خاندان جیهانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جَیهانی، خاندانی مشهور در
بخارا در دوره سامانیان بوده‌اند که تنی چند از آنان وزیر و صاحب‌منصب بودند.
واژه «جیهانی» نسبت
خانواده مشهوری در بخاراست که عده‌ای از بزرگان آن، در زمان سامانیان در دستگاه آنان سمت وزارت را به عهده داشتند و یا عهده‌دار مشاغل مهم دیگری بودند. برخی از اعضای این خاندان از نظر
علم و ادب اشتهار داشتند. سه نفر از وزرای سامانیان که به جیهان منسوب و به جیهانی شهرت یافته‌اند، عبارت‌اند از: ابوعبدالله محمد بن احمد بن نصر، و (پسرانش) محمد بن محمد مکنی به ابوعلی و احمد بن محمد.
ریاست دیوان وزارت را در زمان سامانیان به جز خاندان جیهانی، افرادی چون بلعمی، مصعبی و عتبی نیز به عهده داشتند.
به گفته قزوینی
، نسبت جیهانی از نام نیای ایشان به دست آمده است. جیهان در میان
عرب و
عجم نام متداولی برای
مردان بود،
اما یاقوت حموی (۱۹۶۵، ذیل «جیحون»، «جیهان»)، به روایت از حمزه اصفهانی، جیهان را نام شهری بر ساحل جیحون دانسته که خاندان جیهانی به آن منسوب‌اند. از این خاندان آگاهی چندانی در دست نیست و ضبط آشفته و خلط نام‌ها در منابع بر مشکل افزوده است.
برخی افراد مشهور این خاندان، عبارت‌اند از:
۱. ابوعبداللّه محمدبن احمد جیهانی؛
۲. ابوعلی محمدبن محمد جیهانی؛
۳. ابوعبداللّه احمد بن محمد جیهانی؛
۴. ابومنصور عبیداللّه‌بن احمد جیهانی.
ابوعبداللّه محمد بن احمد جیهانی، به نوشته
یاقوت حموی،
نام جدش نصر بود.
ثعالبی او را ابوعبداللّه جیهانی کبیر خوانده است. از گفته وی
برمی‌آید که جیهانی پس از ابوبکربن حامد نَسَفی، چندی وزیر احمدبن اسماعیل سامانی (حک: ۲۹۵ـ۳۰۱) بود. پس از مرگ احمدبن اسماعیل و به امارت نشستن
نصربن احمد سامانی در ۲۱
جمادی‌الاخره ۳۰۱، جیهانی به وزارت رسید و به اتفاق دولت‌مردان سامانی، از جمله حَمّویه بن علی، امور کشور را سامان داد،
اما نسفی
نوشته است که در آغاز امارت
نصربن احمد، ابوبکر محمدبن حامد نسفی تا زمان مرگش (
محرّم ۳۰۲) وزیر بود
(که ابوعبداللّه جیهانی را سومین وزیر نصر بن احمد دانسته است). به نظر می‌رسد تکوین نظام دیوانی سامانیان بیشتر مرهون کوشش ابوعبداللّه جیهانی بوده است. وی با دولت‌های دیگر مکاتبه کرد و اطلاعات آیین‌های کشورداری را فراهم آورد و پس از مطالعه آنها و گزینش موارد نیکو، دستور داد تا اهل دربار و دیوان بر طبق آن
عمل کنند.
این مجموعه مدون احتمالاً دست‌مایه او در تألیف کتاب آیین بوده است.
نرشخی،
که
کنیه او را ابوعبیداللّه نوشته، در رویدادهای ۳۰۶، از جیهانی به عنوان وزیر سامانیان یاد کرده و بنای
مناره مسجد بخارا را کار او دانسته است. ابن‌فضلان نیز، که در ۳۰۹ وارد بخارا شد، نوشته است که جیهانی کاتبِ امیر سامانی و در سراسر
خراسان به شیخ العمید معروف بود.
ابن‌فضلان پس از چند
روز اقامت، به واسطه جیهانی به حضور امیرنصر رسید.
