خلاصة التجارب (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خلاصة
التجارب»، به زبان فارسی، از مهم‌ترین نگاشته‌های
طبی ایرانیان است که بازگوکننده وضعیت و سطح علمی
دانش پزشکی در دوران
صفویه است.
این کتاب، توسط
بهاء الدوله رازی تالیف شده است. وی، در مقدمه می‌نویسد: «حمد بلااحصا حکیمی را که به کمال
حکمت و وفور عنایت و
قدرت ماهیت ، اشرف انسانی را از خزانه جود خلعت وجود پوشانید... اما بعد، چنین معروض دارد خادم الفقراء المله، بهاء الدوله- هداه الله تعالی- که چون کلام حضرت
سید الانام علیه التحیة و السلام که: «من کتم علما نافعا الجمه الله تعالی یوم القیامة بلجام من النار»،
امر بود به اظهار علمی نافع مر
دین و مر بدن را و این بیچاره را بعضی از
تجارب طبی که مشتمل بر فوائد بدنی حاصل بود، لازم نمود آن را اطاعة لامره الاعلی و فوزا بتلک السعادة فی الآخرة و الاولی مثبت نمود، فلهذا اشتغال سالک این رساله موسومه به «خلاصة
التجارب»، در اوان سنه سبع و تسع مائة، در مسکن طرشت من قری راز اتفاق افتاد».
کتاب، مشتمل بر ۲۵ باب است.
موضوع باب‌های کتاب، به ترتیب چنین است:
اطلاعاتی کلی در باره
بهداشت (
حفظ الصحة ) و رفع بیماری‌ها؛
بیان چگونگی بهداشت و
بهداشت کودکان و پیران؛
بیان
تدبیر تندرستی و آنچه که
بدن به آن نیاز دارد تا فرد تندرست بماند؛
اقسام بیماری‌ها، انواع تب‌ها و معالجه آنها؛
بیماری‌های
حصبه ،
آبله ،
جذام و
سرماخوردگی و غیره؛
سموم و کوفتگی؛
امراض دماغی ؛ حالت‌های
چشم و بیماری‌های آن؛
گوش و ترکیب
قوه شنوایی و مرض‌های آن؛
بینی ؛
دهان ؛
حلق ؛
دل (
قلب )؛
مری ؛
معده ؛
جگر و
مراره ؛
سپرز ؛
روده‌ها ؛
مقعد ؛
گرده (
کلیه )؛
مثانه ؛
آلات تناسلی ؛احوال
توالد و
تناسل و
پستان ؛پشت و مفصل و پاها و بیماری‌های هریک از آنها؛سموم و
ادویه زیان آور؛
حیوانات سمی ؛
قرابادین (داروهای ترکیبی)؛
در هر مورد از این باب‌ها، نویسنده وظایف الاعضای دستگاه‌های بدن، سبب بیماری‌ها، نشانه‌ها و درمان‌های آنها و خصوصا
تجربه‌های شخصی خود را آورده است.
نویسنده در بسیاری از موارد به شرح و گزارش معالجات خود، پدرش و دیگر پزشکان پرداخته است و بارها از پزشکان بزرگ گذشته چون
بقراط ،
جالینوس ،
ثابت بن قره ،
رازی ،
ابن سینا ،
سید اسماعیل جرجانی و نیز پزشکان ماهر هم عصر خویش نام برده است. از معالجات یک پزشک
هندی نیز یاد کرده که گواه تاثیر پزشکی
هندی در آثار اوست.
«خلاصة
التجارب»، از جنبه
تجربیات و مشاهدات پزشکی، بسیار باارزش و قابل مقایسه با
تجربیات پزشکی محمد بن زکریای رازی است
بهاء الدوله علاوه بر
تجربیات شخصی در درمان‌ها، ابداعاتی در داروسازی نیز داشته و گاهی بعد از توضیح یک داروی ترکیبی، یادآوری کرده است که «این ترکیب از مخترعات مصنف است».
«خلاصة
التجارب» اگرچه از نظر گستردگی مباحث و شیوایی بیان، به «ذخیره خوارزمشاهی» نمی‌رسد، از نظر اتکاء بر
تجربیات شخصی و نوآوری، از آن برتر است.
این کتاب، از مآخذ مهم
طب در دوره
صفویه و از بهترین متون درسی پزشکی کهن
جهان است
در «خلاصة
التجارب»، موارد بسیاری از نخستین اشاره‌های
طب اسلامی به بعضی بیماری‌ها وجود دارد (برای آگاهی از نوآوری‌ها و مشاهدات و
تجربیات بهاء الدوله رازی رجوع کنید به «
بهاء الدوله رازی آخرین پزشک بزرگ ایران»، به قلم دکتر حسن تاج بخش، نامه فرهنگستان علوم، سال ۳، ش ۴، ص۴۷- ۵۶).
روش
بهاء الدوله رازی ؛ یعنی توجه به علائم و عوارض بیماری‌ها و شرح و ثبت دقیق آنها، کتاب او را در زمره مهم‌ترین کتب پزشکی قرار داده است
از جمله این موارد می‌توان به توجه او در ثبت همه گیری
سیاه سرفه در هرات و نیز در ری در
سال ۹۰۶ ق، اشاره نمود که به دقت به تشریح این بیماری پرداخته است. همچنین نوشته‌های او در باره اینکه افرادی که آبله می‌گیرند به ندرت ممکن است از نو آبله بردارند، حاکی از نظر او در باره ایمنی بدن است.
بهاء الدوله همچنین به موضوع حساسیت‌های فصلی (
آلرژی ) اشاره نموده و نمونه‌ای از درمان این بیماری را نیز گزارش کرده است. با استناد به این نوشته‌ها باید او را از پیشگامان دانش ایمنی شناسی محسوب داشت. او همچنین در باره بیماری‌های مشترک بین
انسان و
حیوان ، از جمله هاری، نوشته‌ها و گزارش‌های دقیقی دارد.
نوشته‌های او در باره بیماری
سفلیس که در نوشته‌های خود، همانند سایر پزشکان اسلامی، از آن با نام آتشک یاد کرده، منبع اصلی رساله
حکیم عماد الدین شیرازی در باره
آتشک بوده که آن را در ۹۷۷ ق، تالیف کرده است.
تحقیق، تصحیح و بازنویسی کتاب، توسط «محمدرضا شمس اردکانی»، «عبد العلی محقق زاده»، «پویا فریدی» و «زهره ابوالحسن زاده» انجام گرفته است. استاد دکتر
علی اکبر ولایتی ، مقدمه‌ای بر این نسخه از کتاب نگاشته‌اند و در آن از «وضعیت ایران در سال‌های ابتدایی
قرن دهم هجری قمری»، «زندگی بهاء الدوله» و «معرفی خلاصة
التجارب» سخن رانده‌اند. تصحیح کنندگان یادشده نیز مقدمه کوتاهی در معرفی کتاب و نسخه‌هایی که در امر تصحیح، مورد استفاده قرار داده‌اند، نوشته‌اند.
فهرست مطالب، در آغاز کتاب و واژه نامه و واژه یاب، در آخر آن درج گردیده است.
نرم افزار جامع طب، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی(نور)
