خروص
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خَروص، قبیله و خاندان حکومتگر عرب
اِباضی‌مذهب اَزدی قحطانی در
عُمان می‌باشد.
نسب آنان به خروص
بن شَرْی/ شاری
بن یَحْمَد
بن عبداللّه و نهایتآ به اَزْد می‌رسد.
نیاکان آنان از دیرباز از
یمن به
حجاز کوچیدند. سپس به عمان رفتند و در دره‌ای اقامت گزیدند که به نام آنان وادی خروص خوانده شد.
این وادی، در دامنه الجبل الاخضر در ولایت عَوابی (سونی پیشین) واقع است و از مشهورترین دره‌های عمان است که باغ‌ها و آب و هوای بسیار خوب دارد و رودی (خروص) در آن جریان دارد که از کوه‌های غربی هَجَر شروع می‌شود و پس از گذر از دشت باطنه به
خلیج عدن می‌ریزد.
وادی خروص مشتمل بر چندین روستاست و مجموعه‌ای از آثار تاریخی در آن وجود دارد که برخی از آن‌ها از این قرارند: مسجد الغمامه که امام اباضی، وارث
بن کعب خروصی، آن را ساخته است، درخت لیموی نزدیک
مسجد نیز به دست همو کاشته شد و تاکنون پس از هزار سال همچنان باقی است و محل توجه خاص اباضیان است، بیت‌الرأس که عالم بزرگ خروصی
جاعد بن خمیس آن را بنا کرد، حِصن‌الصُلوت بر قله کوهی مشرف بر روستای سِتال، و مسجدالحشاة در شهر اَلعَلیاء
وادی خروص زادگاه امامان اباضی خروصی و بسیاری از علما، شعرا و ادیبان بوده است.
اینان دولت یحْمَد (منسوب به جدشان، یحمد
بن عبداللّه) را در سال ۱۷۷ یا ۱۷۹ برپا کردند و به جز دوره‌های کوتاهی، تا ۹۶۷ فرمان راندند.
آنان به علم‌دوستی و تلاش برای اصلاح امور مردم شهره بودند.
نخستین فرد آنان وارث
بن کعب بود.
او که در
قریه هجار از وادی خروص سکنا داشت، به دنبال رؤیایی که دید به شهر نَزوی رفت و در آنجا، پس از خلع محمد
بن عبداللّه
بن ابی‌عفان یحمدی (حک: ۱۷۵ـ۱۷۷) در سال ۱۷۷ و به روایتی در
ذیقعده ۱۷۹ به امامت
اباضیان عمان برگزیده شد.
در اواخر ۱۹۲،
هارون‌الرشید (حک: ۱۷۰ـ۱۹۳) سپاهی متشکل از هزار سوار و پنج‌هزار پیاده، به فرماندهی پسرعمویش عیسی
بن جعفر
بن منصور عباسی، برای تصرف عمان فرستاد. این سپاه در مصاف با لشکریان وارث
بن کعب در وادی حِتّی، واقع در شمال صحار، شکست خورد و عیسی
بن جعفر اسیر و اندکی بعد در
زندان صحار کشته شد.
وارث
بن کعب پس از دوازده سال و نیم امامت اباضیان، در سال ۱۹۲ به همراه هفتاد تن از یارانش به هنگام تلاش برای نجات گروهی از
مسلمانان زندانی در رود کَلبوَه، در ناحیه نزوی، غرق شد و قبرش در همان دره معروف است.
پس از وارث، امامت اباضیان به
غسان بن عبدالله خروصی یحمدی رسید که تا زمان وفاتش در سال ۲۰۷ یا ۲۰۸ امامت کرد.
او نخستین حاکم عمانی بود که ناوگان دریایی ایجاد نمود و دزدان دریایی هندی را در سواحل شمال عمان سرکوب کرد.
غسان را عالمی آگاه به امور مردم، دوراندیش، اهل
بصیرت و فراست و دارای آرا و فتاوی فقهی بسیار دانسته‌اند.
در دوران امامت وی شهر نزوی بیضة‌الاسلام خوانده شده است.
پس از آن‌که چندی
حکومت عمان در دست عبدالملک
بن حمید (حک: ۲۰۷ـ۲۲۶)، از خاندان
بنی‌سوده اَزْدی، قرار گرفت،
در
رجب ۲۲۶ امامت اباضیان به مُهَنّا
بن جَیفَر خروصی رسید. او ناوگان دریایی اباضیان را تقویت کرد و شمار کشتی‌های آن را به سیصد رساند.
علاوه بر این، سپاهی متشکل از ده‌هزار جنگجو، هفتصد
شتر و ششصد
اسب فقط در نزوی داشت.
عمان در دوران امامت مهنّا شاهد چندین کشمکش بود که با هوشیاری و قدرت وی، همه آن‌ها سرکوب شدند.
