خزائن الأحکام (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«خزائن الاحکام»، اثر آقا بن عابد دربندی معروف به
ملا آقا فاضل دربندی (۱۲۸۵ ق) کتابی در باب
اصول فقه می‌باشد که به زبان عربی و در سال ۱۲۸۴ ق نوشته شده است.
مطالب در دو جلد عرضه شده و هر جلد با یک خطبه در اشاره به مباحث آن جلد، آغاز گردیده است.
مؤلف در مقدمه جلد اول، موضوع کتاب را تمریناتی در قواعد اصولی و
قوانین فقهی دانسته است. در این جلد از کتاب مجموعا سی وهفت خزینه جای گرفته است.
. جلد دوم نیز دارای چهار باب و هر باب مشتمل بر فصولی است.
در خزینه اول، ضمن تشریح سه مقدمه زیر، به بیان طریق وصول به موضوعیت موضوع، اختصاص یافته است:
۱- اشاراه به برخی از تقسیم‌ها و شقوق موضوع به لحاظ
اسماء ، تسمیه، مفهوم، معنی، ذات، حقیقت، طبیعت و...
۲- اشاره به بیان
عرضیات ؛ در این مقدمه ابتدا به تحولات ذاتیه و
تبدلات نوعیه ، انقلابات و اقسام آن، جوهر بودن صور نوعیه،
موجود ذهنی و خارجی ،
امتناع انقلاب در ارواح ، عدم تقدم ارواح بر ابدان و عدم ثبوت عالم ذر، این که
جنس و فصل از مرکبات خارجیه بوده و ماخوذ از ماده و صورت می‌باشند، اشاره شده است. سپس در ادامه، مباحثی چون کیفیت علیت حصولی برای صورت و عدم آن،
اقسام اربعه علت ، عدم تجرد نفوس، تشکل
ائمه علیه‌السّلام ،
ملائکه و اجنه ، اینکه
شیطان نمی‌تواند به صورت
نبی و یا
اولیاء الهی درآید، مورد بررسی قرار گرفته است.
۳- بیان امور ضروری از جمله: فایده
علم صناعت ،
عمل کیمیا و مراتب آن.
در خزینه دوم، نه مقام زیر مورد بحث و بررسی قرار گرفته است:
۱- بیان مواضعی که
استصحاب در آن‌ها جریان دارد.
۲- بیان حال در صورت انتفاء موضوع.
۳- انقلاب و
استحاله .
۴- اشاره به اموری درباره استصحاب در مواردی همچون انقلاب خمر به سرکه و دود شدن
اعیان نجس یا متنجس .
۵- جریان استصحاب در صورتی که عین نجاست به
خاک تبدیل شود.
۶- جریان استصحاب در موردی که نام موضوع، عرفا تغییر کند.
۷- جریان استصحاب در مایع متنجس پس از پاک شدن آن مایع.
۸- جریان استصحاب در جنس مایعی که به جوف
حیوان منتقل شده باشد و سپس به جسم دیگری متبدل گردد.
۹- جریان استصحاب در مقیدات به قیود، پس از انتفاد قیود یا
شک در آن.
در خزینه سوم، ضمن بیان فرق میان
ادلیه اجتهادیه و فقاهتیه، تعارض میان استصحاب و ادله اجتهادیه بررسی شده است. در این بخش، نویسنده شرط عمل به استصحاب را انتفاء دلیل دال برخلاف آن و بیان دلیل شرعی دانسته است.
در خزینه چهارم این موضوع مورد بحث قرار گرفته است که آیا تقدم دلیل اجتهادی بر استصحاب، از قبیل تخصیص است یا تخصص و یا تحکیم.
وظیفه مجتهد در هنگام وقوع تعارض بین استصحاب و امارات در خزینه پنجم بررسی شده و در ششمین خزینه، تعارض استصحاب و
ادله فقاهتیه ، در دو مقام محل نزاع و تقدیم استصحاب بر اصول عملیه مورد بحث قرار گرفته است.
از جمله سایر عناوینی که در خزائن بعدی مورد بحث و بررسی قرار گرفته می‌توان به این موارد اشاره نمود: وقوع تعارض میان استصحاب و ظاهر، وقوع تعارض بین استصحاب و سایر قواعد فقهیه، معارضه استصحاب و
قاعده‌های صحت و لزوم در معاملات ،
تعارض استصحاب و قرعه ، فرق میان قاعده نفی غرر از عقود و نفی جهالت از آن‌ها، اشاره به معنی اکراه و احکام آن در عبادات و معاملات، شرایط مباشرین عقود و ایقاعات،
ضمان و مسقطات آن .
در ضمن چهار باب بیان شده است:
باب اول، در هشت فصل زیر،
ادله عقلیه را مورد بحث و بررسی قرار داده است:
در فصل اول تا چهارم این باب به ترتیب مفهوم ادله عقلیه،
حجیت عقل ، قاعده «
کلما حکم به العقل، حکم به الشرع » و منشاء حسن و قبح در افعال تشریح گردیده است. نویسنده در فصل پنجم، به اثبات این نکته پرداخته است که هر واقعه‌ای، دارای حکمی بوده و امکان ندارد هیچ واقعه‌ای، خالی از حکم باشد. در فصول دیگر مقدمات مساله ملازمه، اقوال این مساله و ثمره این بحث بیان شده است.
باب دوم در بیست و چهار فصل، به بررسی و بحث پیرامون
اصالت البرائت اختصاص یافته است. برخی از عناوین این فصول، عبارتند از: بیان مراد از اصل و قاعده،
شبهه تحریمیه ، ذکر ادله احتیاط و جواب به آن‌ها،
شبهه حکمیه وجوبیه ، دوران امر بین اقل و اکثر و دوران امر بین اقل و اکثر در
شبهه مصداقیه .
نویسنده در باب سوم، در چهل و هشت فصل، مباحث مربوط به استصحاب را دنبال کرده که برخی از عناوین آن عبارت است از: جایگاه استصحاب و تعریف آن، ادله عقلی بودن استصحاب،
ادله حجیت استصحاب ،
بررسی حجیت یا عدم حجیت استصحاب در احکام ، تفصیل میان شک در عروض قادح و قدح عارض، تفصیل بین نفی و اثبات، تفصیل بین حکم طلبی و وضعی، تحقیق در استصحاب حکم اجماع، تفصیل بین شک در مقتضی و شک در رافع، جریان استصحاب در اجزای زمان،
استصحاب در امور تدریجیه ،
استصحاب در شک ساری .
در باب چهارم، در سه فصل زیر، وقوع تعارض بین استصحاب و قواعد فقهیه بررسی شده است: ۱-
وقوع تعارض بین استصحاب و قاعده ید ؛ ۲-
وقوع تعارض بین استصحاب و قاعده صحه و لزوم در معاملات ؛ ۳-
تعارض میان استصحاب و قرعه.
در خاتمه کتاب، تحت عنوان خزائن الاصول در ضمن چهار باب، ادله عقلیه و مباحث مرتبت، اصل برائت، اصل اشتغال و شرائط عمل به اصل برائت بررسی شده است.
در انتهای اثر نیز مقاله دیگری با موضوع استصحاب ارائه شده که این موضوع اصولی را در ضمن عناوینی همچون شان دلیل استصحاب، تعریف استصحاب و تمییز صحیح و فاسد آن، و تقسیم استصحاب مورد بحث و بررسی قرار داده است.
کتاب فاقد هرگونه فهرست و پاورقی می‌باشد.
نرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
