• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

خطه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


مقالات مرتبط: خطّه - به کسر خاء (مفردات‌نهج‌البلاغه).
دیگر کاربردها: خطه (ابهام‌زدایی).

‌خِطّه، اصطلاحی کهن به جای محله یا شهر در دوره اسلامی بکار میرود.


خطّه و نیز خِطّ به معنای زمین، خانه، محله یا هر جایی است که مالکی نداشته باشد و انسان به قصد محدود کردن و مستولی شدن، بر آن خط کشی و علامتگذاری کند و آنگاه با کسب اجازه از حاکم وقت، روی آن زمین به خانه سازی و آبادانی بپردازد. در منابع اسلامی، این واژه اصطلاحآ به معنای محدوده معیّن و علامتگذاری شده ای از شهر بوده که به عنوان محله یا منطقه یا قلمروِ برخی افراد و خاندانها یا قبایل متمایز میشده است.
[۱] عبدالحمید نافع، ذیل خطط المقریزی، ج۱، ص۷، تحقیق خالد عزب و محمد سیدحمدی متولی، قاهره ۱۴۲۶/۲۰۰۶.    
[۲] پانویس ۱، عماد عبدالسلام رئوف، ج۱، ص۳، خطط بغداد فی دراسات المؤرخین المحدثین، بغداد ۲۰۰۲.


اختطاط یا تخطیط به مفهوم مشخص کردن حد و مرز خارجی خطه و نه ضرورتآ نقشه های درونی آن است و با اِقطاع به معنای تیول داری تفاوت دارد.
[۳] جمیل عبدالقادر اکبر، عمارةالارض فی الاسلام: مقارنة الشریعة بانظمة العمران الوضعیة، ج۱، ص۱۸۱ـ۱۸۲، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
در اغلب منابع کهن تاریخی، فعل خَطَّ یا اختَطَّ، به معنای خط کشیدن و علامتگذاری کردن زمین برای سکونت، همراه با فعل بنا کردن و ساختن ذکر شده است.
[۴] احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۷۰۲۷۲، ج ۵، چاپ گویتین، اورشلیم ۱۹۳۶، چاپ افست بغداد، بی‌تا.    
[۵] احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱۳، ص۱۴، ج ۵، چاپ گویتین، اورشلیم ۱۹۳۶، چاپ افست بغداد، بی‌تا.    
[۶] یعقوبی، البلدان، ج۱، ص ۱۴۶.    
[۷] یعقوبی، البلدان، ج۱، ص ۱۵۲.    


واژه خطه به مرور زمان و به ویژه در مصر دگرگون شد و گسترش یافت، به نحوی که طی سده های بعدی کلماتی چون خُطّ (جمع آن: اخطاط)، قَطیعه (جمع آن: قطایع) و حارَه (جمع آن: حارات) جایگزین آن گردیدند و به یک طایفه یا قبیله یا قشر نیز اطلاق شدند.
[۸] ابن عبدالحکم، فتوح مصر و اخبارها، ج۱، ص۱۳۲۱۳۹، چاپ چارلز سی توری، نیوهاون ۱۹۲۲، چاپ افست بغداد ۱۹۶۸.    
[۹] ابن عبدالظاهر، الروضة البهیة الزاهرة فی خطط المُعزیة القاهرة، ج۱، ص۲۱، چاپ ایمن فؤاد سید، قاهره ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
[۱۰] ابن دقماق، کتاب الانتصار لواسطة عقدالامصار، ج۱، ص۱۲ـ۱۳، بولاق ۱۳۱۰/۱۸۹۳، چاپ افست بیروت، بی‌تا.
[۱۱] ابن دقماق، کتاب الانتصار لواسطة عقدالامصار، ج۱، ص۳۷ـ۴۲، بولاق ۱۳۱۰/۱۸۹۳، چاپ افست بیروت، بی‌تا.
[۱۲] ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۳، ص۱۵، قاهره ۱۴۲۶۱۴۲۷/ ۲۰۰۵۲۰۰۶.    
[۱۳] عبدالرحمان زکی، القاهرة: تاریخها و آثارها (۹۶۹ـ ۱۸۲۵) من جوهر القائد الی الجبرتی المورخ، ج۱، ص۱۸ـ۱۹، قاهره ۱۳۸۶/۱۹۶۶.
[۱۴] احمدبن علی مَقریزی، المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، ج۳، مقدمه ایمن فؤاد سید، ص۳۷۴۳، چاپ ایمن فؤاد سید، لندن ۱۴۲۲۱۴۲۵/ ۲۰۰۲۲۰۰۴.    
[۱۵] عبدالحمید نافع، ذیل خطط المقریزی، ج۱، ص۷، تحقیق خالد عزب و محمد سیدحمدی متولی، قاهره ۱۴۲۶/۲۰۰۶.