ابن‌ندیم نیز جیهانی را کاتب و وزیر امیر سامانی ذکر کرده است
(با این ملاحظه که نام او را ابوعبداللّه احمدبن محمدبن نصر جیهانی
ضبط کرده است)
از پایان وزارت ابوعبداللّه جیهانی و انتصاب ابوالفضل بلعمی به جای او اطلاعی در دست نیست، اما احتمالاً وی بر اثر فشار فقهای
بخارا و شاید به اتهام زندقه و الحاد برکنار شده است؛
زیرا آنچه ابن‌ندیم
و به پیروی از او
یاقوت حموی،
درباره متهم شدن ابوعلی محمد بن (مربوط به ابوعبداللّه محمدبن احمد جیهانی است، محمدبن جعفر نرشخی، تاریخ بخارا، ترجمه ابونصر احمدبن محمدبن نصرقباوی.
به
روایت ثعالبی،
ابواحمد کاتب عَطَوانی -کتاب عقدالعلی للموقف الاعلی ــ که به لحاظ مهارت در کتابت، خود را از جیهانی و بلعمی برای
وزارت شایسته‌تر می‌دید ــ جیهانی را به بی‌کفایتی و تفرعن متهم کرد.
هم‌چنین جیهانی دچار
وسواس بود و جز با کاغذ یا پارچه با کسی دست نمی‌داد؛ ازاین‌رو ابوطیب طاهری شاعر (از بازماندگان خاندان طاهریان) به نکوهش وی پرداخته است.
ابوعبداللّه شاعران پارسی‌گو و
عرب‌زبان را گرامی می‌داشت، به‌طوری که برخی از آنان، وی را ستوده‌اند،
از جمله شهید بلخی، ابواحمد بن ابی‌بکر بن حامد کاتب و ابوالحسین محمدبن محمد مرادی بخاری.
ابوعبدالله محمد بن احمد جیهانی منسوب به «جیهان» شهری در خراسان بزرگ، کنار رود جیحون می‌باشد.
وی مشهورترین رجل نامی خاندان جیهانی است. جیهانی پس از
ابوبکر بن حامد نسفی چندی وزیر احمد بن اسماعیل سامانی بود.
سپس زمانی که امیر نصر بن احمد (۳۰۱- ۳۳۳) هنوز به حد
رشد و
بلوغ نرسیده بود، عهده‌دار وزارت وی شده است.
وی در دو مرحله در زمان امیر
نصر بن محمد به وزارت رسیده است: مرحله اول از سال ۳۰۱ تا ۳۰۹ و مرحله دوم از سال ۳۲۵ تا ۳۲۸.
جیهانی در دوره وزارتش به اتفاق دولت‌مردان سامانی از جمله حمویة بن علی امور کشور را سامان داد.
در این زمان منصب وزارت از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. تکوین نظام دیوانی سامانیان بیشتر مرهون کوشش‌های ابوعبدالله جیهانی بوده است.
تمام مورخان و نویسندگان از
تدبیر و درایت جیهانی در وزارت سخن گفته‌اند و معتقدند در دوره او کارها مرتب شد و مملکت دارای نظم شد.
ابن اثیر می‌نویسد: «اداره امور و ریاست دولت نصر بن احمد به ابوعبدالله محمد بن احمد جیهانی واگذار شد. او کارها را مرتب و مملکت را منظم کرد».
مورخان نوشته‌اند: «چون وی به وزارت نشست، به همه ممالک جهان‌نامه نوشت و رسم‌های همه درگاه‌ها و دیوان‌ها را طلب کرد، سپس در رسم و رسومات آنها نظر کرد و هر رسمی که نیکوتر و پسندیده‌تر بود را انتخاب کرد و دستور داد آن رسوم را مورد استفاده قرار دهند و به تدبیر او همه امور مملکت سامان یافت».
وی برای اداره دیوان وزارت سامانی بسیاری از مراسمات و تشکیلات ایران عهد ساسانی را در امور وارد کرد.
