خرقه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خرقه، لباس
پیراهن‌مانند و جلوبسته‌ای که
سالکان به نشانه ورود به
طریقت از دست
پیر می‌پوشیده‌اند
و آداب و ادبیات خاص خود را داشته است.
خرقه، از ریشه خَرْق به معنای پاره کردن،
در لغت به معنای تکه‌ای از لباسِ پاره‌شده است
که از آن برای وصله زدن استفاده می‌کردند. همچنین به معنای لباس پر از وصله یا حتی لباسی است که کل آن از تکه‌های مختلف دوخته شده است.
کاربرد اصطلاحاتی چون
مرقّع یا
مرقّعه (تقریبآ معادل لباس چهل‌تکه)، به عنوان مصادیقی از خرقه، بر خود اصطلاح خرقه تقدم داشته است.
در کنار این نام‌ها، مترادف‌هایی چون دَلق، جُبّه، مُلمّع،
و پشمینه نیز رایج بوده است.
خرقه
صوفیان غالبآ یا از
تکه‌پارچه‌های دورریز دیگران دوخته شده بود یا از خرقه‌هایی که در
سماع پاره می‌شد.
در برخی نوشته‌های صوفیان سابقه خرقه‌پوشی را به
جبرئیل و حضرت آدم یا
حضرت خضر و دیگر
پیامبران یا
پیامبر اکرم صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم
و از طریق ایشان به
حضرت علی علیه‌السلام
و صوفیان طبقه اول می‌رسانند.
به گفته
شهاب‌الدین سهروردی رسم خرقه‌پوشی در زمان
پیامبر و اصحاب وجود نداشته است.
و برخی آغاز خرقه یا دلق‌پوشی را به
شبلی نسبت داده‌اند.
عطار
نیز در ذکر احوال
اویس قرنی می‌نویسد که مرقّع پیامبر را به اویس دادند.
اما
سیدحیدر آملی این اعتقاد را عامیانه
و نامعقول دانسته که اولین بار خرقه‌ای پشمین به
اذن خدا و به دست جبرئیل بر حضرت آدم پوشیده شده
و پس از او به فرزند او
شیث و انبیای دیگر
و امامان و فرزندانشان منتقل شده است. به نظر او،
خرقه نزد خواص همان «سرّ ولایت» است که از آدم تا خاتم
و سپس به علی علیه‌السلام
و معصومین و شاگردانشان منتقل شده
و از آن پس نیز از برخی به برخی دیگر تا روز
قیامت منتقل می‌شود.
صوفیان همچنین
سند خرقه پوشاندن را از طریق
حدیث امّ خالده به پیامبر نسبت داده‌اند که طبق آن پیامبر لباسی را به تن کودکی پوشاند.
ابن جوزی ضمن نقد دلالت این حدیث بر سنّت خرقه‌پوشی در زمان
رسول اکرم، خاستگاه خرقه‌پوشی را در صدر
اسلام دانسته که پیامبر
و صحابه از سر
زهد و فقر لباس‌های وصله‌دار می‌پوشیدند نه این‌که چنین رسم
و سنّتی میان آنان باشد.
به هر حال اگرچه سرآغاز تاریخیِ اِلباس (پوشاندن
و پوشیدن خرقه) مشخص نیست
و گذشته از مباحث مربوط به سند خرقه‌پوشی، این مقدار معلوم است که در نیمه دوم
قرن پنجم سنّت خرقه‌پوشی در میان
صوفیه رایج بوده است.
البته
هُجویری از گروهی نیز یاد کرده که «در هست
و نیست لباس
تکلف نکرده‌اند»
و خود را نیز از این دسته دانسته است.
شفیعی کدکنی نیز با
استناد به
صَفَدی که گفته است اخذ تصوف از
جنید تا پیامبر از طریق صحبت است نه خرقه، در مورد پیامبر
و صحابه خرقه را فقط به معنای «صحبت» دانسته است. صوفیانِ اهل تدقیق نیز خرقه‌پوشی را از
استحسانات صوفیه دانسته‌اند.
