خرج
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خَرج، شهرستان (محافظه) و شهری در استان (منطقه)
ریاض در
عربستان سعودی است.
شهرستان خرج در جنوب شرقی استان
ریاض قرار دارد و از شمال به شهرستان‌های ریاض و حائر، از مغرب به مزاحمیة و حَریق، از جنوب غربی به حوطه بنی‌تَمیم، از جنوب به اَفلاج و از غرب به استان شرقیه محدود می‌شود و مشتمل بر شهرهای یَمامه، سِلمیه، دُلَمْ و سَیح یا خرج است.
مساحت شهرستان خرج حدود بیست هزار کیلومترمربع و جمعیت آن در ۱۳۸۹ش/۲۰۱۰ بالغ بر شش صد هزار تن بوده است.
این شهرستان دربیابان‌های جنوب‌شرقی ریاض قرار دارد. ناهمواری‌ها غالباً در مغرب و جنوب غربی خرج امتداد دارند و کوه‌های طُوَیق مهم‌ترین آنهاست. در مشرق خرج نیز
بیابان دَهْنا واقع است.
دره‌های بسیاری‌در کوه‌های اطراف خرج وجود دارد، از جمله وادی سَهْباء در مشرق و حَنیفه در شمال غربی که نام آن‌ها از قدیم در منابع آمده است و در حیات آبادیهای منطقه مؤثر بوده‌اند.
با توجه به آب‌های سطحی این دره‌ها، سدهایی نیز در برخی از این دره‌ها احداث کرده‌اند که مهم‌ترین آن‌ها دِرعیّه، باطن و حائر در وادی حنیفه است.
منابع آبی خرج از سیلاب‌ها و چشمه‌هایی از قبیل ضلع، فَرزان، سَمْحَه، اُمّ خیسَة و خَفْس دِغْرَه تأمین می‌شود.
هوای خرج به علت موقعیت خاص جغرافیایی، در اغلب روزهای سال خشک و
تابستان‌ها بسیار گرم است. اختلاف دما در شبانه روز بسیار بالاست. دمای هوا در تابستان ْ۴۷ و در
زمستان به صفر درجه می‌رسد. میزان رطوبت نسبی آن بین ۱۲% تا ۷۶% متغیر است. میزان
باران سالیانه خرج بین ۲۵ تا ۵۰ میلیمتر بوده ولی در برخی سال‌ها به ۵۰۰ میلیمتر نیز رسیده است.
خرج نسبت‌به سایر مناطق جنوب سرزمین نجد حاصلخیزتر (به‌ویژه در وادیها) و دارای تنوع گیاهی فراوانی است.
مهم‌ترین محصولات کشاورزی خرج،
خرما، حبوبات،
انگور، لیمو،
انار و
انجیر و دام‌های بومی آن‌جا
شتر و
گوسفند است.
مهم‌ترین جاده ارتباطی خرج، آزادراه ریاض ـ خرج به طول ۸۵ کیلومتر است.
راه خرج به
مکه و
مدینه نیز از طریق ریاض برقرار است.
راه آهن ریاض ـ دَمّام نیز از خرج عبور می‌کند.
براساس گزارش‌ها، خرج با مشکلات محیطی متعددی روبه‌رو بوده است. از جمله
قحطی و گرسنگی در ۱۱۹۷، شیوع
وبا بین شترها در ۱۱۹۹،
باران‌های
سیل آسا و ویرانی شهر دلم براثر سیل در ۱۲۱۱
و قحطی در ۱۲۸۸ـ۱۲۸۹، ۱۳۲۷ و ۱۳۳۷ که جان بسیاری را گرفت.
شهرستان خرج سکونت گاه‌های قدیمی متعددی دارد :
شهر تاریخی سلمیه، در ده کیلومتری شهر سیح و شمال غرب شهر
یمامه. سلمیه در ۱۳۱۱ش بر اثر سیل آسیب جدّی دید و شهر جدید آن مجددآ بنا شد.
شهر دلم، در مغرب کوه‌های طویق و در جنوب‌غربی شهرستان خرج
که ریحانی
آن را مرکز شهرستان خرج (از نواحی نجد) ذکر کرده که نشان دهنده اعتبار بیش‌تر این شهر در دهه‌های پیشین است. در ۱۲۰۰ـ۱۲۰۱ آبادی دلم با خشکی و قحطی روبه‌رو شد اما دوباره رونق یافت.
در زمان لاریمر (متوفی ۱۳۳۲/ ۱۹۱۴) دلم ۱۰۰ خانه، ۱۵۰۰ تن جمعیت و ۶۰۰ شتر داشت و مرکز خرج بود.
دلم امروزه از شهرهای بزرگ شهرستان خرج از حیث مساحت، جمعیت و
مزارع است.