هر خطه شبیه روستایی کوچک و مجموعه ای از کوچه ها، خانه ها، کاخ ها، میدان ها، بازارچه ها، مساجد، مدارس و امثال آن بوده است.
[۱۶] جمیل عبدالقادر اکبر، عمارةالارض فی الاسلام: مقارنة الشریعة بانظمة العمران الوضعیة، ج۱، ص۱۸۸، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
[۱۷] محمدکمال سیدمحمد، اسماء و مسمّیات من تاریخ مصر ـ القاهرة، ج۱، ص۴۰ـ۴۱، بغداد ۱۹۸۶.


در تخطیط شهرهای اسلامی، رسم و عادت چنین بود که پس از انتخاب محل، مسجد جامع در مرکز آن و در مجاورتش دارالاماره و بیت المال ساخته شود.
[۱۸] عبدالجبار ناجی، دراسات فی تاریخ المدن العربیة الاسلامیة، ج۱، ص۱۸۷ـ۱۸۸، بیروت ۲۰۰۱.
[۱۹] ۱۱۷، محمد عبدالستار عثمان، ج۱، ص۱۱۳ـ۱۱۴، المدینة الاسلامیة، کویت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۲۰] طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۴۴.    

خطها با خیابانهای (سِکَک) وسیع و پهناوری از یکدیگر جدا میشدند و در میان هر خطه، میدان وسیعی به نام دَهْناء برای دفن مردگان و بستن اسبها وجود داشت و منازل (دُور، جمع دار) هر خطه در مجاورت یکدیگر قرار داشتند.
[۲۱] علیبن محمد ماوردی، الاحکام السلطانیة و الولایات الدینیة، ج۱، ص۲۶۷۲۶۸، قاهره ۱۳۹۳/۱۹۷۳.    
[۲۲] لوئی ماسینیون، خطط الکوفة و شرح خریطتها، ج۱، ص۱۷، ترجمة تقیمحمد مصعبی، چاپ کامل سلمان جبوری، نجف ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
[۲۳] لوئی ماسینیون، خطط الکوفة و شرح خریطتها، ج۱، ص۶۶ـ۶۷، ترجمة تقیمحمد مصعبی، چاپ کامل سلمان جبوری، نجف ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
[۲۴] طاهر مظفر عمید، تخطیط المدن العربیة الاسلامیة، ج۱، ص۲۱۳، بغداد ۱۹۸۶.
در تقسیم بندی شهرها، بعضآ یک خطه کوچک، در عین حال بخشی از یک خطه بزرگتر هم بود.
[۲۵] جمیل عبدالقادر اکبر، عمارةالارض فی الاسلام: مقارنة الشریعة بانظمة العمران الوضعیة، ج۱، ص۱۸۱ـ۱۸۲، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸.


بنابر مشهور، عُتبَة بن غَزوان به فرمان خلیفه عمر در سال ۱۴ یا ۱۶ یا ۱۷ بصره را تخطیط کرد و چند تن از همراهانش را مأمور ساخت برای سکونت هر عشیره (خاندان) خطهای را مشخص کنند.
[۲۶] احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۳۳۷ ۳۴۱، ج ۵، چاپ گویتین، اورشلیم ۱۹۳۶، چاپ افست بغداد، بی‌تا.    
[۲۷] یعقوبی، البلدان، ج۱، ص ۱۷.    
[۲۸] طبری، تاریخ (بیروت)، ج۳، ص۵۹۰۵۹۴.    


در هر خطه، مسئولی به نام عَریف از میان افراد آن عشیره برای سرپرستی و اداره امور خطه خویش برگزیده میشد
[۲۹] صالح احمد علی، بغداد مدینةالاسلام: الجانب الغربی، ج۱، ص۵۱، بغداد ۱۹۸۵.
. معمولا نام هر خطه از نام عشیره ساکن در خطه یا نام رئیس آن برگرفته میشد. بعضآ نام برخی از این خطط تا قرن های متمادی باقی میماند
[۳۰] عبدالجبار ناجی، دراسات فی تاریخ المدن العربیة الاسلامیة، ج۱، ص۱۶۴ـ۱۶۶، بیروت ۲۰۰۱.
[۳۱] صالح احمد علی، بغداد مدینةالاسلام: الجانب الغربی، ج۱، ص۴۹، بغداد ۱۹۸۵.
[۳۲] صالح احمد علی، بغداد مدینةالاسلام: الجانب الغربی، ج۱، ص۵۷، بغداد ۱۹۸۵.
.