در این صورت سلسله اِسناد خرقه، که گاه در کتب صوفیه تا پیامبر اکرم ذکر شده،
به لحاظ تاریخی صرفآ تا صوفیان نخستین می‌تواند درست باشد
و به قبل از آن نمی‌رسد.
جنس خرقه از
پشم یا
پنبه یا
پلاس و پوست بوده است که از این میان پشم را اولی می‌دانسته‌اند.
رنگ خرقه نیز بیش‌تر
سفید،
سیاه، ملمع (رنگارنگ، به‌سبب تکه‌های مختلف آن) یا ازرق (کبود) بوده که رنگ ازرق رواج بیشتری داشته به‌نحوی که خرقه به این رنگ معروف بوده است، اما در قرون متأخر از رنگهای دیگری نیز نام برده‌اند.
هجویری
دو دلیل برای ترجیح رنگ کبود ذکر کرده، یکی این‌که رنگ کبود برخلاف رنگ سفید چرک‌تاب است
و این مناسب حال صوفیان بوده که همواره در
سفر بوده‌اند
و شستن لباس سفید برایشان دشوار بوده است. دیگر آن‌که صوفی
دنیا را دار محنت
و مصیبت می‌داند
و رنگ مناسب این حال لباس کبود است که نشانه ماتم
و عزاست.
هجویری
برای اجزای ظاهری خرقه نیز معانی رمزی بیان کرده است: قَبّْ یا قبّه (قسمت فوقانی یقه خرقه) رمزی است از
صبر، دو
آستین رمزی است از
خوف و رجا، دو تیریز (سِجاف یا حاشیه پهنی که در دو طرف
قبا یا
پیراهن می‌دوزند) رمزی است از
قبض و بسط، کمر رمزی از خلاف
نفس، گریبان رمزی از
صحت یقین،
و فراویز (نوعی سردوزی بر لبه آستین
و یقه از پارچه
و رنگ متفاوت) رمزی از
اخلاص است.
همچنین طبق رسم صوفیه در تقطیع رمزی حروف، برای حروف خرقه نیز معانی‌ای بیان شده است: «خ» به
خوف و خشیت،
خیرخواهی و خرابی ظاهر، «ر» به
رضا، راحت خلق طلبیدن،
رفق و رأفت، «ق» به
قهر نفس،
قرب و قبول،
و «ه» به
هدایت، هوان
و هَرَب (خوار کردن دنیا
و گریختن از خود) دلالت می‌کند.
برای خرقه پوشیدن تحقیقی (نه تقلیدی) شروطی نیز ذکر کرده‌اند. برای مرید شرط آن است که یک سال خدمت به
خلق و یک سال خدمت به
حق کرده
و یک سال به مراعات
و مراقبت دل پرداخته باشد.
توانایی صبر
و استقامت در برابر رنج
و سختی طریقت داشته باشد
و از راه بازنگردد.
شرط شیخی که خرقه می‌پوشاند نیز آن است که عالم به اصول
شریعت و عارف به
آداب طریقت و واقف به
اسرار حقیقت باشد تا بتواند مشکلات مرید را در این سه مرتبه رفع کند، خود از فراز
و نشیب طریقت گذشته
و ذوق
احوال را چشیده باشد
و بر حال مرید اشراف داشته باشد تا اگر او را مستعد یافت پرورش دهد
و اگر دریافت که
سالک روزی از طریق بازخواهد گشت، در همان ابتدا او را منع کند.
پوشیدن خرقه به معنای
بیعت با
شیخ است
و تسلیم حکم او شدن؛
و مرید حق
اعتراض به شیخ را ندارد. افزون بر این، پوشیدن خرقه رمزی از ارتباط معنوی مرید
و مراد است.
