خلیل بن غازی قزوینی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خلیل بن غازی قزوینی، مکنی به
ابوحامد، معروف به «ملا خلیلا» و «خلیلای قزوینی» و «ملا خلیل قزوینی» و ملقب به «برهان العلماء» است. نقش مهر او را «العلم خلیل المؤمن» گزارش کرده‌اند و برخی نام وی را «خلیل الله» نیز ذکر کرده‌اند.
چند دانشمند دیگر به نام ملا خلیل در قزوین بوده‌اند که نباید مصنف این اثر را با آنها اشتباه گرفت: یکی
ملا خلیل بن محمد زمان قزوینی (نگارنده رساله
اثبات حدوث الاراده) در سال ۱۱۴۸ ق؛ دیگری
ملا خلیل بن حاجی بابا قزوینی، معروف به زرکش؛ و سومی آقا
خلیل بن محمد اشرف قاینی اصفهانی (م ۱۱۳۶ ق) ساکن
قزوین؛ و دیگری
سید خلیل قزوینی (زنده در ۱۲۳۹ ق) صاحب تفسیر سید خلیل.
ملا خلیل قزوینی در شهر قزوین، در سوم
رمضان سال ۱۰۰۱ ق،
چشم به جهان گشود. او در همان شهر، در سال ۱۰۸۹ ق، در سن ۸۸ سالگی دار فانی را وداع گفت.
بنا به تصریح
افندی، ملا خلیل در اوان سنش، نزد ۱- بهاء الدین
محمد عاملی معروف به
شیخ بهایی (م ۱۰۳۰ ق) ۲- میر
محمد باقر استرآبادی معروف به
میرداماد (م ۱۰۴۱ ق)، ۳-
مولی حاج محمود رنانی، ۴-
مولی حاجی حسین یزدی.
۵-
امیر ابوالحسن قائنی مشهدی
برخی از شاگردان وی عبارتند از:
۱. امیر
محمد مؤمن بن
محمد زمان الطالقانی.
۲. ملا
محمدباقر بن غازی قزوینی (برادرش).
۳.
احمد بن خلیل قزوینی (فرزندش).
۴.
ابوذر بن خلیل قزوینی (فرزندش).
۵.
مولی سلمان بن خلیل قزوینی (فرزندش).
۶.
حاج محمد تقی دهخوارقانی.
۷.
مولی محمد باقر بن الحافظ کیجی بیک التبریزی.
۸.
مولی علی اصغر ابن المولی
محمد یوسف قزوینی.
۹.
مولی رفیع الدین
محمد بن فتح الله واعظ قزوینی.
۱۰.
مولی محمد محسن بن
نظام الدین قرشی ساوجی.
۱۱.
مولی محمد تقی بن حیدر علی
زنجانی.
۱۲.
مولی محمد امین وقاری طبسی بن مولانا عبدالفتاح.
۱۳.
مولی محمد یوسف بن پهلوان صفر قزوینی.
۱۴.
مولی مهدی بن حاج علی اصغر قزوینی.
۱۵.
مولی محمد مؤمن بن شاه قاسم سبزواری.
۱۶.
مولی ابوالوفا بن محمدیوسف مشهور به
قاضی قزوینی.
۱۷.
مولی محمدصالح بن محمدباقر روغنی قزوینی.
۱۸.
مولی عاشور بن محمد تبریزی، که کتاب
خلة المؤمنین را در سال ۱۰۶۳ ق به نام ملا خلیل، تالیف نموده است.
ملا خلیل در سن ۲۷ سالگی به سمت مدرسی آستانه حضرت
عبدالعظیم حسنی علیه‌السّلام و
تولیت اوقاف آن آستانه، از سوی همدرس خود خلیفه سلطان- که به وزارت
شاه عباس نائل شده بود- منصوب گردید.
ولی پس از مدتی از آن سمت بر کنار گردیده و
مولی نظام الدین قرشی ساوجی (حدود ۱۰۴۰ ق) به جای وی منصوب گردید. برخی از شرح‌حال نویسان، تحریم
نماز جمعه از سوی ملا خلیل را علت عزل او از تولیت دانسته‌اند.
ملا خلیل پس از عزل از تولیت آستانه حضرت عبدالعظیم علیه‌السّلام را
مکه مکرمه می‌شود. او چند سالی مقیم آن بلده طیبه می‌گردد،
ولی زندگیش در آنجا نیز متلاطم بوده است. در کتاب تذکره، مناظرات گوناگونی نقل شده که بین ملا خلیل و عالمان
شیعه و
سنی در مسائل مختلف رخ داده است.
ملا خلیل پس از اقامت چند ساله در
مکه به قزوین بازگشت و تا آخر
عمر در این شهر مشغول تدریس و
تصنیف بوده است. وی در آخر عمر
نابینا می‌گردد و در سن هشتاد و هشت سالگی دار فانی را وداع می‌کند. از آثار باقی مانده از ملا خلیل در قزوین مدرسه‌ای در محله آخوند قزوین، معروف به مدرسه آخوند یا مدرسه خلیلا است.
