خرم آباد
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خرّم
آباد ،
شهرستان، شهر و مرکز استان
لرستان است.
شهرستان خرّم
آباد. این
شهرستان به مرکزیت
خرّم
آباد، در مرکز و جنوب استان
لرستان واقع و مشتمل است بر چهار بخش مرکزی (به مرکزیت
خرّم
آباد)، پاپی (به مرکزیت سپید دشت)، چَغَلوَندی (به مرکزیت چغلوندی)، و زاغه (به مرکزیت زاغه) و چهار شهر
خرّم
آباد، سپیددشت، چغلوندی، و زاغه.
مهم‌ترین
کوه آن هشتاد پهلو (بلندترین قله ح۳۰۱۲ متر) در جنوب شهر
خرّم
آباد است و چند کوه دیگر با ارتفاع بین دو هزار تا سه هزار متر نیز دارد.
از رودهای مهم
شهرستان خرّم
آباد، بالارود، ریزابه رود دِزْ،
خرّم
آباد، ریزابه رود کَشْگان، هَررود، کَشْگان (ریزابه رود کَرْخِه)، سُرخاب و آبسرده است.
از دیگر منابع مهم آبی آن باید از چشمه‌های سراب/ سراب‌کیو و گرداب دارائی نام برد.
در
شهرستان خرّم
آباد معادن آهک، تالْک، فِلدِسپات، سیلیس،
گچ،
نمک آبی و سنگ
مرمریت وجود دارد.
شهرستان خرّم
آباد در منطقه کوهستانی، دارای
زمستان‌های سرد و
تابستان‌های معتدل و در منطقه دره‌ای (ارتفاع بین ۱۲۰۰ تا ۲۰۰۰ متر)، دارای تابستان‌های بسیار گرم و خشک و زمستان‌های بسیار سرد و در منطقه گرمسیر یا مراتع زمستانی (یا قشلاقی)، دارای تابستان‌های بسیار گرم و زمستان‌های
معتدل است.
اقتصاد
شهرستان خرّم
آباد بر پایه
کشاورزی، باغداری،
دامداری و صنایع کارخانه‌ای و دستی استوار است. از محصولات زراعی و باغی،
گندم،
جو، تره‌بار، آلبالو، گیلاس،
سیب و
انگور دارد.
از صنایع‌دستی، قالی‌بافی، گلیم‌بافی، موج‌بافی (یا ماشته)، جاجیم‌بافی، بافت سیاه‌چادر و طناب در این
شهرستان رواج دارد.
اهالی آن
شیعه دوازده امامی‌اند و به
گویش لکی و لری سخن می‌گویند.
این
شهرستان محل ییلاق و قشلاق ایل‌ها و طوایف متعددی است از جمله، پاپی، دریکوند، میوند/ ممیوند، بیرانوند، سگوند، حسنوند، ترک‌چه، دِلفان چگنی، دلفان نورآباد، جودکی، یارم دیکوند و طوایف مستقل
سادات، آهوقلندر، سادات فداله عمران، امیر، باباعلی، بابایی، شاهیوند، طولابی، شیراوند، سادات کرالانی، کائدرحمت و مائدرحمت.
جمعیت عشایر
شهرستان در ۱۳۷۷ش، حدود ۲۷۹، ۴۷ تن بوده است.
جمعیت
شهرستان در ۱۳۸۵ش، ۱۰۵، ۴۶۵تن بوده که از این تعداد ۱۲۴، ۳۳۶ تن شهرنشین و بقیه روستانشین بوده‌اند.
راه اصلی اَزْنا ـ درود ـ
خرّم
آباد ـ پل دختر ـ
دزفول و دزفول ـ
خرّم
آباد ـ الشتر از این
شهرستان می‌گذرد.
آزادراه
خرّم
آباد ـ پل زال نیز به عنوان محور اصلی اتصال
خرّم
آباد به
خوزستان در ۱۱ آبان ۱۳۸۹ افتتاح گردید.
فرودگاه در جنوب این
شهرستان قرار دارد.
در ۱۳۱۰ش،
مسعود کیهان خرّم
آباد را تنها شهر لرستان ذکر کرده است.