شهر یمامه نیز از شهرهای قدیمی شهرستان خرج است که در حدود پنج کیلومتری شمال شهر خرج قرار دارد.
به نظر دریهم
، با شواهدی که
ابن‌حائک در وصف آبادیهای وادی سهباء آورده است، منطقه خرج همان منطقه سیح است.
شهر خرج مرکز شهرستان خرج.
این شهر در ۸۵ کیلومتری جنوب‌شرقی ریاض در ارتفاع حدود چهارده متری از سطح
دریا واقع
و طبق سرشماری ۱۳۸۳ش/ ۲۰۰۴، حدود ۰۰۰، ۲۰۱ تن جمعیت داشته است.
هرچند در منابع کهن جغرافیایی از قریه خرج سخن به میان آمده، شهر فعلی را در ۱۳۵۴/ ۱۳۱۴ش ملک عبدالعزیزبن عبدالرحمان
آل‌سعود بنا نمود و آن را سیح نامید. نام‌گذاری این شهر سابقه تاریخی و وجه لغوی دارد و سبب آن وجود چشمه‌هایی در این شهر است. چون سیح مرکز و مهم‌ترین شهر شهرستان خرج است، نام شهرستان به مرکز آن نیز اطلاق می‌شود. امروزه نام رسمی شهر به خرج تغییر یافته است هرچند سیح نیز کمابیش کاربرد دارد.
خرج در بیش‌تر منابع قدیم جغرافیایی به عنوان وادی و قریه آمده است.
به گفته مؤلفان جغرافیایی سده سوم و چهارم، خرج در مسیر یمامه به
یمن جزو نخستین منزل‌ها
و در تقسیم‌بندی سرزمینی
ابن حوقل ، جزو
بحرین محسوب می‌شد.
در ۲۵۱ دولت محلی بنی اخیضر در منطقه خرج ظهور کردند
که از علویان آن‌جا بودند و تا ۴۶۷ در خرج باقی ماندند.
در سده چهارم، ابن‌حائک
از بازار خرج، معروف به بنی‌اخیضر
بن یوسف، و
شهرت این سرزمین به بلاد بنی عدی
بن حنیفة، بنی‌عامربن حنیفة، عجل
بن لجیم و هوذبن علی سُحیمی (بازرگان منطقه) نوشته است. از زمان سقوط بنی‌اخیضر تا
حکومت اول
سعودی در سده دوازدهم اطلاع چندانی از تحولات خرج در دست نیست.
خرج قبل از حکومت اول
سعودی (۱۱۵۷ـ۱۲۳۴) به دست
قبایل عائذ آل‌عثمان افتاد و در دلم، آل‌زامل و در سلمیه، آل‌عفیصان حکومت داشتند. در ۱۰۹۹ محمدبن عزیز آل حمید خالدی، حاکم اَحساء و قَطیف، با حمله به خرج به آل‌عثمان تاخت.
پس از روی کار آمدن
سعودیها، خرج به سرعت به یکی از مراکز اصلی
وهابیان تبدیل شد. محمدبن
سعود، نخستین حاکم آل
سعود (متوفی ۱۱۷۹)، بلافاصله پس از تشکیل حکومت به خرج
لشکر کشید که فاصله چندانی با درعیّه (مرکز حکومت آل
سعود) نداشت و بقیه نواحی جنوبی نجد را نیز تصرف کرد.
در ۱۱۸۹ عبدالعزیزبن محمد، دومین حاکم آل
سعود (حک: ۱۱۷۹ـ۱۲۱۸)، به خرج حمله کرد. یک سال بعد، وی خرج را تحت حکومت خود درآورد و سلیمان عفیصان را به حکومت آن‌جا گمارد.
در ۱۱۹۹ سعودبن‌عبدالعزیز، که بعدها سومین حاکم آل
سعود شد (حک: ۱۲۱۸ـ۱۲۲۹)، به خرج حمله و در ۱۲۰۰ دلم را تسخیر کرد.
قبل از تشکیل حکومت دوم
سعودیها (۱۲۴۰ـ۱۳۰۹) خرج به یکی از مراکز نظامی مشاری
بن سعودبن عبدالعزیز تبدیل شده بود که در ۱۲۳۵ در پی تشکیل
حکومت در وادی حنیفه بود.
در ۱۲۴۰
ترکی
بن عبداللّه، نخستین حاکم دولت دوم آل
سعود (حک: ۱۲۴۰ـ۱۲۴۹)، با حمله به ناحیه خرج، شهرهای دلم و سلمیه را تصرف کرد.
وی عمربن محمدبن عفیصان را
حاکم خرج و عبدالرحمان (از نوادگان محمدبن عبدالوهاب) را
قاضی آن‌جا برگزید.
