صافی در شرح کافی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
صافی در شرح کافی اثر
ملا خلیل بن غازی القزوینی می‌باشد که شرحی برکتاب
کافی شیخ کلینی در
قرن ۱۱ ق به زبان فارسی و در دو جلد در سال ۱۰۶۴ ق به درخواست شاه عباس دوم صفوی می‌باشد.
کتاب را در عرض مدت بیست سال در ۳۴ جلد به اتمام رسانیده و تاریخ اتمام مجلد اول
محرم ۱۰۶۶ ق و اتمام جلد آخر که شرح
روضه کافی است، ۱۰۸۴ ق می‌باشد.
تسمیه این شرح به نام «صافی» هر چند که در طلیعه گفتار مصنف در جزء اول آن، چندان صریح و واضح نمی‌باشد، لکن در ابتدای شرح قسم فروع از کافی، مصنف به این عنوان تصریح کرده و از این شرح به عنوان «صافی شرح کافی» یاد نموده است.
مرحوم
آقا بزرگ تهرانی نیز در سه موضع از
الذریعة، از این شرح به نام «صافی» نام برده و به ترجمه آن پرداخته است.
و همچنین در سایر کتاب
تراجم و
فهارس نیز به همین عنوان، نام برده شده است؛ و به همین دلیل بوده که در چاپ حجری این کتاب هم که در لکهنو سال ۱۳۲۳ منتشر شده، به همین عنوان، نامگذاری شده است، هر چند که در برخی از نسخه این شرح، با عنوان «صافی گنجینه شا» یا مطلق «گنجینه شا» از آن نام برده‌اند، که از آن جمله است نسخه موجود در مدرسه گلپایگانی به شماره (۸۶/ ۲۶) که به خط جعفر بن غازی می‌باشد؛ وی در پایان نسخه از این شرح به عنوان «گنجینه شا» یاد کرده است و گویا منشا اشتباه وی، تعبیر مصنف در ابتدای جزء اول این شرح بوده که خطبه خود را با عبارت «فتح صافی گنجینه شا شرح کافی...» شروع کرده است.
کتاب با یادداشتی از دبیر کنگره بین المللی شیخ، آقای
مهدی مهریزی آغاز می‌گردد و بعد از آن محقق کتاب طی ۸۰ صفحه در ۱۱ فصل به بررسی زندگی، افکار و آثار مؤلف و هم چنین به بررسی نسخه خطی صافی و تحریر مختلف آن و روش تصحیح این اثر پرداخته است. که بعد از این مطالب شرح کتاب کافی با آوردن تمام متن کافی به همراه سلسله سند آن توسط شارح محترم آغاز می‌گردد.
شارح در این کتاب با آوردن کلمه ی اصل در ابتدای متن کافی و کلمه ی شرح در ابتدای توضیحات خود، به این کتاب سامان داده است.
از آنجا که، ملاخلیل، نماینده افکار خاصی می‌باشد، در صافی، همچون سایر آثارش، گاه به تندی با
مجتهدان و
فلاسفه برخورد کرده و قلمش از انصاف خارج شده و نسبت ناروایی به آنها می‌دهد. به یقین چاپ این اثر به معنای دفاع از این گونه سخنان و افکار نیست، بلکه تنها به نمایش گذاشتن اندیشه شخصیتی است که در عصر خود، تاثیرگذار بوده و همواره آراء او مورد نقد و بررسی اندیشمندان و عالمان دیگر بوده و هست.
ملا خلیل به شرح تمام کافی پرداخته است و اما اکنون به عنوان نمونه، به چاپ بخشی از شرح
اصول کافی اقدام شده تا در زمانی دیگر به تصحیح و چاپ ادامه آن پرداخته شود و طبق برآورد ابتدایی، چاپ تمام صافی افزون بر ۳۰ جلد خواهد شد.
گرچه در شرح کل یا بخشی از کافی، عالمان آثار متعددی را خلق کرده‌اند. اما دو ویژگی «صافی» را از سایر شروح ممتاز ساخته است:
اول: «صافی» اولین و یا به تعبیر دقیق تر، تنها اثری است که به
زبان فارسی به شرح
احادیث کافی پرداخته است. و تاکنون اثر دیگری به زبان فارسی در شرح کافی یافت نشده است، گرچه چندین ترجمه از بخش اصول و روضه کافی وجود دارد.
دوم: شارح به شرح اصول و روضه کافی اکتفا نکرده، بلکه تمام سه بخش کافی را شرح نموده است. اکثر شرح‌ها، حاشیه‌ها و تعلیقه‌های کافی به بررسی بخش اصول کافی پرداخته‌اند و بخشی از آنها حتی تمام اصول کافی را نیز در بر نمی‌گیرد. و تنها یک یا چند کتاب از اصول کافی را شامل است. و یا تنها به روضه کافی پرداخته‌اند و یا بخشی از
فروع کافی را شرح کرده‌اند. و غیر از «صافی» تنها یک شرح کامل بر کافی وجود دارد که آن هم «
مرآة العقول» علامه
محمدباقر مجلسی است. و این مساله، خود اهمیت «صافی» را دو چندان می‌کند.
به جهت همین دو ویژگی است که «صافی» یکی از پر نسخه‌ترین آثار در زمینه شرح
حدیث است و حتی تعداد نسخه خطی آن از مرآة العقول نیز به مراتب بیشتر است. تاکنون قریب به پانصد دست نویس از آن در
ایران شناسایی شده است که در بین آن نسخه سلطنتی و تزیینی بسیاری نیز وجود دارد، در حالی که از مرآة العقول حداکثر ۷۰ نسخه خطی در ایران شناسایی شده است.
بر این شرح، حاشیه‌ای توسط شارح، مولی
محمدباقر بن غازی قزوینی نگاشته شده است که صاحب ذریعه و صاحب کتاب
اعیان الشیعة از آن یاد کرده‌اند.
محقق، اصل را بر نسخه
مسجد اعظم گذاشته، و تنها در مواردی که قرائت نسخه مشکل بود و یا احساس خلل و مشکلی در متن نموده به نسخه‌های دیگر مراجعه شده و در برخی از موارد به اختلاف نسخه‌ها در هامش کتاب اشاره کرده است.
چون نثر صافی مربوط به
قرن یازدهم هجری است و بلکه در مقایسه با فارسی آن زمان نیز، از اغلاق و ابهام و سنگینی بیشتری برخوردار است، در ویرایش و علامت گذاری آن سعی فراوان شد تا با گذاشتن علامت ویرایشی و اعراب گذاری، فهم مطلب برای خوانندگان آسان شود و به این جهت برخی از عبارت مؤلف مکرر مورد مطالعه قرار گرفته و برای یافتن متن آسان تر، به نسخه دیگر مراجعه شده تا حتی الامکان، متن ارائه شده از اشکال کمتری برخوردار باشد.
تخریج
احادیث و نقل قول‌ها، مقابله احادیث کافی با کافی مطبوع و گزارش اختلاف موجود بین متن کافی در صافی و متن آن در کافی مطبوع و توضیح برخی از عبارات مشکل مؤلف به اختصار در پانوشت و برخی دیگر از کار فنی و شکلی، از دیگر زحماتی است که در تصحیح این اثر به انجام رسیده است.
نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
