خرم آباد
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خرّم‌آباد ، شهرستان، شهر و مرکز استان
لرستان است.
شهرستان خرّم‌آباد. این شهرستان به مرکزیت خرّم‌آباد، در مرکز و جنوب استان
لرستان واقع و مشتمل است بر چهار بخش مرکزی (به مرکزیت خرّم‌آباد)، پاپی (به مرکزیت سپید دشت)، چَغَلوَندی (به مرکزیت چغلوندی)، و زاغه (به مرکزیت زاغه) و چهار شهر خرّم‌آباد، سپیددشت، چغلوندی، و زاغه.
مهم‌ترین
کوه آن هشتاد پهلو (بلندترین قله ح۳۰۱۲ متر) در جنوب شهر خرّم‌آباد است و چند کوه دیگر با ارتفاع بین دو هزار تا سه هزار متر نیز دارد.
از رودهای مهم شهرستان خرّم‌آباد، بالارود، ریزابه رود دِزْ، خرّم‌آباد، ریزابه رود کَشْگان، هَررود، کَشْگان (ریزابه رود کَرْخِه)، سُرخاب و آبسرده است.
از دیگر منابع مهم آبی آن باید از چشمه‌های سراب/ سراب‌کیو و گرداب دارائی نام برد.
در شهرستان خرّم‌آباد
معادن آهک، تالْک، فِلدِسپات، سیلیس،
گچ،
نمک آبی و سنگ
مرمریت وجود دارد.
شهرستان خرّم‌آباد در منطقه کوهستانی، دارای
زمستان‌های سرد و
تابستان‌های معتدل و در منطقه دره‌ای (ارتفاع بین ۱۲۰۰ تا ۲۰۰۰ متر)، دارای تابستان‌های بسیار گرم و خشک و زمستان‌های بسیار سرد و در منطقه گرمسیر یا مراتع زمستانی (یا قشلاقی)، دارای تابستان‌های بسیار گرم و زمستان‌های
معتدل است.
اقتصاد شهرستان خرّم‌آباد بر پایه
کشاورزی، باغداری،
دامداری و صنایع کارخانه‌ای و دستی استوار است. از محصولات زراعی و باغی،
گندم،
جو، تره‌بار، آلبالو، گیلاس،
سیب و
انگور دارد.
از صنایع‌دستی، قالی‌بافی، گلیم‌بافی، موج‌بافی (یا ماشته)، جاجیم‌بافی، بافت سیاه‌چادر و طناب در این شهرستان رواج دارد.
اهالی آن
شیعه دوازده امامی‌اند و به
گویش لکی و لری سخن می‌گویند.
این شهرستان محل ییلاق و قشلاق ایل‌ها و طوایف متعددی است از جمله، پاپی، دریکوند، میوند/ ممیوند، بیرانوند، سگوند، حسنوند، ترک‌چه، دِلفان چگنی، دلفان نورآباد، جودکی، یارم دیکوند و طوایف مستقل
سادات، آهوقلندر، سادات فداله عمران، امیر، باباعلی، بابایی، شاهیوند، طولابی، شیراوند، سادات کرالانی، کائدرحمت و مائدرحمت.
جمعیت عشایر شهرستان در ۱۳۷۷ش، حدود ۲۷۹، ۴۷ تن بوده است.
جمعیت شهرستان در ۱۳۸۵ش، ۱۰۵، ۴۶۵تن بوده که از این تعداد ۱۲۴، ۳۳۶ تن شهرنشین و بقیه روستانشین بوده‌اند.
راه اصلی اَزْنا ـ درود ـ خرّم‌آباد ـ پل دختر ـ
دزفول و دزفول ـ خرّم‌آباد ـ الشتر از این شهرستان می‌گذرد.
آزادراه خرّم‌آباد ـ پل زال نیز به عنوان محور اصلی اتصال خرّم‌آباد به
خوزستان در ۱۱ آبان ۱۳۸۹ افتتاح گردید.
فرودگاه در جنوب این شهرستان قرار دارد.
در ۱۳۱۰ش،
مسعود کیهان خرّم‌آباد را تنها شهر لرستان ذکر کرده است. شهرستان خرّم‌آباد در ۱۳۱۶ش، با دوازده بخش در استان ششم تشکیل شد.