از پایان وزارت ابوعبدالله جیهانی و انتصاب ابوالفضل بلعمی به جای او اطلاعی در دست نیست؛ اما احتمالا وی بر اثر فشار فقهای بخارا و شاید به اتهام
زندقه و
الحاد برکنار شده است.
محمد بن احمد جیهانی فردی دانا و بسیار باهوش و فاضل بود.
ابن فضلان سفیر خلیفه عباسی در سفرنامه خود از جیهانی به نیکی یاد کرده و می‌نویسد: «وی در سراسر خطه
خراسان به شیخ‌العمید مشهور بود».
وی از مشوقان دانشمندان بود. تشویق و حمایتی که از دانشمندان کرد موجب گردید که وی در ایام حیاتش در تمام جهان اسلام مشهور گردد. او با انعام و پاداش، مشوق یکی از قدیمی‌ترین و شایسته‌ترین جغرافی‌دانان، یعنی ابوزید بلخی نیز بود. هرچند بلخی
دعوت او را به بخارا نپذیرفت و حاضر به ترک موطن خود (بلخ) نگردید.
جیهانی شاعران پارسی گو و عرب‌زبان را نیز گرامی می‌داشت، به طوری که برخی از آنان وی را ستوده‌اند.
وفات او در سال ۳۳۰ هجری بوده است.
او به
فلسفه و
نجوم و هیئت آگاهی داشت
و کتاب‌هایی تألیف کرد که اکنون در دست نیستند، از جمله المسالک و الممالک، آیین مقالات، کتب (یا کتاب (العهود للخلفاء و الامراء، الزیادات فی کتاب الناسی) الناشی‌ء؟ یا آیین؟) فی المقالات، و
رسائل.
ابن‌ندیم کتاب‌های یادشده را به ابوعبداللّه احمدبن محمدبن نصر نسبت داده و ابوعبداللّه محمدبن احمد جیهانی را با نواده‌اش یکی پنداشته است؛
نَرشخی
و مسعودی،
بدون ذکر نام مؤلف، از المسالک و الممالک یاد کرده‌اند.
گردیزی
نیز به تألیفات بسیار جیهانی در شاخه‌های گوناگون علوم و هم‌چنین کتاب مسالک و ممالک وی و نحوه گردآوری مطالب آن اشاره کرده و اطلاعاتی در مورد ترکان از آن برگرفته است.
ابن‌ندیم
کتاب
البلدان ابن‌فقیه همدانی را برگرفته از مطالب کتاب جیهانی (احتمالاً المسالک و الممالک) و تألیفات دیگران دانسته است، اما با توجه به تقدم زمانی ابن فقیه، در صحت این سخن باید تردید کرد.
درباره مأخذ جیهانی در تألیف کتابش اطلاع دقیقی در دست نیست، اما برخی گفته‌اند که کتاب وی مشتمل بر متن کامل اثر ابن‌خرداذبه بوده و او از آن الگو گرفته است.
در واقع، دست‌رسی آسان جیهانی به منابع مکتوب و اطلاعات شفاهی در باره ملل دیگر، سبب اهمیت تصنیف او (المسالک و الممالک) بود.
این کتاب از مآخذ جغرافیانویسان بعدی گردید، به خصوص در مورد مشرق
جهان اسلام و
چین و
روسیه ابن‌حوقل،
مقدسی،
ابوریحان بیرونی،
گردیزی،
ادریسی
شرف‌الزمان طاهر مروزی در طبایع الحیوان، خرقی در منتهی الادراک فی تفسیر الافلاک،
افضل‌الدین کرمانی در عقدالعلی،
عبدالکریم رافعی قزوینی
و زکریابن محمد قزوینی
نیز از
المسالک و الممالک نقل و استفاده کرده‌اند. ابن‌عَدیم نیز در مواردی،
بدون ذکر نام کتاب، از آن اقتباس کرده است. مؤلف ناشناخته حدودالعالم نیز بی‌شک از المسالک و الممالک جیهانی بهره برده است.