شهرستان خرّم
آباد در ۱۳۱۶ش، با دوازده بخش در استان ششم تشکیل شد.
سپس در ۱۳۵۵ش، این
شهرستان با یازده بخش و پنج شهر، جزو استان لرستان معرفی شد.
شهرستان خرّم
آباد، با توجه به آثار کشف شده در آن، در منطقه‌ای با سابقه تاریخی واقع شده‌است. مراکز دیدنی و آثار باستانی
شهرستان خرّم
آباد عبارت‌اند از: قلعه باستانی فلک الافلاک یا دژ شاهپورخواست/ شاهپورخاست، بازسازی شده در دوره اتابکان لر در شهر
خرّم
آباد؛ پل شکسته، معروف به پل شاهپوری، در دو کیلومتری جنوب شهر از بناهای شاهپور ذوالاکتاف؛ و چند پل دیگر، متعلق به
دوره ساسانی؛
مناره متعلق به دوره سلاجقه، به ارتفاع فعلی ۲۷ متر در یک کیلومتری جنوب‌شرقی
شهر؛ نزدیک این منار، تخته‌سنگ یا سنگ چهارپهلو، با نوشته‌هایی به
خط کوفی به‌نامِ سنگ نوشته، و خرابه‌هایی که گفته می‌شود شهر قدیمی
خرّم
آباد در آن‌جا بنا شده بود؛ پل
خرّم
آباد یا پل محسنیه، متعلق به دوره صفویه؛
مسجد جامع خرّم
آباد، مرمت شده در دوره
صفویه؛ مقبره
زاهد شیر، متعلق به قرون هفتم و هشتم؛ مقبره شاهزاده عبداللّه، مقبره زید بن علی؛ مقبره دو برادران؛ مقبره خضر و مقبره شهنشاه متعلق به دوره اتابکان لر کوچک؛
حوض موسی (حوض و سنگ‌نوشته)؛ همچنین غارهای باستانی به نام‌های یافته، قمری (اشکفت قمری)، کنجی گرارجنه و پاسنگر.
مرکز
شهرستان و استان لرستان. در ارتفاع ۱۱۷۱ متری از سطح دریا و در حدود ۴۹۰ کیلومتری جنوب‌غربی شهر
تهران، در دره تنگ عمیقی بین کوههای شهنشاه و طاف و مخمل‌کوه و یافته واقع شده است. به دلیل عرض کم و عمق زیاد دره، شهر به‌طور کامل از فراز تپه یا کوههای اطراف دیده می‌شود.
رودهای
خرّم
آباد یا کَشکان‌رود، رود کَرگانه و کاکاشرف، ریزابه رود
خرّم
آباد، در این شهر جاری هستند. مهم‌ترین چشمه‌های شهر عبارت‌اند از: چشمه گلستان که از تپه زیرِ بنای
قلعه فلک الافلاک خارج می‌گردد، چشمه گرداب سنگی، گرداب بزرگ شهر، کیاب/ کیو و سراب شاه
آباد یا چشمه مطهری.
بیشترین دمای آن در
تابستان ، حدود ْ۴۳ و کمترین آن در
زمستان، حدود ْ۸-، مقدار بارش سالیانه آن حدود ۵۰۰ میلیمتر است.
خرّم
آباد در ۱۳۱۰ش، شهر شد،
سپس با تشکیل استان لرستان در ۱۳۵۲ش، مرکز استان لرستان شد.
جمعیت
خرّم
آباد در ۱۳۸۵ش، ۵۴۴، ۳۲۸تن بوده است.
در اوایل قرن ششم، حاکم لرستان (از اتابکان لر)
خرّم
آباد را در حاشیه غربی قلعه فلک‌الافلاک بنا کرد. در اواخر قرن هفتم، شهر شاهپورخواست به کلی ویران شد و ساکنان آن به
خرّم
آباد که
آب فراوان و جای مناسب‌تری داشت، نقل مکان کردند و
شهر جدید را توسعه دادند. در زمان صفویه، شهر
خرّم
آباد تا نزدیک قلعه فلک‌الافلاک گسترش یافت. در همین زمان با احداث پل، بین مشرق و مغرب
رود خانه خرّم
آباد (یا شهر) ارتباط برقرار شد.