ملا خلیل در سال ۱۰۸۹ ق چشم از جهان فرو بست و بنا به
وصیت، در محل تدریس خود- مدرسه خلیلا- قرار ابدی گرفت.
در جوار آرامگاه ملا خلیل، سه فرزند وی: سلمان،
احمد و ابوذر، نیز آرمیده‌اند.
این مدرسه در آن روزگار، محل حضور دانشمندانی نامی همچون
فیض کاشانی،
شیخ حر عاملی،
ملا رفیعای واعظ، آقا رضی و... بوده و هم اکنون در اختیار بنیاد
ایران شناسی شعبه استان قزوین، قرار دارد.
بنای آرامگاه ملا خلیل در کتاب بنا آرامگا (دائرة المعارف بنا تاریخی ایران در دوره اسلامی) توصیف شده است.
در سال اخیر، این مدرسه و آرامگاه، تعمیر مختصری شده و پابرجاست.
ملا خلیل از
رجال بزرگ سده یازدهم بود. او از شیوخ محدثین و
فقها و از علمای اخباری بود. جزئیات زندگانی ملا خلیلا در اغلب کتاب شرح حال که در عصر وی تدوین شده، درج شده است.
معاصران ملا خلیل، وی را ستوده‌اند و در شرح حال وی او را با القابی «راس و رئیس فقهاء امامیه و اسوه و قدوه علماء اثنا عشریه» و «فاضل عالم، حکیم متکلم محقق مدقق، فقیه محدث، ثقة ثقة، جامع للفضائل ماهر معاصر» و «المولی الکبیر الجلیل مولانا خلیل بن الغازی القزوینی، فاضل عالم، متکلم اصولی، جامع دقیق النظر قوی الفکر، من اجلة مشاهیر علماء عصرنا و اکمل اکابر فضلاء دهرنا» و مانند آن یاد کرده‌اند که نشانگر علو مقام علمی او و توجه اندیشمندان به آرا و اندیشه وی است.
از جمله مناظرات ملا خلیل با دانشمندان، مناظره‌ای است که با
سید علی خان بن خلف مشعشعی حویزی انجام داده است. این
مناظره را سید علی خان در باب سوم کتابش
نکت البیان و
ادب الاعیان نقل نموده و مرحوم خیابانی در
وقایع الایام (
ماه محرم) به نقل از آن کتاب آورده است.
حاج ملا خلیل از نظر جسمی نیز مردی قوی و نیرومند بود، به دست خود
زمین را بیل می‌زد و دانه می‌کشت. صاحب روضات نوشته که: کشتی گیری وارد قزوین شد و در مجلس درس ملا خلیل حاضر شد و از وی خواست دستخطی در تایید حرفه وی بنویسد. ملا خلیل گفت: من چگونه نیازموده، کشتی گیری تو را تایید کنم. سپس از مجلس درس بلند شده و آماده مصاف با وی شد و پشت بزرگ‌ترین کشتی گیر عصر خود را به زمین آورد. پس کشتی گیر به او گفت: تو اهل علم نیستی، بلکه کشتی گیری هستی که به لباس اهل
علم در آمدی!
ملا خلیل، خیلی در اخبار غوطه ور بود و اغلب صاحب تراجم او را از علمای اخباری شمرده‌اند. او با
اجتهاد مخالفت می‌ورزید، چنانچه در جای جای آثارش، به صراحت این عقیده را اظهار می‌دارد و برای اثبات آن، دست به دامن برخی از
احادیث می‌شود،
ولی اغلب شاگردان وی مانند
آقا رضی قزوینی و
شیخ محمد کاظم طالقانی قزوینی و
میر محمد معصوم قزوینی، از زمره مجتهدان و طرفداران اجتهاد بودند.
اما اینکه درطبقات
اعلام الشیعة در شرح حال ملا خلیل عنوان شده که احتمالا ملا خلیل تظاهر به اخباری گری می‌کرد- و علت آن هم مماشات با حاکمیت بود که با
فلسفه و اجتهاد به شدت مخالف بود- با توجه به مطالبی که از معاصران ملا خلیل نقل خواهد شد، و همچنین با مطالعه آثار برجای مانده از وی، همچون صافی و شافی، هیچ وج ندارد و گویا این مطالب از افزده‌هایی است که بعد از مؤلف به طبقات اضافه شده است. او تنها در دو شرح خود برکافی، با بسیاری از نظریه بسیار مشهور فلسفی و حتی با برخی از مسائل مسلم تجربی، با تمسک به مدلول دریافته از برخی احادیث، مخالفت کرده و به صاحبان آن به تندی سخن می‌گوید.
ملا خلیل با آنکه اخباری تند بود،
ولی با
اقامه نماز جمعه مخالفت می‌کرد و عقیده داشت که در
عصر غیبت، نخواندن آن اولی است. او رساله‌ای مفصل در
تحریم نماز جمعه نگاشت که مورد نقد و رد معاصرین خود قرار گرفت.