یاقوت حموی جیهانی را در شمار جغرافیانویسان متقدم آورده است. پس از این، گویا آشنایی مستقیم با کتاب جیهانی قطع شده و آگاهی مؤلفان متأخر، بر نقل و سماع متکی بوده، مثلاً
حاجی‌خلیفه فقط کلمات مقدسی را بازگو کرده است.
از پاره‌ای منقولات ابوریحان بیرونی و زکریای قزوینی برمی‌آید که این کتاب جیهانی بخش عمده‌ای درباره شگفتی‌های بلاد داشته است.
نسخه یافته شده در کابل با عنوان اشکال العالم، به نظر محققان ارتباطی با المسالک و الممالک جیهانی ندارد.
نفیسی
بر آن است که اصطخری از کتاب جیهانی رونویسی کرده است، اما مقابله دقیق ریو
نشان داده که اشکال العالم تلخیصی است از المسالک و الممالک اصطخری. گردیزی
از تألیف دیگری از ابوعبداللّه (محمدبن احمد) جیهانی به نام تواریخ یاد کرده و نوشته که در مطالب مربوط به هندوان از این کتاب بهره برده است.
ابوعلی محمدبن محمد جیهانی، پسر جیهانی کبیر، وی در ۳۲۶، پس از «برکناری» یا «رحلت» ابوالفضل بلعمی در سال ۳۳۰ هجری به وزارت سعید بن احمد سامانی منصوب شد.
(که پس از وزارت ابوالفضل بلعمی، از وزارت ابوعبداللّه جیهانی یاد کرده است)،
ابن‌ندیم
و یاقوت حموی
از ابوعلی محمدبن احمد الجیهانی به عنوان وزیر نصر بن احمد یاد کرده و نوشته‌اند که وی به ابوزید احمدبن سهل بلخی، دانشمند
فیلسوف، صله می‌داد؛ ولی با توجه به زمان
مرگ ابوزید بلخی (۳۲۲)، این مطلب را باید مربوط به ابوعبداللّه محمد بن احمد جیهانی کبیر دانست.
از طول دوره وزارت ابوعلی جیهانی آگاهی چندانی نیست. در همین دوره، امیرنصر و ابوطیب محمد بن حاتم مُصْعَبی (صاحب دیوان رسایل سامانیان) به اسماعیلیان (قرامطه) گرویدند و اوضاع کشور آشفته گردید.
چندی بعد، جیهانی در ۳۳۰ در زیر آوار هلاک شد).
و امیرنصر، مصعبی را به وزارت برگزید.
گردیزی می‌نویسد: «پس از
مرگ امیر سعید سامانی، وزارت از محمد بن عبیدالله بلعمی به ابی‌علی محمد بن محمد جیهانی رسید، محمد بن مصعبی از این امر ناراضی بود و به همین جهت امور سامان نیافت».
البته مقدسی پس از وزارت ابوالفضل بلعمی به وزارت ابوعبدالله جیهانی اشاره دارد
که احتمالاً اشتباه است.
وی در سال ۳۳۰ هجری تحت الهدم (زیر آوار احتمالا به علت زلزله) از
دنیا رفت.
ابوعبدالله احمد بن محمد بن نصر جیهانی فرزند محمد بن احمد جیهانی (جیهانی کبیر) از وزرای دولت سامانیان
است.
نرشخی می‌نویسد: «مقدسی از ابن الجیهانی نام برده و او را از وزرای
نوح بن منصور شمرده است که ظاهراً مقصودش از ابن جیهانی (همین) احمد بن محمد است.
گردیزی می‌نویسد: «احمد بن محمد جیهانی از سال ۳۶۵ تا ۳۶۷ وزیر منصور بن نوح سامانی بوده است».
در زمان منصور بن نوح سامانی شغل وزارت میان ابوعلی بلعمی، ابوجعفر عُتبی (رجوع کنید به عُتبی، خاندان) و ابومنصور یوسف‌بن اسحاق دست به دست گشت
تا اینکه در ۳۶۵ ابوعبداللّه احمدبن محمد جیهانی، نواده جیهانی کبیر
به وزارت رسید
(که ابوعلی بلعمی را در ۳۶۵ وزیر منصوربن عبدالملک سامانی دانسته است).