سپس در ۱۳۵۵ش، این شهرستان با یازده بخش و پنج شهر، جزو استان لرستان معرفی شد.
شهرستان خرّم‌آباد، با توجه به آثار کشف شده در آن، در منطقه‌ای با سابقه تاریخی واقع شده‌است. مراکز دیدنی و آثار باستانی شهرستان خرّم‌آباد عبارت‌اند از: قلعه باستانی فلک الافلاک یا دژ شاهپورخواست/ شاهپورخاست، بازسازی شده در دوره اتابکان لر در شهر خرّم‌آباد؛ پل شکسته، معروف به پل شاهپوری، در دو کیلومتری جنوب شهر از بناهای شاهپور ذوالاکتاف؛ و چند پل دیگر، متعلق به
دوره ساسانی؛
مناره متعلق به دوره سلاجقه، به ارتفاع فعلی ۲۷ متر در یک کیلومتری جنوب‌شرقی
شهر؛ نزدیک این منار، تخته‌سنگ یا سنگ چهارپهلو، با نوشته‌هایی به
خط کوفی به‌نامِ سنگ نوشته، و خرابه‌هایی که گفته می‌شود شهر قدیمی خرّم‌آباد در آن‌جا بنا شده بود؛ پل خرّم‌آباد یا پل محسنیه، متعلق به دوره صفویه؛
مسجد جامع خرّم‌آباد، مرمت شده در دوره
صفویه؛ مقبره
زاهد شیر، متعلق به قرون هفتم و هشتم؛ مقبره شاهزاده عبداللّه، مقبره زید بن علی؛ مقبره دو برادران؛ مقبره خضر و مقبره شهنشاه متعلق به دوره اتابکان لر کوچک؛
حوض موسی (حوض و سنگ‌نوشته)؛ همچنین غارهای باستانی به نام‌های یافته، قمری (اشکفت قمری)، کنجی گرارجنه و پاسنگر.
مرکز شهرستان و استان لرستان. در ارتفاع ۱۱۷۱ متری از سطح دریا و در حدود ۴۹۰ کیلومتری جنوب‌غربی شهر
تهران، در دره تنگ عمیقی بین کوههای شهنشاه و طاف و مخمل‌کوه و یافته واقع شده است. به دلیل عرض کم و عمق زیاد دره، شهر به‌طور کامل از فراز تپه یا کوههای اطراف دیده می‌شود.
رودهای خرّم‌آباد یا کَشکان‌رود، رود کَرگانه و کاکاشرف، ریزابه رود خرّم‌آباد، در این شهر جاری هستند. مهم‌ترین چشمه‌های شهر عبارت‌اند از: چشمه گلستان که از تپه زیرِ بنای
قلعه فلک الافلاک خارج می‌گردد، چشمه گرداب سنگی، گرداب بزرگ شهر، کیاب/ کیو و سراب شاه‌آباد یا چشمه مطهری.
بیشترین دمای آن در
تابستان ، حدود ْ۴۳ و کمترین آن در
زمستان، حدود ْ۸-، مقدار بارش سالیانه آن حدود ۵۰۰ میلیمتر است.
خرّم‌آباد در ۱۳۱۰ش، شهر شد،
سپس با تشکیل استان لرستان در ۱۳۵۲ش، مرکز استان لرستان شد.
جمعیت خرّم‌آباد در ۱۳۸۵ش، ۵۴۴، ۳۲۸تن بوده است.
در اوایل قرن ششم، حاکم لرستان (از اتابکان لر) خرّم‌آباد را در حاشیه غربی قلعه فلک‌الافلاک بنا کرد. در اواخر قرن هفتم، شهر شاهپورخواست به کلی ویران شد و ساکنان آن به خرّم‌آباد که
آب فراوان و جای مناسب‌تری داشت، نقل مکان کردند و
شهر جدید را توسعه دادند. در زمان صفویه، شهر خرّم‌آباد تا نزدیک قلعه فلک‌الافلاک گسترش یافت. در همین زمان با احداث پل، بین مشرق و مغرب
رود خانه خرّم‌آباد (یا شهر) ارتباط برقرار شد. خرّم‌آباد در زمان نادرشاه افشار و
کریم خان زند نیز شهری آباد و مورد توجه بود . با احداث پل خرّم‌آبادی، شهر به سوی جنوب گسترش یافت و باغ‌های اطراف به ساختمان تبدیل شدند.