در برخی از نوشته
عالمان قدیم و جدید، نظریات و
عقاید شاذ و بی بنیانی به ملا خلیل نسبت داده شده است که برخی از این نظریه‌ها به نام وی مشهور شده است.
افندی در شرح حال ملا خلیل، از جمله نظرات غریب ملا خلیل را، نظریه او درباره کتاب کافی نقل کرده است. وی معتقد بود که: تمامی کتاب کافی را
امام دوزادهم علیه‌السّلام مشاهده و تایید نموده و هر چه در آن به لفظ «روی» آمده، بدون واسطه از آن حضرت گرفته شده است. بنابراین، عمل به تمامی اخبار کتاب کافی
واجب است. و همچنین هیچ حدیثی در آن، از روی
تقیه صادر نشده است.
همچنین گفته شده است که: او بخش روضه را جزءکافی نمی‌دانست و معتقد بوده که آن را
ابن ادریس تالیف نموده است. افندی می‌گوید: برخی از عالمان دیگر نیز در این نظر او را تایید کرده‌اند و برخی نیز این نظریه را به
شهید ثانی نسبت داده‌اند،
ولی ثابت نشده است.
البته ملا خلیل در ادامه شرح کافی، روضه را نیز شرح کرده و در مقدمه هیچ اشاره‌ای به اینکه روضه از
کلینی نیست، نکرده است، فلذا انتساب این قول به ملا خلیل، چندان قطعی نیست و کسانی که نقل کرده‌اند نیز استناد خود را بیان ننموده‌اند.
از دیگر آراء متفرد ملا خلیل و آنچه به او نسبت داده شده است می‌توان به امکان تخلف
معلول از علت تامه، امکان
ترجیح بلا مرجح، ثبوت معدومات، رد
تجرد نفس ناطقه و مراتب چهارگانه آن، رد
قدیم زمانی بودن عالم، عدم انتاج شکل اول
قیاس، انکار کرویت زمین و
وجوب عمل به علم (نه گمان) در مسائل فرعی
فقه در
زمان غیبت و... اشاره کرد. وی به تمام موارد فوق در جای جای صافی و شافی تصریح نموده است.
ملا خلیل عالمی
جوانمرد و با
شهامت بود. به محض اینکه متوجه می‌شد در نظری اشتباه کرده به اشتباه خود
اعتراف و از طرف مقابل خود عذر خواهی می‌کرد. همچنین در
بذل مال برای کمک به ضعیفان کوتا نمی‌کرد.
ملا خلیل با
فلاسفه مخالف بود که در دو شرح خود بر کافی در موارد متعدد بدان تصریح نموده است.
وی هم چنین با اجتهاد و
اصول نیز مخالف بود و در موارد متعددی به خصوص در صافی و شافی به آن تصریح کرده و برای اثبات نظر خود به ظاهر برخی از احادیث متمسک شده و در برخی از موارد، نیز به
تاویل احادیث پرداخته است.
موقعیت علمی و اجتماعی ملا خلیل، موجب گشته که اغلب شرح حال نویسان معاصر وی، در کتاب هایشان متعرض احوال او گردند.
ملا خلیل بخش زیادی از عمر خود را در تالیف و تصنیف کتاب گذرانیده است.
او در موضوعات مختلفی همچون:
ادبیات عرب،
منطق،
تفسیر،
اصول فقه و
حدیث، صاحب تالیفات است. مهم‌ترین اثر او در شرح فارسی و عربی است که برکافی نگاشته است. او ابتدا شرح عربی خود را نگاشته که «شافی» نام دارد و در اثنای نگارش، به دستور
شاه عباس صفوی، به شرح فارسی پرداخته و مدت بیست سال مشغول نگارش آن بوده است.
اولین گزارش تفصیلی از آثار ملا خلیل را افندی در
ریاض العلماء درج نموده است. آثار شناحته شده از ملا خلیل عبارتند از:
۱.
الشافی فی شرح الکافی (به عربی).
۲.
صافی در شرح کافی به فارسی
۳.
المجمل (الجمل) فی النحو.
۴. حاشیه شرح شمسیه.
۵. شرح (حاشیه)
عدة الاصول.
۶.
حاشیة مجمع البیان.
۷. رسالة فی حرمة شرب التتن.
۸. رسالة فی صلاة الجمعة.
۹.
رموز التفاسیر الواقعة فی الکافی و الروضة .
۱۰.
الاسئلة الخلیلیة .
۱۱. تفسیر سورة الفاتحة.
۱۲. رسالة اقوال الائمة.
۱۳. رسالة فی الامر بین الامرین.
۱۴. شرح الصحیفة.
۱۵. فهرست الکافی.
۱۶. اجوبه مسائل
محمد مؤمن.
۱۷. رساله نجفیه (به فارسی).
۱۸. رساله قمیه (به فارسی).
۱۹.
تعلیقة علی التوحید .
۲۰. حاشیة الکافی.
۲۱. حاشیة الکافی
الشافی فی شرح الکافی (کتاب) صافی در شرح کافی (کتاب)
نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