ابوعبداللّه احمدبن محمد جیهانی پس از جلوس نوح‌بن منصور سامانی (حک: ۳۶۶ـ۳۸۷)، هم‌چنان در مقام خود ماند و در ربیع‌الاخر ۳۶۷ جای خود را به ابوالحسین عتبی داد
(با این ملاحظه که هر دو این جیهانی‌را با جدّ او، ابوعبداللّه محمدبن‌احمد جیهانی، وزیر
نصربن احمد سامانی، اشتباه گرفته‌اند)،
ابوعبداللّه احمدبن محمد جیهانی اگرچه وزارتش دوامی نیافت،
وزیر بسیار با کفایتی بود).
منصور بن نوح در سیزدهم شوال سال۳۶۷ درگذشت و امیر رضی نوح بن منصور به جای پدر نشست، جیهانی در این وقت وزارت داشت... در
ربیع الاخر سال ۳۶۷ جیهانی از
وزارت افتاد و ابوالحسین عبدالله بن احمد عتبی به جای وی نشست. (
آقا بزرگ تهرانی نیز می‌نویسد: احمد بن محمد بن نصر جیهانی در سال ۳۶۷ از وزارت برکنار شده است).
احمد بن محمد بن نصر جیهانی شخصیتی فاضل ادیب،
فیلسوف و منجم
و از پیشگامان علم جغرافیا بوده است.
او «بیگانگان» (در منابع کلمه «غربا» به کار رفته است که به بیگانگان ترجمه شده است.) را جمع کرد و از مملکت آنها و درآمدهای آنان و کیفیت راه‌های ورود به آن مناطق و... سؤال کرد تا از این راه به گشودن شهرها دست یابد و درآمد آنها بشناسد و علم
نجوم و گردش فلک را بفهمد.
ابومنصور عبیداللّه بن احمد جیهانی، احمد بن اسماعیل سامانی در ۲۹۸، ضمن لشکرکشی به
سیستان، بُست را گرفت و
حکومت آن‌جا را به حاتم بن عبداللّه شاشی داد.
چندی بعد، ابومنصور عبیداللّه بن احمد جیهانی به‌عنوان عامل سامانیان، حکومتِ بست و رُخَّج را به‌دست گرفت. به دنبال شورش سیستان در آغاز امارت
نصربن احمد سامانی در ۳۰۱، ابومنصور عبیداللّه بن احمد جیهانی گریخت
(از این جیهانی تنها با
کنیه بومنصور یاد شده است). برخی محققان او را برادر ابوعبداللّه محمد بن احمد جیهانی دانسته‌اند
هنری جورج راورتی ابومنصور جیهانی را فردی غیر از عبیداللّه بن احمد جیهانی فرض کرده، اما سعید نفیسی گفته که احتمالاً ابومنصور کنیه عبیداللّه بن احمد بوده است.
در ۳۸۸، وزارت
دولت سامانیان به ابوالفضل محمد بن احمد خُنامَتی رسید.
برخی نویسندگان خنامتی را جیهانی خوانده و احتمال داده‌اند که وی پسر ابوعبداللّه احمدبن محمد جیهانی باشد.
جیهانی دارای آثار و تألیفات متعددی است که از جمله آنها می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
المسالک و الممالک.
کتاب معروفی است که اصل آن در دسترس نیست؛ اما بسیاری از آن نقل کرده‌اند.
حاجی خلیفه می‌نویسد: احمد بن محمد بن نصر جیهانی در کتاب مفصل «مسالک و ممالک»
عالم را به هفت اقلیم تقسیم کرده و برای هر اقلیم ستاره‌ای قرار داده. او در کتابش به وصف شهرها نپرداخته و تنها راه‌های شرق و غرب و شمال و جنوب را ذکر کرده است.