خرّم
آباد در زمان نادرشاه افشار و
کریم خان زند نیز شهری
آباد و مورد توجه بود . با احداث پل
خرّم
آبادی، شهر به سوی جنوب گسترش یافت و باغ‌های اطراف به ساختمان تبدیل شدند.
خرّم
آباد در ۱۲۶۴، بزرگ‌ترین شهر کوه‌نشینان لرستان و تنها مرکز اقامت آن‌ها در سردسیر به شمار می‌رفت. به دلیل دامپرور بودن بیش‌تر اهالی و
زندگی کوچ‌نشینی،
خرّم
آباد به صورت شهری موسمی درآمده بود که در آغاز
بهار با آمدن ایل از گرمسیر، رونق می‌گرفت و در پایان شهریور با کوچ اهالی به سوی گرمسیر، رونق خود را از دست می‌داد.
احتمالا نام
خرّم
آباد برگرفته از موقعیت شهر و واقع شدن آن در دره‌ای
خرّم با آب و هوای مناسب است
(به گفته تاریخ
خرم آباد نام آن را تغییر یافته واژه کهن خرماوا/ خرموو می‌داند).
ظاهرآ
خرّم
آباد در جای خایدالو، یکی از شهرهای مهم عیلامیان، بنا شده است.
وجود آثار باستانی در این منطقه از
آبادانی آن در گذشته‌های دور نشان دارد.
ویرانه‌های شاهپورخواست/ شاپورخاست، در دو کیلومتری جنوب‌شرقی شهر
خرّم
آباد واقع است.
در منابع جغرافیایی قبل از قرن هشتم نامی از
خرّم
آباد ذکر نشده است. در زمان امیرتیمور گورکانی،
خرّم
آباد مهم‌ترین منطقه لر کوچک بعد از
بروجرد به شمار می‌رفت. به عقیده بسیاری،
خرّم
آباد همان شاپورخاست است،
اما
حمداللّه مستوفی که از سه شهر معمور آن‌جا نام برده، از آن دو به‌طور جداگانه یاد کرده است. وی
در ذکر
عراق عجم، از
خرّم
آباد یاد کرده است که پیش‌از آن شهری
آباد، ولی در زمان او ویران بوده و ضمنآ
خرمای بسیار داشته است. در همان زمان،
خرّم
آباد پایتخت لرستان فیلی بود.
امیرتیمور در ۷۸۸ به
خرّم
آباد حمله برد و ویرانی بسیار برجای گذاشت و حدود پانصد سوار و پیاده را برای مدتی در قلعه
خرّم
آباد مستقر کرد.
در ۹۱۴،
شاه اسماعیل صفوی به
خرّم
آباد لشکر کشید و پس از درگیری و کشمکش‌های فراوان با ملک‌شاه‌رستم، اتابک لر کوچک،
خرّم
آباد تحت
حکومت شاه‌اسماعیل اول قرار گرفت. در این دوره
خرّم
آباد مرکز ایالتی بود که به‌طور موقت، نواحی بَدره و جسَان و مَندلی، از توابع
بغداد، جزو مستملکات آن به شمار می‌رفت.
در
دوره صفوی، در قرار دادی میان اشرف افغان و
دولت عثمانی در ۱۵
صفر ۱۱۴۰،
خرّم
آباد به همراه چند شهر دیگر به دولت عثمانی واگذار شد.
کریم‌خان زند نظرعلی‌خان فیلی را به ایالت لرستان و والیگری فیلی، و سال بعد اسماعیل‌خان فیلی را به والیگری فیلی
منصوب کرد و مرکز فرماندهی آن‌ها را
خرّم
آباد (مرکز ایالت لرستان فیلی) قرار داد و از مهمان‌نوازی و حمایت مردم آن‌جا برخوردار شد.
در ۱۲۲۱، به دستور فتحعلی‌شاه قاجار، محمدعلی‌میرزا حاکم
خرّم
آباد شد.
در همین دوره، شیروانی
نیز
خرّم
آباد را پایتخت حاکمان قدرتمند و مهم ذکر کرده است. پیش از ۱۲۶۲، حاکم
اصفهان نایب‌الحکومه لرستان را تعیین می‌کرد.