به نظر می‌رسد نخستین خطه های مسلمانان در اطراف مسجدجامع بصره شکل گرفت و با افزایش جمعیت شهر و سرازیر شدن افراد قبایل و عشایر دیگر به شهر تعداد خطط آن نیز رو به افزایش نهاد.
[۳۳] صالح احمد علی، بغداد مدینةالاسلام: الجانب الغربی، ج۱، ص۴۹، بغداد ۱۹۸۵.
[۳۴] صالح احمد علی، بغداد مدینةالاسلام: الجانب الغربی، ج۱، ص۵۱ـ۵۲، بغداد ۱۹۸۵.
در توزیع و تقسیم خطط که دقیقآ معلوم نیست تا چه حد روابط نَسَبی و قبیلهای در آن تأثیر داشته است،
[۳۵] صالح احمد علی، بغداد مدینةالاسلام: الجانب الغربی، ج۱، ص۵۲ـ۵۳، بغداد ۱۹۸۵.
برخی از عشایر صاحب خطههای کمتری شدند و بعضی نیز بیش از یک خطه تصاحب کردند،
[۳۶] ابن سعد (بیروت)، الطبقات، ج۷، ص۲۴۱۲۴۲.    
[۳۷] صالح احمد علی، بغداد مدینةالاسلام: الجانب الغربی، ج۱، ص۵۲، بغداد ۱۹۸۵.
در حالی که برخی از عشایر اصلا در بصره خطه نداشتند.
[۳۸] ابن درید، کتاب الاشتقاق، ج۲، ص۵۰۱، چاپ عبدالسلام محمد هارون، بغداد ۱۳۹۹/۱۹۷۹.    


ظاهراً زیاد بن ابیه در دوران امارت خود بر بصره، خطط این شهر را دگرگون ساخت و شهر را به دلایل مختلفی، به ویژه دلایل نظامی، به پنج خطه به نامهای تمیم، بکر، اهل العالیه، اَزْد و عبدقیس تقسیم کرد که هرکدام خُمس (جمع آن: اخماس) نامیده میشدند؛ او در هر خمس تعدادی از عشایر و خاندان‌ها را اسکان داد و برای هر کدام از این خطه‌ها سرپرستی به نام رئیس الخُمْس، که دارای اختیارات وسیعی بود، تعیین کرد.
[۳۹] احمدبن یحیی بلاذری، انسابالاشراف، ج۵، ص۲۵۹، ج ۵، چاپ گویتین، اورشلیم ۱۹۳۶، چاپ افست بغداد، بی‌تا.    
[۴۰] طبری، تاریخ (بیروت)، ج۵، ص۳۵۷.    
[۴۱] صالح احمد علی، بغداد مدینةالاسلام: الجانب الغربی، ج۱، ص۵۳ـ۵۵، بغداد ۱۹۸۵.
[۴۲] عبدالجبار ناجی، دراسات فی تاریخ المدن العربیة الاسلامیة، ج۱، ص۱۶۳ـ۱۶۵، بیروت ۲۰۰۱.


کوفه را سعدبن ابی وقاص و یارانش تخطیط و به هفت بخش (سُبع، جمع آن: أسباع) تقسیم کردند و سپس این خطط میان عشایر مختلف برای سکونت توزیع شد.
[۴۳] احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۷۰۲۷۲، ج ۵، چاپ گویتین، اورشلیم ۱۹۳۶، چاپ افست بغداد، بی‌تا.    
[۴۴] یعقوبی، ج۱، ص۲۳۵، البلدان.    
[۴۵] طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۴۴.    
[۴۶] طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۴۶.    
[۴۷] طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۴۸.    
ظاهرآ تخطیط کوفه در عصر خلفای نخستین تغییر نکرد
[۴۸] طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۴۸.    
[۴۹] لوئی ماسینیون، خطط الکوفة و شرح خریطتها، ج۱، ص۴۹ـ۵۲، ترجمة تقیمحمد مصعبی، چاپ کامل سلمان جبوری، نجف ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
تا این‌که در دوران امارت زیاد بن ابیه، نظام ارباع به جای اسباع به کار رفت و برای هر رُبع مسئولی تعیین شد که به آنان رؤسای ارباع میگفتند.
[۵۰] طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۴۸.    
[۵۱] عبدالجبار ناجی، دراسات فی تاریخ المدن العربیة الاسلامیة، ج۱، ص۱۹۷، بیروت ۲۰۰۱.
این نظام تا اوایل سده چهارم و انحطاط شأن و منزلت کوفه پابرجا ماند.
[۵۲] لوئی ماسینیون، خطط الکوفة و شرح خریطتها، ج۱، ص۶۰ـ۶۲، ترجمة تقیمحمد مصعبی، چاپ کامل سلمان جبوری، نجف ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
[۵۳] کاظم جنابی، تخطیط مدینة الکوفة عن المصادر التاریخیة و الاثریة: خاصة فی العصر الاموی، ج۱، ص۸۰، بغداد ۱۳۸۶/۱۹۶۷.