مهنّا که بزرگ‌ترین امام
بنی‌خروص بود،
در ۱۶ یا ۲۶
ربیع‌الآخر ۲۳۷ درگذشت
و صَلْت
بن مالک خروصی به جای او برگزیده شد.
صلت
بن مالک علاوه بر عمان، بر قطر، اَحساء، سُقُطره، مُکَلّا،
حضرموت و مَهرَه نیز فرمان می‌راند. او به
هند حمله کرد و کشتی‌های جنگی‌اش در بمبئی پهلو گرفتند. وی بخش‌هایی از سرزمین هند را فتح کرد و غنایم بسیاری به دست آورد.
گفته شده است پس از آن‌که حبشیان سقطره را تصرف کردند، صلت ناوگانی متشکل از صد کشتی فرستاد و سقطره را از آنان پس گرفت.
در ۳
ذیحجه ۲۷۲ یا ۲۷۳، موسی
بن موسی
بن علی، از
بنی
سامة بن لؤی بن غالب، که عالم و در میان مردم اَزکی محترم بود، به بهانه این‌که صلت پیر شده و باید از امامت کناره‌گیری کند، بر وی
قیام و او را از امامت
خلع کرد. صلت نیز برای جلوگیری از
جنگ و خون‌ریزی، با حفظ امامتش، از نزوی خارج شد و امور را به موسی
بن موسی سپرد و او و همراهانش، راشد
بن نَضْر را به امامت برگزیدند.
صلت در ۱۵ ذیحجه یا
ذیقعده ۲۷۵ درگذشت.
پس از کناره‌گیری صلت
بن مالک خروصی، فتنه‌هایی در عمان درگرفت زیرا برخی امامت راشد
بن نضر (حک: ۲۷۳ـ۲۷۷) را نپذیرفته و همچنان به امامت صلت پایبند ماندند.
در نتیجه
بنی‌خروص پس از جنگ‌های خونین، راشد
بن نَضْر را سرکوب و او را از امامت
عزل کردند. در ۳
صفر ۲۷۷، علما و بزرگان عمان گردهم آمدند و عزّان
بن تمیم خروصی را به امامت برگزیدند.
عزان با موسی
بن موسی
بن علی درگیر شد و وی را از منصب
قضاوت معزول ساخت و تمام اختیاراتی را که قبلا داشت، از وی گرفت. سپس با سپاهی مجهز به لشکریانِ موسی تاخت و آن‌ها را در نبرد مهیب أزکی در ۲۹
شعبان ۲۷۸ شکست داد و موسی را کشت. سپس شهر ازکی را
غارت کرد و مردمانش را به وضع فجیعی به قتل رساند.
در پی این کشتار، فضل
بن حواری بریمی، از علمای بزرگ
نزاریه، قبایل هم‌پیمان را به قیام بر ضد عزّان تشویق کرد و سپاه بزرگی تدارک دید و به شهر یَنْقُل رفت و در ۱۹
شوال ۲۷۸، حواری
بن عبداللّه را به امامت برگزید و همگی با او
بیعت کردند. سپس لشکر بزرگی فراهم آوردند و در ۲۶ شوال ۲۷۸ در جایی به نام قاع با سپاه عزّان مصاف دادند که به سختی شکست خوردند. در این نبرد، حواری و فضل به همراه ششصد تن از یارانشان کشته شدند و محمد
بن قاسم/ ابی‌القاسم و بشیر/ بِشر
بن منذر، دو تن از سرداران مخالف، به نزد محمد
بن نور/ بور (کارگزار معتمد یا معتضد عباسی) به
بحرین گریختند. محمد
بن نور/ بور به دستور خلیفه، در رأس سپاهی بالغ بر ۰۰۰، ۲۵نفر راهی عمان شد و در ۲۵ صفر ۲۸۰ در منطقه سَمْدالشّان سپاهیان اندک عزّان
بن تمیم را شکست داد و سر وی و یارانش را به نزد خلیفه معتضد فرستاد.
با کشته شدن عزّان خروصی دولت اباضیان خروصی در عمان به سرآمد.
در فاصله تسلط کارگزاران عباسی بر عمان که چهل
سال به درازا کشید،
محمد
بن حسن خروصی و صلت
بن قاسم خروصی اندک مدتی به امامت صوری و ضعیفی رسیدند و بعد عزل شدند.
پس‌از فرمانروایی
خاندان بنی مکرم بر عمان (حک: ۳۴۲ـ ۴۰۵) که‌از سوی
آل بویه حمایت می‌شدند،
امامت اباضیان عمان (حک: ۴۰۷ـ۴۲۵) به خلیل
بن شاذان
بن صلت
بن مالک خروصی رسید.
او در مدت امامتش سراسر عمان را
تصرف و
امنیت را برقرار کرد.