در دوره
ناصر الدین‌شاه،
خرّم
آباد رو به ویرانی نهاد و از ساکنان آن کاسته شد. در ۱۲۶۸، ناصرالدین‌شاه دستور ایجاد نهر
آب، مرمت قلعه
خرّم
آباد و باغ سروستان را داد.
امنیت نسبی که ناصرالدین‌شاه در منطقه و
خرّم
آباد ایجاد کرده بود، در اواخر
عمر او از بین رفت و قدرت به دست حکام ایل‌ها و خان‌ها و زورمندان محلی افتاد.
در ۱۳۳۳، اردوی اعزامی ژاندارمری، پس از پنج ماه
جنگ با یاغیان موفق به شکست آنان و استقرار پست ژاندارمری بین
تهران ـ
خرّم
آباد گردید.
اما پس از آن نیز درگیری‌هایی بین ژاندارمری و ایل‌ها رخ داد.
در ۱۳۰۸ش، به دستور رضاشاه طوایف و خوانین آن‌ها به تهران کوچانیده و برخی از آنان زندانی و
تبعید شدند. در ۱۳۰۹ش، با وجود تیپ
خرّم
آباد هنوز شورش‌هایی در منطقه صورت می‌گرفت و درگیری‌ها تا ۱۳۱۲ش ادامه داشت.
(۱) استانداری لرستان معاونت برنامه‌ریزی.
Retrieved Jan ۲، ۲۰۱۱، fromhttp://wwwostan-Irir/ostan-Ir/ pagecontentphprQV=wHQXQDM۵IDQ۶IXZiIWduRWSIdWY;
(۲) محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ‌منتظم‌ناصری، چاپ محمداسماعیل‌رضوانی، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش.
(۳) محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران: اساطیر، ۱۳۶۳ش.
(۴) ایران قانون تقسیمات کشوری آبان ۱۳۱۶، قانونتقسیماتکشورووظایف فرماندارانو بخشداران، مصوب ۶ آبان ماه ۱۳۱۶، چاپ دوم، تهران (بی‌تا).
(۵) ایران وزارت کشور، تقسیماتکشور شاهنشاهی‌ایران، تهران ۱۳۵۵ش.
(۶) ایران وزارت کشور معاونت سیاسی دفتر تقسیمات کشوری، عناصروواحدهای تقسیمات کشوری :آذر ۱۳۸۵،) تهران ۱۳۸۵ش (.
(۷) ایران وزارت کشور، نشریه تاریخ تأسیس عناصرتقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران ۱۳۸۲ش.
(۸) حسن پیرنیا، ایران باستان، یا، تاریخ مفصل ایران قدیم، تهران ۱۳۶۹ش.
(۹) عباس جعفری، گیتاشناسی‌ایران، تهران۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.
(۱۰) حسنعلی افشار، سفرنامهلرستانو خوزستان (اراک، بروجرد،
خرّم
آباد، دزفولوشوشتر) : رویدادهای شاهمُرد (۱۲۶۴ه ق)، چاپ حمیدرضا دالوند، تهران ۱۳۸۲ش.
(۱۱) حمداللّه مستوفی، تاریخ گزیده.
(۱۲) حمداللّه مستوفی، نزهة‌القلوب.
(۱۳) سعادت خودگو، قلعه‌فلک‌الافلاک: دژ شاپورخواست،
خرّم
آباد ۱۳۸۳ش.
(۱۴) رزم‌آرا.
(۱۵) هدایت‌اللّه رشیدیان،
خرم
آباد در گذر جغرافیای انسانی،
خرّم
آباد ۱۳۸۱ش.
(۱۶) روزنامه وقایع‌اتفاقیه، ش ۴۴، ۱۰ صفر ۱۲۶۸، ش ۶۴، ۲ رجب ۱۲۶۸.
(۱۷) سازمان هواشناسی کشور، سالنامه آماری هواشناسی: ۷۶ـ ۱۳۷۵، تهران ۱۳۷۸ش.
(۱۸) علی‌محمد ساکی، جغرافیای تاریخی و تاریخ لرستان،
خرّم
آباد (۱۳۴۳ش).