این
کتاب احتمالاً همان کتابی است که مسعودی در مورد آن می‌نویسد: جیهانی وزیر نصر بن احمد سامانی کتابی در وصف
جهان و اخبار و عجایب آن و شهرها و دریاها و امت‌های عالم تصنیف کرده است.
کتاب المسالک و الممالک جیهانی هرچند امروزه در دسترس نیست، اما برخی اشاره دارند جغرافی‌نویسان پس از جیهانی اطلاعات خود را در باب سرزمین‌های غیراسلامی شمال و شرق از آن گرفته‌اند.
او با نوشتن این کتاب به جهانگردان مشهوری چون بودلف و ابن فضلان یاری رسانده است.
از دیگر آثار جیهانی می‌توان به العهود للخلفا والامراء، کتاب الزیارات فی کتاب الناشی، آیین مقالات
و کتاب
رسائل اشاره کرد.
"اشکال العالم" آقا بزرگ تهرانی در مورد این
کتاب می‌نویسد: «در کابل نسخه‌ای از اشکال العالم وجود دارد که سعید نفیسی از روی آن برای خویش نسخه‌برداری کرده است و در آن‌جا بیان کرده که مؤلف کتاب معاصر با سامانیان در قرن چهارم هجری است. آقا بزرگ سپس می‌نویسد: شاید مولف آن ابوعبدالله احمد بن محمد بن نصر جیهانی از وزرای سامانیان باشد».
۱. ابن‌اثیر.
۲. ابن‌حوقل.
۳. ابن‌عدیم، بغیه الطلب فی تاریخ حلب، چاپ سهیل زكّار، بیروت (? ۱۴۰۸/۱۹۸۸).
۴. ابن‌فضلان، رساله ابن‌فضلان، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
۵. ابن ماكولا، الاكمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف من الاسماء و الكنی و الانساب، چاپ عبدالرحمان‌بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد، دكن ۱۳۸۱ـ۱۴۰۶/ ۱۹۶۲ـ۱۹۸۶.
۶. ابن‌ندیم (تهران).
۷. ابن‌ندیم (لایپزیگ).
۸. ابوریحان بیرونی، الا´ثار الباقیه عن‌القرون الخالیه، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳.
۹. ابوریحان بیرونی، الجماهر فی الجواهر، چاپ یوسف الهادی، تهران ۱۳۷۴ ش.
۱۰. محمدبن محمد ادریسی، كتاب نزهه المشتاق فی اختراق الا´فاق، قاهره: مكتبه الثقافه الدینیه،) بی‌تا.(.
۱۱. احمدبن حامد افضل‌الدین كرمانی، كتاب عقدالعلی للموقف الاعلی، چاپ علیمحمد عامری نائینی، تهران ۱۳۵۶ ش.
۱۲. واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد، تركستان‌نامه: تركستان در عهد هجوم مغول، ترجمه كریم كشاورز، تهران ۱۳۶۶ ش.
۱۳. اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، ج ۲، در حاجی‌خلیفه، ج ۶.
۱۴. تاریخ سیستان، چاپ محمدتقی بهار، تهران: زوار، (? ۱۳۱۴ ش).
۱۵. عبدالملك بن محمد ثعالبی، آداب الملوك، چاپ جلیل عطیه، بیروت ۱۹۹۰.
۱۶. عبدالملك بن محمد ثعالبی، لطائف المعارف، چاپ ابراهیم ابیاری و حسن كامل صیرفی، (قاهره ? ۱۳۷۹/۱۹۶۰).
۱۷. عبدالملك بن محمد ثعالبی، یتیمه الدهر، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره ۱۳۶۶/۱۹۴۷.
۱۸. حاجی خلیفه، کشف الظنون.
۱۹. حدودالعالم من المشرق الی المغرب، با مقدمه بارتولد و حواشی و تعلیقات مینورسكی، ترجمه میرحسین شاه، كابل ۱۳۴۲ ش.
۲۰. خواندمیر.