مسلمانان همچنین شهرهای مدائن ،
[۵۴] احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۸۴ـ۲۸۵، ج ۵، چاپ گویتین، اورشلیم ۱۹۳۶، چاپ افست بغداد، بی‌تا.
فسطاط ،
[۵۵] ابن عبدالحکم، فتوح مصر و اخبارها، ج۱، ص۹۱ـ۱۲۸، چاپ چارلز سی توری، نیوهاون ۱۹۲۲، چاپ افست بغداد ۱۹۶۸.
[۵۶] ابن دقماق، کتاب الانتصار لواسطة عقدالامصار، ج۱، ص۳ـ۵، بولاق ۱۳۱۰/۱۸۹۳، چاپ افست بیروت، بی‌تا.
[۵۷] قلقشندی، ج۳، ص۳۲۶ـ۳۲۹.
قَیْروان،
[۵۸] ابن عذاری، البیان المُغرِب فی اخبار الاندلس و المَغرِب، ج۱، ص۱۹۲۰، ج ۱، چاپ ژس کولن و الوی پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.    
بغداد
[۵۹] احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۸۹، ج ۵، چاپ گویتین، اورشلیم ۱۹۳۶، چاپ افست بغداد، بی‌تا.
[۶۰] خطیب بغدادی، ج۱، ص۳۷۸.
[۶۱] خطیب بغدادی، ج۱، ص۳۸۰.
[۶۲] خطیب بغدادی، ج۱، ص۳۹۴ـ۴۱۵.
و قاهره
[۶۳] ابن عبدالظاهر، الروضة البهیة الزاهرة فی خطط المُعزیة القاهرة، ج۱، ص۱۵ـ۳۴، چاپ ایمن فؤاد سید، قاهره ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
[۶۴] احمدبن علی مَقریزی، المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، ج۳، ص۶۹ـ۱۰۷، چاپ ایمن فؤاد سید، لندن ۱۴۲۲ـ۱۴۲۵/ ۲۰۰۲ـ۲۰۰۴.
را به شیوه ارباع، تخطیط و میان عشایر مختلف تقسیم و توزیع کردند و هر خطه به نام آن عشیره مشهور گردید. منصور، دومین خلیفه عباسی، شهر مدور بغداد را در سال ۱۴۱ یا ۱۴۵ تخطیط و آن را به چهار بخش (ارباع) تقسیم کرد.
[۶۵] یعقوبی، البلدان، ج۱، ص۲۳۸ـ۲۵۴.
[۶۶] ابن حوقل، صوره الارض، ج۱، ص۲۴۰ـ۲۴۲.
[۶۷] یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۱، ص۶۷۹ـ۶۸۴.
مسلمانان پس از تسلط بر خراسان نیز آن را به پنج خطه (اخماس) تقسیم کردند که عبارت بودند از: تمیم، بکر، ازد، اهل العالیه و عبدالقیس .
[۶۸] صالح احمد علی، بغداد مدینةالاسلام: الجانب الغربی، ج۱، ص۸۲، بغداد ۱۹۸۵.
به جز این چند شهر، داده های تاریخی درباره تخطیط بسیاری از شهرهای اسلامی محدود و عمومی و بسیار متناقض است.
[۶۹] شاکر مصطفی، المدن فی الاسلام حتی العصر العثمانی، ج۱، ص۳۲۲، کویت ۱۹۸۸.