خرّم‌آباد در ۱۲۶۴، بزرگ‌ترین شهر کوه‌نشینان لرستان و تنها مرکز اقامت آن‌ها در سردسیر به شمار می‌رفت. به دلیل دامپرور بودن بیش‌تر اهالی و
زندگی کوچ‌نشینی، خرّم‌آباد به صورت شهری موسمی درآمده بود که در آغاز
بهار با آمدن ایل از گرمسیر، رونق می‌گرفت و در پایان شهریور با کوچ اهالی به سوی گرمسیر، رونق خود را از دست می‌داد.
احتمالا نام خرّم‌آباد برگرفته از موقعیت شهر و واقع شدن آن در دره‌ای خرّم با آب و هوای مناسب است
(به گفته تاریخ خرم آباد نام آن را تغییر یافته واژه کهن خرماوا/ خرموو می‌داند).
ظاهرآ خرّم‌آباد در جای خایدالو، یکی از شهرهای مهم عیلامیان، بنا شده است.
وجود آثار باستانی در این منطقه از آبادانی آن در گذشته‌های دور نشان دارد.
ویرانه‌های شاهپورخواست/ شاپورخاست، در دو کیلومتری جنوب‌شرقی شهر خرّم‌آباد واقع است.
در منابع جغرافیایی قبل از قرن هشتم نامی از خرّم‌آباد ذکر نشده است. در زمان امیرتیمور گورکانی، خرّم‌آباد مهم‌ترین منطقه لر کوچک بعد از
بروجرد به شمار می‌رفت. به عقیده بسیاری، خرّم‌آباد همان شاپورخاست است،
اما
حمداللّه مستوفی که از سه شهر معمور آن‌جا نام برده، از آن دو به‌طور جداگانه یاد کرده است. وی
در ذکر
عراق عجم، از خرّم‌آباد یاد کرده است که پیش‌از آن شهری آباد، ولی در زمان او ویران بوده و ضمنآ خرمای بسیار داشته است. در همان زمان، خرّم‌آباد پایتخت لرستان فیلی بود.
امیرتیمور در ۷۸۸ به خرّم‌آباد حمله برد و ویرانی بسیار برجای گذاشت و حدود پانصد سوار و پیاده را برای مدتی در قلعه خرّم‌آباد مستقر کرد.
در ۹۱۴،
شاه اسماعیل صفوی به خرّم‌آباد لشکر کشید و پس از درگیری و کشمکش‌های فراوان با ملک‌شاه‌رستم، اتابک لر کوچک، خرّم‌آباد تحت
حکومت شاه‌اسماعیل اول قرار گرفت. در این دوره خرّم‌آباد مرکز ایالتی بود که به‌طور موقت، نواحی بَدره و جسَان و مَندلی، از توابع
بغداد، جزو مستملکات آن به شمار می‌رفت.
در
دوره صفوی، در قرار دادی میان
اشرف افغان و
دولت عثمانی در ۱۵
صفر ۱۱۴۰، خرّم‌آباد به همراه چند شهر دیگر به دولت عثمانی واگذار شد.
کریم‌خان زند نظرعلی‌خان فیلی را به ایالت لرستان و والیگری فیلی، و سال بعد اسماعیل‌خان فیلی را به والیگری فیلی
منصوب کرد و مرکز فرماندهی آن‌ها را خرّم‌آباد (مرکز ایالت لرستان فیلی) قرار داد و از مهمان‌نوازی و حمایت مردم آن‌جا برخوردار شد.
در ۱۲۲۱، به دستور فتحعلی‌شاه قاجار، محمدعلی‌میرزا حاکم خرّم‌آباد شد.
در همین دوره، شیروانی
نیز خرّم‌آباد را پایتخت حاکمان قدرتمند و مهم ذکر کرده است. پیش از ۱۲۶۲، حاکم
اصفهان نایب‌الحکومه لرستان را تعیین می‌کرد.
