخ ادبیات فارسی ، ترجمه با حواشی رضازاده شفق ، تهران ۱۳۵۱ ش .
(۳) اسکندرمنشی.
(۴) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه ، مطلع الشمس ، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی ، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش .
(۵) امین احمدرازی ، تذکرة هفت اقلیم ، چاپ محمدرضا طاهری (حسرت )، تهران ۱۳۷۸ ش.
ابوالقاسم بن ابی حامد انصاری
(۶) کازرونی ، مرقوم پنجم کتاب سلّم السّموات : در شرح احوال شعرا و چکامه سرایان و دانشمندان ، چاپ یحیی قریب ، تهران ۱۳۴۰ ش .
(۷) تقی الدین محمدبن محمد اوحدی بلیانی ، عرفات العاشقین ، نسخة عکسی از نسخة خطی موجود در کتابخانة ملک ، ش ۵۳۲۴.
(۸) عبدالقادربن ملوک شاه بداؤنی ، منتخب التواریخ ، تصحیح احمدعلی صاحب ، چاپ توفیق ه . سبحانی ، تهران ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ ش .
(۹) حسین بن محمد ثنایی مشهدی ، دیوان ، نسخة خطی کتابخانة ملی ملک ، ش ۵۰۲۴.
(۱۰) علی ابراهیم خلیل ، تذکرة صحف ابراهیم ، نسخة عکسی موجود در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ش ۲۹۷۴.
(۱۱) صادق صادقی افشار، تذکرة مجمع الخواص ، ترجمة عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۲۷ ش .
(۱۲) عبدالرشید، تذکرة شعرای پنجاب ، لاهور ۱۹۸۱.
(۱۳) عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی ، تذکرة میخانه ، چاپ احمد گلچین معانی ، تهران ۱۳۶۲ ش .
(۱۴) محمد قدرت اللّه گوپاموی ، کتاب تذکرة نتائج الافکار ، بمبئی ۱۳۳۶ ش .
(۱۵) منزوی .
(۱۶) محمدحسین نظیری ، دیوان ، چاپ محمدرضا طاهری (حسرت )، تهران ۱۳۷۹ ش .
(۱۷) سعید نفیسی ، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری ، تهران ۱۳۶۳ ش .