۲۱. عبدالكریم‌بن محمد رافعی قزوینی، التدوین فی اخبار قزوین ، چاپ عزیزاللّه عطاردی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
۲۲. عبدالحسین زرین‌كوب، تاریخ مردم ایران: كشمكش با قدرت‌ها، تهران ۱۳۶۴ـ۱۳۶۸ ش.
۲۳. سمعانی.
۲۴. عبدالرحمان‌بن ابی‌بكر سیوطی، المزهر فی علوم اللغه و انواعها، چاپ فؤاد علی منصور، بیروت ۱۹۹۸.
۲۵. صفدی، الوافی بالوفیات.
۲۶. عبداللّه‌بن عمر صفی‌الدین بلخی، فضائل بلخ، ترجمه عبداللّه‌بن محمدحسینی بلخی،چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۵۰ ش.
۲۷. حاجی‌بن نظام عقیلی، آثار الوزراء، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۴۸ ش.
۲۸. محمدبن محمد عوفی، جوامع الحكایات و لوامع الروایات، قسم ۲، ج ۲، چاپ امیر بانوكریمی (مصفا) و مظاهر مصفا، تهران ۱۳۶۲ ش.
۲۹. محمدبن محمد عوفی، لباب‌الالباب، چاپ ادوارد براون و محمد قزوینی، لیدن ۱۳۲۱ـ۱۳۲۴/۱۹۰۳ـ۱۹۰۶.
۳۰. زكریابن محمد قزوینی، عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، چاپ فاروق سعد، بیروت ۱۹۷۸.
۳۱. محمد قزوینی، یادداشت‌ها، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۲ ش.
۳۲. ایگناتی یولیانوویچ كراچكوفسكی، تاریخ الادب الجغرافی العربی، نقله الی اللغه العربیه صلاح‌الدین عثمان هاشم، قاهره ۱۹۶۳ـ ۱۹۶۵.
۳۳. عبدالحی‌بن ضحاك گردیزی، تاریخ گردیزی، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
۳۴. مسعودی، تنبیه .
۳۵. مقدسی، احسن التقاسیم.
۳۶. احمدبن علی منینی، الفتح‌الوهبی (شرح الیمینی)، قاهره ۱۲۸۶.
۳۷. محمدرضا ناجی، تاریخ و تمدن اسلامی در قلمرو سامانیان ، تهران ۱۳۷۸ ش.
۳۸. محمدبن جعفر نرشخی، تاریخ بخارا ، ترجمه ابونصر احمدبن محمدبن نصرقباوی، تلخیص محمدبن زفربن عمر، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۱ ش.
۳۹. عمربن محمد نسفی، القند فی ذكر علماء سمرقند، چاپ یوسف الهادی، تهران ۱۳۷۸ ش.
۴۰. حسن‌بن علی نظام الملك، سیرالملوك (سیاست‌نامه)، چاپ هیوبرت دارك، تهران ۱۳۵۵ ش.
۴۱. سعید نفیسی، « در باره ترجمه اشكال العالم»، راهنمای كتاب، سال ۲، ش ۳ (آذر ۱۳۳۸).
۴۲. سعید نفیسی، «وزرای آل سامان: خانواده جیهانیان»، ارمغان، سال ۱۱، ش ۳ (خرداد ۱۳۰۹).
۴۳. یاقوت حموی، كتاب معجم‌البلدان، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
۴۴. یاقوت حموی، معجم‌الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
۴۵. EI ۲, s.v. "Djughrafiya. I-V" (by S. Maqbul Ahmad);
۴۶. ibid, Suppl ., fascs. ۵-۶, Leiden ۱۹۸۲, s.v. "Al-Djayhani" (by Ch. Pellat);
۴۷. Richard N. Frye, The golden age of Persia: the Arabs in the East , London ۱۹۷۵;
۴۸. Vladimir Fedorovich Minorsky, "A false Jayhani", BSOAS , XIII (۱۹۴۹);
۴۹. Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum , London ۱۹۶۶.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خاندان جیهانی»، شماره۵۳۳۱. سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «خاندان جیهانی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۲/۱۰.