بر همین اساس، خرقه به‌یک معنا نشان‌دهنده هویت طریقتی صوفی، هم به معنای عام (طریقت
تصوف) هم به معنای خاص (سلسله طریقتی)، بوده
و خرقه داشتن مانند داشتن پیر
و مرشد بوده است، به‌گونه‌ای که صوفیان وقتی
درویشی را نمی‌شناختند از او می‌پرسیدند: خرقه از دست چه کسی داری؟.
همچنین صوفیان اگر از اصول تصوف تخطی می‌کردند ممکن بود خرقه‌شان را از ایشان بگیرند (خرقه برکشیدن
).
به گفته
عبدالرزاق کاشی،
خرقه لباسی است که سالک از دست شیخی که مرید او شده
و به دست او
توبه کرده است، می‌پوشد تا همان‌گونه که باطن سالک لباس صفات شیخ را پوشیده، ظاهرش نیز لباسی از دست شیخ بپوشد
و به دست او متبرک شود،
و به این ترتیب اتصال قلبی مرید
و مراد را همواره به یاد او بیاورد. وی
خرقه را که لباس ظاهر است با تعبیر قرآنی «لباس التقوی»،
که لباس باطن است، مقایسه کرده است.
کاشفی این ترتیب را برعکس کرده
و گفته است آنگاه که ظاهرِ مرید لباس شیخ را بپوشد، باطنش نیز به لباس
تقوا آراسته می‌شود.
خرقه را، به لحاظ معنوی نه ظاهری، به خرقه ارادت
و خرقه
تبرک تقسیم کرده‌اند
و بعدها کسانی خرقه
ولایت را نیز بر این دو افزوده‌اند.
خرقه ارادت مختص مرید حقیقی
و تعلیم‌دیده
و خرقه تبرک مخصوص کسانی بوده است که به صوفیه تشبه می‌جسته‌اند.
هرگاه شیخ آثار ولایت
و علامت وصول به
کمال را در مرید مشاهده می‌کرد
و می‌خواست که او را به نیابت
و خلافت خود بگمارد
و به جایی بفرستد، خرقه ولایت را به او می‌پوشاند.
برای خرقه‌پوشی فوایدی نیز ذکر شده، از جمله ترک عادتهای گذشته
و ترک آنچه نفس
انسان بدان خو گرفته
و دوری از هم‌نشین بد، همچنین نشان دادن این‌که باطن مرید در تصرف شیخ است زیرا تصرف در ظاهر نشانه تصرف در باطن است. افزون بر این، پوشیدن خرقه برای مرید این بشارت را دارد که حق او را پذیرفته است زیرا پوشیدن خرقه علامت قبول شیخ است
و قبول شیخ صاحب ولایت، علامت قبول حق است.
سنّت خرقه‌پوشی در میان صوفیه
آداب و آیین‌های خاصی نیز داشته است.
شاید مهم‌‌ترین رسم مربوط به خرقه کردن (پاره کردن خرقه) بوده که دو حالت دارد: یکی آن‌که درویش در حال سماع
و در اثر
غلبه جامه خود را پاره کند، دوم این‌که اصحاب
و دیگران به حکم پیر جامه او را که در حال سکر
و وجد یا در حال
استغفار است، خرقه کنند.
هجویری
تأویلی هم برای خرقه دریدن ذکر کرده است که چون سالک از مقامی به مقامی دیگر انتقال یابد، به شکرانه یافتن مقام جدید، جامه پیشین را کنار می‌گذارد که رمزی است از این‌که دیگر به آن مقام بازنخواهد گشت. در این حالت، درویش خرقه را چاک می‌داد یا بدون پاره کردن آن را از سر بیرون می‌آورد
و به سوی قوّال یا به سوی جمع می‌افکند.
در این میان صوفیه پاره کردن خرقه سفید را، جز در موارد نادر، جایز نمی‌دانستند.
خرقه‌ای که درویش در حال سماع از تن به درمی‌آورد (خرقه سماعی) اگر پاره می‌شد خرقه مجروح نام داشت وگرنه به آن خرقه سالم یا درست گفته می‌شد
و هریک احکام خاص خود را داشت.