در تخطیط و علامتگذاری خطط، وسایل مختلف به کار میرفت که از آن جمله ریختن خاکستر و بعضاً گذاشتن دانه های پنبه و سوزاندن آن
[۷۰] طبری، تاریخ (بیروت)، ج۷، ص۶۱۸.    
یا ریختن آهک
[۷۱] خلیلبن ایبک صفدی، نکت الهمیان فی نکت العُمیان، ج۱، ص۱۲۳، چاپ احمد زکیبک، مصر ۱۳۲۹/۱۹۱۱.
بود. ترکیب جمعیتی و قبیلهای هر خطه به مرور زمان و بر اثر جنگها، حوادث طبیعی، رویدادهای سیاسی و توسعه شهر همواره دچار دگرگونی و تغییر بسیار شد و بافت پیشین خود را، مثل بغداد، کاملا از دست داد.
[۷۲] صالح احمد علی، بغداد مدینةالاسلام: الجانب الغربی، ج۱، ص۸۷ـ۸۸، بغداد ۱۹۸۵.
[۷۳] یعقوبی، البلدان، ج۱، ص۲۵۴.
[۷۴] یعقوبی، البلدان، ج۱، ص۳۱۱.


(۱) ابنتغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهره ۱۴۲۶ـ۱۴۲۷/ ۲۰۰۵ـ۲۰۰۶.
(۲) ابنحوقل.
(۳) ابندرید، کتابالاشتقاق، چاپ عبدالسلام محمد هارون، بغداد ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
(۴) ابندقماق، کتاب الانتصار لواسطة عقدالامصار، بولاق ۱۳۱۰/۱۸۹۳، چاپ افست بیروت، بی‌تا.
(۵) ابنسعد (بیروت).
(۶) ابنعبدالحکم، فتوح مصر و اخبارها، چاپ چارلز سی توری، نیوهاون ۱۹۲۲، چاپ افست بغداد ۱۹۶۸.
(۷) ابنعبدالظاهر، الروضة البهیة الزاهرة فی خطط المُعزیة القاهرة، چاپ ایمن فؤاد سید، قاهره ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
(۸) ابنعذاری، البیان المُغرِب فی اخبار الاندلس و المَغرِب، ج ۱، چاپ ژس کولن و الوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
(۹) ابنمنظور.
(۱۰) احمدبن یحیی بلاذری، انسابالاشراف، ج ۵، چاپ گویتین، اورشلیم ۱۹۳۶، چاپ افست بغداد، بی‌تا.
(۱۱) همو، کتاب فتوحالبلدان، چاپ دخویه، لیدن ۱۸۶۶، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
(۱۲) جمیل عبدالقادر اکبر، عمارةالارض فی الاسلام: مقارنة الشریعة بانظمة العمران الوضعیة، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
(۱۳) کاظم جنابی، تخطیط مدینة الکوفة عن المصادر التاریخیة و الاثریة: خاصة فی العصر الاموی، بغداد ۱۳۸۶/۱۹۶۷.
(۱۴) خطیب بغدادی.
(۱۵) خلیلبن احمد، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۵.
(۱۶) شاکر مصطفی، المدن فی الاسلام حتی العصر العثمانی، کویت ۱۹۸۸.
(۱۷) صالح احمد علی، بغداد مدینةالاسلام: الجانب الغربی، بغداد ۱۹۸۵.
(۱۸) همو، التنظیمات الاجتماعیة و الاقتصادیة فی البصرة فی القرن الاول الهجری، بیروت ۱۹۶۹.
(۱۹) همو، خطط البصرة و منطقتها، بغداد ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۲۰) خلیلبن ایبک صفدی، نکت الهمیان فی نکت العُمیان، چاپ احمد زکیبک، مصر ۱۳۲۹/۱۹۱۱.
(۲۱) طاهر مظفر عمید، تخطیط المدن العربیة الاسلامیة، بغداد ۱۹۸۶.
(۲۲) طبری، تاریخ (بیروت).
(۲۳) عبدالجبار ناجی، دراسات فی تاریخ المدن العربیة الاسلامیة، بیروت ۲۰۰۱.
(۲۴) عبدالحمید نافع، ذیل خطط المقریزی، تحقیق خالد عزب و محمد سیدحمدی متولی، قاهره ۱۴۲۶/۲۰۰۶.
(۲۵) عبدالرحمان زکی، القاهرة: تاریخها و آثارها (۹۶۹ـ ۱۸۲۵) من جوهر القائد الی الجبرتی المورخ، قاهره ۱۳۸۶/۱۹۶۶.
(۲۶) عماد عبدالسلام رئوف، خطط بغداد فی دراسات المؤرخین المحدثین، بغداد ۲۰۰۲.
(۲۷) قلقشندی.
(۲۸) لوئی ماسینیون، خطط الکوفة و شرح خریطتها، ترجمة تقیمحمد مصعبی، چاپ کامل سلمان جبوری، نجف ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
(۲۹) علیبن محمد ماوردی، الاحکام السلطانیة و الولایات الدینیة، قاهره ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
(۳۰) محمد عبدالستار عثمان، المدینة الاسلامیة، کویت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۳۱) محمدکمال سیدمحمد، اسماء و مسمّیات من تاریخ مصر ـ القاهرة، بغداد ۱۹۸۶.
(۳۲) احمدبن علی مَقریزی، المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، چاپ ایمن فؤاد سید، لندن ۱۴۲۲ـ۱۴۲۵/ ۲۰۰۲ـ۲۰۰۴.
(۳۳) یاقوت حموی.
(۳۴) یعقوبی، البلدان.
(۳۵) همو، تاریخ.