چون ابواسحاق ابراهیم
بن قیس
بن سلیمان حضرمی، از سران
اباضیه یمن، نزد امام خلیل
بن شاذان رفت و از وی کمک خواست، خلیل
بن شاذان سپاهی به فرماندهی او به حضرموت فرستاد و آنجا را فتح کرد و به قلمروِ خود افزود.
پس از
مرگ خلیل بن شاذان، امامت اباضیان به راشد
بن سعید خروصی رسید، که گفته شده است شاعر و ادیب و رهبری با عزم و دادگر بود. وی سپاهی به احساء فرستاد و فهد و عقیل را که دو تن از مخالفان سرسختش بودند، سرکوب کرد.
راشد
بن سعید در
محرّم ۴۴۵ وفات یافت و در نزوی به
خاک سپرده شد.
با توجه به سکوت منابع تاریخی و
اباضی چنین به نظر می‌رسد که از آن پس، امامت از
بنی‌خروص گرفته شده باشد. از آنان تا اواخر
سده نهم اطلاعی در دست نیست، جز آن‌که در ۸۸۵، عمر
بن خطّاب
بن محمد
بن احمد
بن شاذان
بن صلت خروصی به امامت برگزیده شد.
در ۸۸۷ یا ۸۸۸، سلیمان نبهانی بر عمر
بن خطّاب خروصی قیام کرد و با وی جنگید. سلیمان در آغاز پیروز شد، اما بعدآ از امام اباضی شکست خورد. سپس امام افرادش را پراکنده کرد و اموالش را میان افراد خود تقسیم نمود. عمر
بن خطّاب خروصی در ۸۹۴ وفات یافت و در نزوی
دفن شد.
در ۱۲
جمادی‌الآخر ۱۳۳۱، سالم
بن راشد خروصی به امامت برگزیده شد و در ۱۳۳۸ کشته شد
.
پس از سالم، برادرش ناصر
بن راشد
و به روایتی، محمد
بن عبداللّه
بن سعید خلیلی خروصی به
امامت رسید و در ۱۳۷۳ درگذشت.
بنی خروص امروزه در وادی خروص سکنا دارند. اکثر آنان شهرنشین و برخی نیز
بادیه‌نشین هستند.
(۱) ابن‌درید، کتاب الاشتقاق، چاپ عبدالسلام محمد هارون، بغداد ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
(۲) ابن رزیق، الشعاع الشائع باللمعان فی ذکر ائمة عمان، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
(۳) ابن رزیق، الفتح‌المبین فی سیرة السادةآلبوسعیدیین، چاپ عبدالمنعم عامر و محمد مرسی عبداللّه، (مسقط) ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۴) ابن کلبی، نسبمَعَدّ والیمن الکبیر، چاپ محمود فردوس‌عظم، دمشق (۱۴۰۸/ ۱۹۸۸).
(۵) سرحان
بن سعید ازکوی، تاریخ عمان: المقتبس‌من کتاب کشف الغمة الجامع لاخبار الامة، چاپ عبدالمجید حسیب قیسی، (مسقط) ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
(۶) حمد
بن ابراهیم حقیل، کنزالانساب‌ومجمع‌الآداب، ۲۰۰۶.
(۷) سلیمان
بن خلف خروصی، ملامح من التاریخ العُمانی: وفاءً لعُماننا و انصافآ لتاریخنا، السیب، عُمان ۱۴۲۲/ ۲۰۰۲.
(۸) جورج رنتز، عُمان‌والساحل‌الجنوبی للخلیج‌الفارسی، قاهره ۱۴۲۳/ ۲۰۰۳.
(۹) عبداللّه
بن حمید سالمی، تحفة‌الاعیان بسیرة اهل عُمان، السیب، عمان ۲۰۰۰.
(۱۰) نایف سهیل، الاباضیة فی الخلیج العربی فی القرنین الثالث و الرابع الهجریین، مسقط۱۴۱۸/۱۹۹۸.
(۱۱) سالم
بن حمود سیابی، عُمانعبر التاریخ، (مسقط) ۱۴۲۱/ ۲۰۰۱.
(۱۲) محمود فردوس عظم، المستدرک علی انساب الاشراف، دمشق ۲۰۰۱ـ۲۰۰۴.
(۱۳) قراءات فی فکر ابی‌نبهان، چاپ محمدعلی صلیبی، مسقط۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۱۴) سمیوئل بارت مایلز، الخلیج: بلدانه و قبائله، ترجمة محمدامین عبداللّه، (مسقط) ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲.
(۱۵) خریطة، سلطنة‌عُمان، مقیاس ۰۰۰، ۱:۳۲۰، بیروت:جیوپروجکتس، ۱۹۸۲.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خروص»، شماره ۷۰۱۸.