گاه نیز درویشی در حالی غیر از سماع خرقه خویش را درمی‌آورد، چنان‌که نقل شده است که
ابوالحسن خرقانی در
مسجد و پس از شنیدن
تلاوت قرآن قاریان، خرقه‌اش را درآورد
و به سوی آنان انداخت.
تعبیراتی همچون خرقه سوختن، خرقه نهادن
و از خرقه بیرون آمدن نامهایی برای همین رسم بوده است.
مضمون خرقه
و رسوم آن در
اشعار عارفانه بسیار تکرار شده است.
خرقه‌پوشی، که آغازش نزد صوفیان متقدم
فقر و بی‌اعتنایی به ظاهر بود، رفته‌رفته نوعی ظاهرسازی شد.
انتقادهای شدید ابن جوزی
و تعریض
و کنایه‌های حافظ، عکس‌العملی به این وضع بود.
ابن جوزی
مرقّعه
و خرقه‌پوشی صوفیان هم‌عصر خودش را
لباس شهرت و مصداق
فریب شیطان (
تلبیس ابلیس) دانسته است.
حافظ نیز گذشته از آن‌که
اشارات همدلانه بسیاری به
آداب و رسوم مربوط به خرقه‌پوشی دارد، مضمون خرقه را دست‌مایه نقد
ریاکاری و زهدنمایی برخی از صوفیان زمان خودش قرار داده است؛ عباراتی چون «خرقه سالوس»، «خرقه آلوده»، ناظر به این معنای منفی خرقه نزد اوست.
(۱) حیدر بن علی آملی، جامع‌الاسرار
و منبع الانوار، چاپ هانری کوربن
و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ش.
(۲) ابن جوزی، تلبیس ابلیس، چاپ خیرالدین علی، بیروت.
(۳) ابن قیسرانی، صفوه‌التصوف، چاپ ابی‌علی نظیف، بیروت ۱۴۲۷/ ۲۰۰۶.
(۴) ابن منظور، لسان العرب.
(۵) یحیی بن احمد باخرزی، اورادالاحباب
و فصوص
الآداب، ج :۲ فصوص
الآداب، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۵ش.
(۶) شمس‌الدین محمد حافظ، دیوان، چاپ محمد قزوینی
و قاسم غنی، تهران ۱۳۶۲ش.
(۷) خلیل بن احمد، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی
و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۵.
(۸) علی‌محمد سجادی، جامه زهد: خرقه
و خرقه‌پوشی، تهران ۱۳۶۹ش.
(۹) عمر بن محمد سهروردی، کتاب عوارف‌المعارف، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
(۱۱) محمدرضا شفیعی‌کدکنی، این کیمیای هستی: مجموعه مقاله‌ها
و یادداشت‌های استاد دکتر شفیعی کدکنی درباره حافظ، به کوشش ولی‌اللّه درودیان، تبریز ۱۳۸۵ش.
(۱۲) صفدی.
(۱۳) عبدالرزاق کاشی، اصطلاحات الصوفیه، چاپ محمدکمال ابراهیم جعفر، قاهره ۱۹۸۱.
(۱۴) محمود بن علی عزالدین کاشانی، مصباح‌الهدایه
و مفتاح‌الکفایه، چاپ عفت کرباسی
و محمدرضا برزگر خالقی، تهران ۱۳۸۲ش.
(۱۵) حسین بن علی کاشفی، فتوت‌نامه سلطانی، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۵۰ش.
(۱۶) محمد بن منوّر، اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابی‌سعید، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۶۶ش.
(۱۷) احمد بن عمر نجم‌الدین کبری،
آداب الصوفیه، چاپ مسعود قاسمی، تهران ۱۳۶۳ش.
(۱۸) علی بن عثمان هجویری، کشف‌المحجوب، چاپ محمود عابدی، تهران ۱۳۸۳ش.
(۱۹) محمد بن ابراهیم عطار، تذکرة الاولیاء، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خرقه»، شماره۶۹۹۶.