۱. ↑ عبدالحمید نافع، ذیل خطط المقریزی، ج۱، ص۷، تحقیق خالد عزب و محمد سیدحمدی متولی، قاهره ۱۴۲۶/۲۰۰۶.    
۲. ↑ پانویس ۱، عماد عبدالسلام رئوف، ج۱، ص۳، خطط بغداد فی دراسات المؤرخین المحدثین، بغداد ۲۰۰۲.
۳. ↑ جمیل عبدالقادر اکبر، عمارةالارض فی الاسلام: مقارنة الشریعة بانظمة العمران الوضعیة، ج۱، ص۱۸۱ـ۱۸۲، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
۴. ↑ احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۷۰۲۷۲، ج ۵، چاپ گویتین، اورشلیم ۱۹۳۶، چاپ افست بغداد، بی‌تا.    
۵. ↑ احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱۳، ص۱۴، ج ۵، چاپ گویتین، اورشلیم ۱۹۳۶، چاپ افست بغداد، بی‌تا.    
۶. ↑ یعقوبی، البلدان، ج۱، ص ۱۴۶.    
۷. ↑ یعقوبی، البلدان، ج۱، ص ۱۵۲.    
۸. ↑ ابن عبدالحکم، فتوح مصر و اخبارها، ج۱، ص۱۳۲۱۳۹، چاپ چارلز سی توری، نیوهاون ۱۹۲۲، چاپ افست بغداد ۱۹۶۸.    
۹. ↑ ابن عبدالظاهر، الروضة البهیة الزاهرة فی خطط المُعزیة القاهرة، ج۱، ص۲۱، چاپ ایمن فؤاد سید، قاهره ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
۱۰. ↑ ابن دقماق، کتاب الانتصار لواسطة عقدالامصار، ج۱، ص۱۲ـ۱۳، بولاق ۱۳۱۰/۱۸۹۳، چاپ افست بیروت، بی‌تا.
۱۱. ↑ ابن دقماق، کتاب الانتصار لواسطة عقدالامصار، ج۱، ص۳۷ـ۴۲، بولاق ۱۳۱۰/۱۸۹۳، چاپ افست بیروت، بی‌تا.
۱۲. ↑ ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۳، ص۱۵، قاهره ۱۴۲۶۱۴۲۷/ ۲۰۰۵۲۰۰۶.    
۱۳. ↑ عبدالرحمان زکی، القاهرة: تاریخها و آثارها (۹۶۹ـ ۱۸۲۵) من جوهر القائد الی الجبرتی المورخ، ج۱، ص۱۸ـ۱۹، قاهره ۱۳۸۶/۱۹۶۶.
۱۴. ↑ احمدبن علی مَقریزی، المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، ج۳، مقدمه ایمن فؤاد سید، ص۳۷۴۳، چاپ ایمن فؤاد سید، لندن ۱۴۲۲۱۴۲۵/ ۲۰۰۲۲۰۰۴.    
۱۵. ↑ عبدالحمید نافع، ذیل خطط المقریزی، ج۱، ص۷، تحقیق خالد عزب و محمد سیدحمدی متولی، قاهره ۱۴۲۶/۲۰۰۶.
۱۶. ↑ جمیل عبدالقادر اکبر، عمارةالارض فی الاسلام: مقارنة الشریعة بانظمة العمران الوضعیة، ج۱، ص۱۸۸، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
۱۷. ↑ محمدکمال سیدمحمد، اسماء و مسمّیات من تاریخ مصر ـ القاهرة، ج۱، ص۴۰ـ۴۱، بغداد ۱۹۸۶.
۱۸. ↑ عبدالجبار ناجی، دراسات فی تاریخ المدن العربیة الاسلامیة، ج۱، ص۱۸۷ـ۱۸۸، بیروت ۲۰۰۱.
۱۹. ↑ ۱۱۷، محمد عبدالستار عثمان، ج۱، ص۱۱۳ـ۱۱۴، المدینة الاسلامیة، کویت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۲۰. ↑ طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۴۴.    
۲۱. ↑ علیبن محمد ماوردی، الاحکام السلطانیة و الولایات الدینیة، ج۱، ص۲۶۷۲۶۸، قاهره ۱۳۹۳/۱۹۷۳.    