در دوره
ناصر الدین‌شاه، خرّم‌آباد رو به ویرانی نهاد و از ساکنان آن کاسته شد. در ۱۲۶۸، ناصرالدین‌شاه دستور ایجاد نهر
آب، مرمت قلعه خرّم‌آباد و باغ سروستان را داد.
امنیت نسبی که ناصرالدین‌شاه در منطقه و خرّم‌آباد ایجاد کرده بود، در اواخر
عمر او از بین رفت و قدرت به دست حکام ایل‌ها و خان‌ها و زورمندان محلی افتاد.
در ۱۳۳۳، اردوی اعزامی ژاندارمری، پس از پنج ماه
جنگ با یاغیان موفق به شکست آنان و استقرار پست ژاندارمری بین
تهران ـ خرّم‌آباد گردید.
اما پس از آن نیز درگیری‌هایی بین ژاندارمری و ایل‌ها رخ داد.
در ۱۳۰۸ش، به دستور رضاشاه طوایف و خوانین آن‌ها به تهران کوچانیده و برخی از آنان زندانی و
تبعید شدند. در ۱۳۰۹ش، با وجود تیپ خرّم‌آباد هنوز شورش‌هایی در منطقه صورت می‌گرفت و درگیری‌ها تا ۱۳۱۲ش ادامه داشت.
(۱) استانداری لرستان معاونت برنامه‌ریزی.
Retrieved Jan ۲، ۲۰۱۱، fromhttp://wwwostan-Irir/ostan-Ir/ pagecontentphprQV=wHQXQDM۵IDQ۶IXZiIWduRWSIdWY;
(۲) محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ‌منتظم‌ناصری، چاپ محمداسماعیل‌رضوانی، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش.
(۳) محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران: اساطیر، ۱۳۶۳ش.
(۴) ایران قانون تقسیمات کشوری آبان ۱۳۱۶، قانونتقسیماتکشورووظایف فرماندارانو بخشداران، مصوب ۶ آبان ماه ۱۳۱۶، چاپ دوم، تهران (بی‌تا).
(۵) ایران وزارت کشور، تقسیماتکشور شاهنشاهی‌ایران، تهران ۱۳۵۵ش.
(۶) ایران وزارت کشور معاونت سیاسی دفتر تقسیمات کشوری، عناصروواحدهای تقسیمات کشوری :آذر ۱۳۸۵،) تهران ۱۳۸۵ش (.
(۷) ایران وزارت کشور، نشریه تاریخ تأسیس عناصرتقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران ۱۳۸۲ش.
(۸) حسن پیرنیا، ایران باستان، یا، تاریخ مفصل ایران قدیم، تهران ۱۳۶۹ش.
(۹) عباس جعفری، گیتاشناسی‌ایران، تهران۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.
(۱۰) حسنعلی افشار، سفرنامهلرستانو خوزستان (اراک، بروجرد، خرّم‌آباد، دزفولوشوشتر) : رویدادهای شاهمُرد (۱۲۶۴ه ق)، چاپ حمیدرضا دالوند، تهران ۱۳۸۲ش.
(۱۱) حمداللّه مستوفی، تاریخ گزیده.
(۱۲) حمداللّه مستوفی، نزهة‌القلوب.
(۱۳) سعادت خودگو، قلعه‌فلک‌الافلاک: دژ شاپورخواست، خرّم‌آباد ۱۳۸۳ش.
(۱۴) رزم‌آرا.
(۱۵) هدایت‌اللّه رشیدیان، خرم‌آباد در گذر جغرافیای انسانی، خرّم‌آباد ۱۳۸۱ش.
(۱۶) روزنامه وقایع‌اتفاقیه، ش ۴۴، ۱۰ صفر ۱۲۶۸، ش ۶۴، ۲ رجب ۱۲۶۸.
(۱۷) سازمان هواشناسی کشور، سالنامه آماری هواشناسی: ۷۶ـ ۱۳۷۵، تهران ۱۳۷۸ش.
(۱۸) علی‌محمد ساکی، جغرافیای تاریخی و تاریخ لرستان، خرّم‌آباد (۱۳۴۳ش).