(۱۹) علاءالدین شاهرخی، «جغرافیای تاریخی و تاریخ
خرّم
آباد»، در نخستین همایش ملی ایران‌شناسی، ۲۷ـ۳۰ خردادماه :۱۳۸۱ مقالات تاریخ و جغرافیای تاریخی، تهران: بنیاد ایران‌شناسی، ۱۳۸۳ش.
(۲۰) شرف‌الدین علی یزدی، ظفرنامه: تاریخ عمومی مفصل ایران در دوره تیموریان، چاپ محمد عباسی، تهران ۱۳۳۶ش.
(۲۱) زین‌العابدین‌بن اسکندر شیروانی، بستان‌السیاحه، یا، سیاحت‌نامه، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵، چاپ افست (بی‌تا).
(۲۲) عالم‌آرای شاه‌اسماعیل، چاپ اصغر منتظر صاحب، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۹ش.
(۲۳) عالم‌آرای صفوی، چاپ یداللّه شکری، تهران: اطلاعات، ۱۳۶۳ش.
(۲۴) ابوالحسن غفاری‌کاشانی، گلشن مراد، چاپ غلامرضا طباطبائی‌مجد، تهران ۱۳۶۹ش.
(۲۵) فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۵۸
خرّم
آباد، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، ۱۳۷۳ش.
(۲۶) حسن‌بن حسن فسائی، فارسنامه ناصری، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران ۱۳۶۷ش.
(۲۷) فرید قاسمی، تاریخ
خرم
آباد،
خرّم
آباد ۱۳۷۵ش.
(۲۸) محمود کتبی، تاریخ آل‌مظفر، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۴ش.
(۲۹) مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران، تهران ۱۳۱۰ـ۱۳۱۱ش.
(۳۰) مرکز آمار ایران، سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده :۱۳۷۷ جمعیت عشایری دهستانها، کل کشور، تهران ۱۳۷۸ش.
(۳۱) مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن :۱۳۸۵ نتایج تفصیلی کل کشور، ۱۳۸۵ش.
(۴۳)
(۳۲) نقشه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران، مقیاس ۰۰۰، ۵۰۰، ۱:۲، تهران: سازمان نقشه‌برداری کشور، ۱۳۸۳ش.
(۳۳) محمدرضا والیزاده معجزی، تاریخ لرستان: روزگار پهلوی از کودتای ۱۲۹۹ تا نهضت ملی شدن صنعت نفت، به‌کوشش حسین والیزاده معجزی و محمد والیزاده معجزی، تهران ۱۳۸۲ش.
(۳۴) محمدرضا والیزاده معجزی، تاریخ لرستان: روزگار قاجار از تأسیس تا کودتای ۱۲۹۹، به‌کوشش حسین والیزاده معجزی و محمد والیزاده معجزی، تهران ۱۳۸۰ش.
(۳۵) حسین یکرنگیان، سیری در تاریخ ارتش ایران: از آغاز تا پایان شهریور ۱۳۲۰، تهران ۱۳۸۴ش.
(۳۶) Guy Le Strange, The lands of the Eastern Caliphate, Cambridge ۱۹۳۰.
(۳۷) Laurence Lokhart, The fall of Safavi dynasty and theAfghan occupation of Persia , Cambridge ۱۹۵۸.
(۳۸) John R Perry, Karim Khan Zand: a history of Iran, ۱۷۴۷-۱۷۷۹, Chicago۱۹۷۹.
(۳۹) Klaus Michael Rohrborn، Provinzen und Zentralgewalt Persiens im ۱۶ und ۱۷ Jahrhundert ,Berlin ۱۹۶۶.
(۴۰) Percy Molesworth Sykes, A history of Persia London ۱۹۵۸.
(۴۱) اطلس راههای ایران، تهران: گیتاشناسی، ۱۳۸۵ش.
(۴۲) میرخواند.
(۴۳) Retrieved Jul ۲۰, ۲۰۱۰, from http://wwwsciorgir/portal/ faces/public/census۸۵/census۸۵natayej/census۸۵rawdata;.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خرم آباد لرستان»، شماره۷۰۰۴.