۲۲. ↑ لوئی ماسینیون، خطط الکوفة و شرح خریطتها، ج۱، ص۱۷، ترجمة تقیمحمد مصعبی، چاپ کامل سلمان جبوری، نجف ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
۲۳. ↑ لوئی ماسینیون، خطط الکوفة و شرح خریطتها، ج۱، ص۶۶ـ۶۷، ترجمة تقیمحمد مصعبی، چاپ کامل سلمان جبوری، نجف ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
۲۴. ↑ طاهر مظفر عمید، تخطیط المدن العربیة الاسلامیة، ج۱، ص۲۱۳، بغداد ۱۹۸۶.
۲۵. ↑ جمیل عبدالقادر اکبر، عمارةالارض فی الاسلام: مقارنة الشریعة بانظمة العمران الوضعیة، ج۱، ص۱۸۱ـ۱۸۲، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
۲۶. ↑ احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۳۳۷ ۳۴۱، ج ۵، چاپ گویتین، اورشلیم ۱۹۳۶، چاپ افست بغداد، بی‌تا.    
۲۷. ↑ یعقوبی، البلدان، ج۱، ص ۱۷.    
۲۸. ↑ طبری، تاریخ (بیروت)، ج۳، ص۵۹۰۵۹۴.    
۲۹. ↑ صالح احمد علی، بغداد مدینةالاسلام: الجانب الغربی، ج۱، ص۵۱، بغداد ۱۹۸۵.
۳۰. ↑ عبدالجبار ناجی، دراسات فی تاریخ المدن العربیة الاسلامیة، ج۱، ص۱۶۴ـ۱۶۶، بیروت ۲۰۰۱.
۳۱. ↑ صالح احمد علی، بغداد مدینةالاسلام: الجانب الغربی، ج۱، ص۴۹، بغداد ۱۹۸۵.
۳۲. ↑ صالح احمد علی، بغداد مدینةالاسلام: الجانب الغربی، ج۱، ص۵۷، بغداد ۱۹۸۵.
۳۳. ↑ صالح احمد علی، بغداد مدینةالاسلام: الجانب الغربی، ج۱، ص۴۹، بغداد ۱۹۸۵.
۳۴. ↑ صالح احمد علی، بغداد مدینةالاسلام: الجانب الغربی، ج۱، ص۵۱ـ۵۲، بغداد ۱۹۸۵.
۳۵. ↑ صالح احمد علی، بغداد مدینةالاسلام: الجانب الغربی، ج۱، ص۵۲ـ۵۳، بغداد ۱۹۸۵.
۳۶. ↑ ابن سعد (بیروت)، الطبقات، ج۷، ص۲۴۱۲۴۲.    
۳۷. ↑ صالح احمد علی، بغداد مدینةالاسلام: الجانب الغربی، ج۱، ص۵۲، بغداد ۱۹۸۵.
۳۸. ↑ ابن درید، کتاب الاشتقاق، ج۲، ص۵۰۱، چاپ عبدالسلام محمد هارون، بغداد ۱۳۹۹/۱۹۷۹.    
۳۹. ↑ احمدبن یحیی بلاذری، انسابالاشراف، ج۵، ص۲۵۹، ج ۵، چاپ گویتین، اورشلیم ۱۹۳۶، چاپ افست بغداد، بی‌تا.    
۴۰. ↑ طبری، تاریخ (بیروت)، ج۵، ص۳۵۷.    
۴۱. ↑ صالح احمد علی، بغداد مدینةالاسلام: الجانب الغربی، ج۱، ص۵۳ـ۵۵، بغداد ۱۹۸۵.
۴۲. ↑ عبدالجبار ناجی، دراسات فی تاریخ المدن العربیة الاسلامیة، ج۱، ص۱۶۳ـ۱۶۵، بیروت ۲۰۰۱.
۴۳. ↑ احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۷۰۲۷۲، ج ۵، چاپ گویتین، اورشلیم ۱۹۳۶، چاپ افست بغداد، بی‌تا.    
۴۴. ↑ یعقوبی، ج۱، ص۲۳۵، البلدان.    
۴۵. ↑ طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۴۴.    
۴۶. ↑ طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۴۶.    
۴۷. ↑ طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۴۸.    
۴۸. ↑ طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۴۸.    