۱. تقی الدین محمدبن محمد اوحدی بلیانی، عرفات العاشقین، ج۱، ص۱۲۶.
۲. عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، ج۱، ص۱۹۸.
۳. محمد قدرت اللّه گوپاموی، کتاب تذکرة نتائج الافکار، ج۱، ص۱۳۳.
۴. امین احمدرازی، تذکرة هفت اقلیم، ج۲، ص۷۹۴.
۵. علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم، ج۱، ص۱۵۲.
۶. عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، ج۱، ص۱۹۸.
۷. لطفعلی بن آقاخان آذربیگدلی، ج۱، ص۸۸.
۸. عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، ج۱، ص۱۹۸.
۹. لطفعلی بن آقاخان آذربیگدلی، ج۱، ص۸۸.
۱۰. عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، ج۱، ص۱۹۸ـ۱۹۹.
۱۱. اسکندرمنشی، ج۱، ص۱۸۱ـ۱۸۲.
۱۲. علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم، ج۱، ص۱۵۲.
۱۳. حسین بن محمد ثنایی مشهدی، دیوان، ج۱، ص۱۱ـ۱۴.
۱۴. حسین بن محمد ثنایی مشهدی، دیوان، ج۱، ص۶۸ـ۷۰.
۱۵. حسین بن محمد ثنایی مشهدی، دیوان، ج۱، ص۱۵۶ـ۱۵۷.
۱۶. عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، ج۱، ص۲۰۱ـ۲۰۳.
۱۷. علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم، ج۱، ص۱۵۲.
۱۸. حسین بن محمد ثنایی مشهدی، دیوان، ج۱، ص۶ـ ۱۸.
۱۹. عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، ج۱، ص۲۰۴ـ۲۰۵.
۲۰. عبدالقادربن ملوک شاه بداؤنی، منتخب التواریخ، ج۳، ص۱۴۴.
۲۱. کازرونی، مرقوم پنجم کتاب سلّم السّموات: در شرح احوال شعرا و چکامه سرایان و دانشمندان، ج۱، ص۴۰.
۲۲. علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم، ج۱، ص۱۵۲.
۲۳. عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، ج۱، ص۲۰۵.
۲۴. عبدالرشید، تذکرة شعرای پنجاب، ج۱، ص۱۰۵.
۲۵. حسین بن محمد ثنایی مشهدی، دیوان، ج۱، ص۷۹.
۲۶. محمد قدرت اللّه گوپاموی، کتاب تذکرة نتائج الافکار، ج۱، ص۱۳۳.
۲۷. حسین بن محمد ثنایی مشهدی، دیوان، ج۱، ص۳۵.
۲۸. حسین بن محمد ثنایی مشهدی، دیوان، ج۱، ص۳۹ـ۴۱.
۲۹. حسین بن محمد ثنایی مشهدی، دیوان، ج۱، ص۶۳ـ ۶۸.
۳۰. علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم، ج۱، ص۱۵۲.
۳۱. حسین بن محمد ثنایی مشهدی، دیوان، ج۱، ص۹۲ـ۹۳.
۳۲. علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم، ج۱، ص۱۵۲.
۳۳. عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، ج۱، ص۲۰۵.
۳۴. علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم، ج۱، ص۱۵۳.
۳۵. محمدحسین نظیری، دیوان، ج۱، ص۴۷۹ـ۴۸۳.
۳۶. تقی الدین محمدبن محمد اوحدی بلیانی، عرفات العاشقین.
۳۷. کازرونی، مرقوم پنجم کتاب سلّم السّموات: در شرح احوال شعرا و چکامه سرایان و دانشمندان، ج۱، ص۴۰.
۳۸. صادق صادقی افشار، تذکرة مجمع الخواص، ج۱، ص۱۴۹.
۳۹. صادق صادقی افشار، تذکرة مجمع الخواص، ج۱، ص۱۴۹.
۴۰. لطفعلی بن آقاخان آذربیگدلی، ج۱، ص۸۸.
۴۱. اسکندرمنشی، ج۱، ص۱۸۲.
۴۲. عبدالقادربن ملوک شاه بداؤنی، منتخب التواریخ، ج۳، ص۱۴۴.
۴۳. سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران، ج۱، ص۴۱۶.
۴۴. صادق صادقی افشار، تذکرة مجمع الخواص.
۴۵. عبدالقادربن ملوک شاه بداؤنی، منتخب التواریخ، ج۳، ص۱۴۵.
۴۶. عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، ج۱، ص۳۱۴.
۴۷. امین احمدرازی، تذکرة هفت اقلیم، ج۲، ص۷۹۴.
۴۸. علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم، ج۱، ص۱۵۲.
۴۹. عبدالقادربن ملوک شاه بداؤنی، منتخب التواریخ، ج۳، ص۱۴۴.
۵۰. کازرونی، مرقوم پنجم کتاب سلّم السّموات: در شرح احوال شعرا و چکامه سرایان و دانشمندان، ج۱، ص۴۰.
۵۱. حسین بن محمد ثنایی مشهدی، دیوان، ج۱، ص۷۹ـ ۸۱.
۵۲. حسین بن محمد ثنایی مشهدی، دیوان، ج۱، ص۱۳۷ـ ۱۳۸.
۵۳. حسین بن محمد ثنایی مشهدی، دیوان، ج۱، ص۹۹ـ۱۰۰.
۵۴. کازرونی، مرقوم پنجم کتاب سلّم السّموات: در شرح احوال شعرا و چکامه سرایان و دانشمندان، ج۱، ص۴۰.
۵۵. حسین بن محمد ثنایی مشهدی، دیوان، ج۱، ص۲۵۱.
۵۶. حسین بن محمد ثنایی مشهدی، دیوان، ج۱، ص۲۶۳.
۵۷. حسین بن محمد ثنایی مشهدی، دیوان، ج۱، ص۳۵۵.
۵۸. حسین بن محمد ثنایی مشهدی، دیوان، ج۱، ص۳۱۴ـ۳۱۶.
۵۹. حسین بن محمد ثنایی مشهدی، دیوان، ج۱، ص۳۱۶ـ ۳۱۸.
۶۰. منزوی، ج۳، ص۲۲۶۳.
۶۱. منزوی، ج۴، ص۲۸۶۴ـ ۲۸۶۵.
۶۲. منزوی، ج۴، ص۲۶۳۲ـ۲۶۳۳.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خواجه حسین ثنایی مشهدی»، شماره ۴۲۸۰.    

رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام




جعبه ابزار