در ۱۲۵۳
فیصل
بن ترکی
بن عبداللّه ناحیه خرج را مرکز حکومتش تعیین کرد اما یک سال بعد خورشید پاشا، فرزند محمدعلی‌پاشا، خرج را تصرف کرد ولی در ۱۲۵۹
فیصل
بن ترکی دوباره بر خرج مسلط شد.
در ۱۳۰۹، سیطربن رشید، خرج را تصرف و ده سال در آن‌جا حکومت کرد.
در زمان لاریمر که در اوایل شکل‌گیری حکومت
عربستان سعودی از آن‌جا دیدن کرد، خرج دست‌کم چهارده آبادی مهم داشت.
ملک‌عبدالعزیز در ۱۳۱۹ـ۱۳۲۰ ریاض را
فتح کرد و سپس از ساکنان خرج
بیعت گرفت.در ۱۳۲۰ نيز در جنگ بين ملك‌عبدالعزيز و ابن‌رشيد، منطقه خرج تحت حاكميت
عربستان سعودى قرار گرفت
در شهر خرج آثاری قدیمی باقی مانده است، از جمله مقابر قدیمی، شامل حدود ۵۰۰
مقبره سنگی به طول پنج کیلومتری که بر بالای تپه‌های مجاور واقع است؛ سفال‌هایی نیز در جنوب آن یافته‌اند که قدمت آن‌ها به ۳۰۰ پیش از میلاد تا ۱۰۰ میلادی می‌رسد. قصر ملک عبدالعزیز (بنا شده در ۱۳۵۹) و قصر ابوجفان (ساخته ۱۳۶۶)
از بناهای معروف شهر است.
(۱) ابن‌حائك، صفة‌جزيرة‌العرب، چاپ محمدبن على اكوع، صنعا ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲) ابن‌حوقل؛
(۳) ابن‌خرداذبه؛
(۴) الاطلس التاريخى للمملكة العربية السعودية، رياض: دارة‌الملك عبدالعزيز، ۱۴۲۱/ ۲۰۰۰؛
(۵) اطلس المملكة العربية السعودية، رياض: وزارة التعليم العالى، ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰؛
(۶) عبداللّه
بن عبدالعزيز بكرى، معجم‌مااستعجم من اسماءالبلاد و المواضع، چاپ مصطفى سقّا، بيروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳؛
(۷) مصطفى
بن عبداللّه حاجى‌خليفه، ترجمه تقويم‌التواريخ : سالشمار وقايع مهم جهان از آغاز آفرينش تا سال ۱۰۸۵ه .ق، از مترجمى ناشناخته، چاپ ميرهاشم محدّث، تهران ۱۳۷۶ش؛
(۸) حمد جاسر، مدينة‌الرياض عبر اطوار التاريخ، رياض ۱۴۲۲؛
(۹) محمدبن عبدالمنعم حِمْيَرى، الروض‌المعطار فى خبرالاقطار، چاپ احسان عباس، بيروت ۱۹۸۴؛
(۱۰)
سعد دريهم، الخرج، رياض ۱۴۱۳/ ۱۹۹۳؛
(۱۱) امين ريحانى، تاريخ نجدالحديث، بيروت ۱۹۸۸؛
(۱۲) عثمان
بن عبداللّه، عنوان المجد فى تاريخ‌النجد، رياض: مكتبة الرياض الحديثة،
[۲] ؛
(۱۳) هرى سنت‌جان بريجر فيلبى، تاريخ نجد و دعوة‌الشيخ محمدبن عبدالوهاب (السلفية)، تعريب عمر دِيسراوى، قاهره ۱۴۱۸/ ۱۹۹۷؛
(۱۴) قدامة
بن جعفر، كتاب الخراج، چاپ دخويه، ليدن ۱۸۸۹، چاپ افست ۱۹۶۷؛
(۱۵) عمررضا كحاله، جغرافية شبه جزيرة‌العرب، چاپ احمدعلى، مكه ۱۳۸۴/ ۱۹۶۴؛
(۱۶) فهد كليب، الرياض، رياض ۱۴۱۳/ ۱۹۹۳؛
(۱۷) محافظة الخرج.
(۱۸) ياقوت حموى، البلدان؛
(۱۹) Demographic yearbook ۲۰۰۶, New York: United Nations, Department of Economic and Social Affairs, ۲۰۰۸.
(۲۰) John Gordon Lorimer, Gazetteer of the Persian Gulf,'Oman, and central Arabia, Buckinghamshire ۱۹۸۶
(۲۱) الموسوعة العربيّة الميسّرة، باشراف محمد شفيق غربال، قاهره ۱۹۶۵ـ۱۹۸۷، چاپ افست بيروت(.بى‌تا)؛
(۲۲) Retrieved Nov.۲۹, ۲۰۱۰, from http://www.alkharj.gov.sa/ p۱.asp?s=۲;
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خرج»، شماره۶۹۸۱.