۴۹. ↑ لوئی ماسینیون، خطط الکوفة و شرح خریطتها، ج۱، ص۴۹ـ۵۲، ترجمة تقیمحمد مصعبی، چاپ کامل سلمان جبوری، نجف ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
۵۰. ↑ طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۴۸.    
۵۱. ↑ عبدالجبار ناجی، دراسات فی تاریخ المدن العربیة الاسلامیة، ج۱، ص۱۹۷، بیروت ۲۰۰۱.
۵۲. ↑ لوئی ماسینیون، خطط الکوفة و شرح خریطتها، ج۱، ص۶۰ـ۶۲، ترجمة تقیمحمد مصعبی، چاپ کامل سلمان جبوری، نجف ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
۵۳. ↑ کاظم جنابی، تخطیط مدینة الکوفة عن المصادر التاریخیة و الاثریة: خاصة فی العصر الاموی، ج۱، ص۸۰، بغداد ۱۳۸۶/۱۹۶۷.
۵۴. ↑ احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۸۴ـ۲۸۵، ج ۵، چاپ گویتین، اورشلیم ۱۹۳۶، چاپ افست بغداد، بی‌تا.
۵۵. ↑ ابن عبدالحکم، فتوح مصر و اخبارها، ج۱، ص۹۱ـ۱۲۸، چاپ چارلز سی توری، نیوهاون ۱۹۲۲، چاپ افست بغداد ۱۹۶۸.
۵۶. ↑ ابن دقماق، کتاب الانتصار لواسطة عقدالامصار، ج۱، ص۳ـ۵، بولاق ۱۳۱۰/۱۸۹۳، چاپ افست بیروت، بی‌تا.
۵۷. ↑ قلقشندی، ج۳، ص۳۲۶ـ۳۲۹.
۵۸. ↑ ابن عذاری، البیان المُغرِب فی اخبار الاندلس و المَغرِب، ج۱، ص۱۹۲۰، ج ۱، چاپ ژس کولن و الوی پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.    
۵۹. ↑ احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۸۹، ج ۵، چاپ گویتین، اورشلیم ۱۹۳۶، چاپ افست بغداد، بی‌تا.
۶۰. ↑ خطیب بغدادی، ج۱، ص۳۷۸.
۶۱. ↑ خطیب بغدادی، ج۱، ص۳۸۰.
۶۲. ↑ خطیب بغدادی، ج۱، ص۳۹۴ـ۴۱۵.
۶۳. ↑ ابن عبدالظاهر، الروضة البهیة الزاهرة فی خطط المُعزیة القاهرة، ج۱، ص۱۵ـ۳۴، چاپ ایمن فؤاد سید، قاهره ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
۶۴. ↑ احمدبن علی مَقریزی، المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، ج۳، ص۶۹ـ۱۰۷، چاپ ایمن فؤاد سید، لندن ۱۴۲۲ـ۱۴۲۵/ ۲۰۰۲ـ۲۰۰۴.
۶۵. ↑ یعقوبی، البلدان، ج۱، ص۲۳۸ـ۲۵۴.
۶۶. ↑ ابن حوقل، صوره الارض، ج۱، ص۲۴۰ـ۲۴۲.
۶۷. ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۱، ص۶۷۹ـ۶۸۴.
۶۸. ↑ صالح احمد علی، بغداد مدینةالاسلام: الجانب الغربی، ج۱، ص۸۲، بغداد ۱۹۸۵.
۶۹. ↑ شاکر مصطفی، المدن فی الاسلام حتی العصر العثمانی، ج۱، ص۳۲۲، کویت ۱۹۸۸.
۷۰. ↑ طبری، تاریخ (بیروت)، ج۷، ص۶۱۸.    
۷۱. ↑ خلیلبن ایبک صفدی، نکت الهمیان فی نکت العُمیان، ج۱، ص۱۲۳، چاپ احمد زکیبک، مصر ۱۳۲۹/۱۹۱۱.
۷۲. ↑ صالح احمد علی، بغداد مدینةالاسلام: الجانب الغربی، ج۱، ص۸۷ـ۸۸، بغداد ۱۹۸۵.
۷۳. ↑ یعقوبی، البلدان، ج۱، ص۲۵۴.
۷۴. ↑ یعقوبی، البلدان، ج۱، ص۳۱۱.


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خطه»، شماره ۷۱۳۲.    

رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
جعبه ابزار