(۱۹) علاءالدین شاهرخی، «جغرافیای تاریخی و تاریخ خرّم‌آباد»، در نخستین همایش ملی ایران‌شناسی، ۲۷ـ۳۰ خردادماه :۱۳۸۱ مقالات تاریخ و جغرافیای تاریخی، تهران: بنیاد ایران‌شناسی، ۱۳۸۳ش.
(۲۰)
شرف‌الدین علی یزدی، ظفرنامه: تاریخ عمومی مفصل ایران در دوره تیموریان، چاپ محمد عباسی، تهران ۱۳۳۶ش.
(۲۱) زین‌العابدین‌بن اسکندر شیروانی، بستان‌السیاحه، یا، سیاحت‌نامه، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵، چاپ افست (بی‌تا).
(۲۲) عالم‌آرای شاه‌اسماعیل، چاپ اصغر منتظر صاحب، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۹ش.
(۲۳) عالم‌آرای صفوی، چاپ یداللّه شکری، تهران: اطلاعات، ۱۳۶۳ش.
(۲۴) ابوالحسن غفاری‌کاشانی، گلشن مراد، چاپ غلامرضا طباطبائی‌مجد، تهران ۱۳۶۹ش.
(۲۵) فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۵۸ خرّم‌آباد، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، ۱۳۷۳ش.
(۲۶) حسن‌بن حسن فسائی، فارسنامه ناصری، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران ۱۳۶۷ش.
(۲۷) فرید قاسمی، تاریخ خرم‌آباد، خرّم‌آباد ۱۳۷۵ش.
(۲۸) محمود کتبی، تاریخ آل‌مظفر، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۴ش.
(۲۹) مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران، تهران ۱۳۱۰ـ۱۳۱۱ش.
(۳۰) مرکز آمار ایران، سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده :۱۳۷۷ جمعیت عشایری دهستانها، کل کشور، تهران ۱۳۷۸ش.
(۳۱) مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن :۱۳۸۵ نتایج تفصیلی کل کشور، ۱۳۸۵ش.
(۴۳)
(۳۲) نقشه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران، مقیاس ۰۰۰، ۵۰۰، ۱:۲، تهران: سازمان نقشه‌برداری کشور، ۱۳۸۳ش.
(۳۳) محمدرضا والیزاده معجزی، تاریخ لرستان: روزگار پهلوی از کودتای ۱۲۹۹ تا نهضت ملی شدن صنعت نفت، به‌کوشش حسین والیزاده معجزی و محمد والیزاده معجزی، تهران ۱۳۸۲ش.
(۳۴) محمدرضا والیزاده معجزی، تاریخ لرستان: روزگار قاجار از تأسیس تا کودتای ۱۲۹۹، به‌کوشش حسین والیزاده معجزی و محمد والیزاده معجزی، تهران ۱۳۸۰ش.
(۳۵) حسین یکرنگیان، سیری در تاریخ ارتش ایران: از آغاز تا پایان شهریور ۱۳۲۰، تهران ۱۳۸۴ش.
(۳۶) Guy Le Strange, The lands of the Eastern Caliphate, Cambridge ۱۹۳۰.
(۳۷) Laurence Lokhart, The fall of Safavi dynasty and theAfghan occupation of Persia , Cambridge ۱۹۵۸.
(۳۸) John R Perry, Karim Khan Zand: a history of Iran, ۱۷۴۷-۱۷۷۹, Chicago۱۹۷۹.
(۳۹) Klaus Michael Rohrborn، Provinzen und Zentralgewalt Persiens im ۱۶ und ۱۷ Jahrhundert ,Berlin ۱۹۶۶.
(۴۰) Percy Molesworth Sykes, A history of Persia London ۱۹۵۸.
(۴۱) اطلس راههای ایران، تهران: گیتاشناسی، ۱۳۸۵ش.
(۴۲) میرخواند.
(۴۳) Retrieved Jul ۲۰, ۲۰۱۰, from http://wwwsciorgir/portal/ faces/public/census۸۵/census۸۵natayej/census۸۵rawdata;.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خرم آباد لرستان»، شماره۷۰۰۴.
