خاندان تنوخی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خاندان
تَنُوخی، خاندانی منتسب به
قبیله تنوخ که بیش‌تر آنان اهل علم و
حدیث،
حنفی مذهب و صاحب منصب قضا بودند.
مشاهیر این خاندان که به قاضی
تنوخی معروف‌اند، عبارت‌اند از:
ابوالقاسم علی بن محمدبن ابی الفَهم، معروف به
تنوخی کبیر، ملقب به «ریحانة الندماء»، فقیه،
محدّث،
متکلم و
شاعر.
وی در ۲۷۸ در
انطاکیه به دنیا آمد و از جانب خلیفه عباسی، مطیع للّه (حک: ۳۳۴ـ۳۶۴)، به منصب قضا رسید.
پس از آن‌که از منصب قضای
بصره و
اهواز (خوزستان) کنار گذارده شد، با وساطت
سیف الدوله حمْدانی نزد خلیفه بغداد، مجدداً بدان منصب دست یافت. او از قضات مورد تأیید و ندیم مُهَلَّبی (متوفی ۳۵۲)، وزیر مطیع للّه و معزالدوله دیلمی، بود.
برخی او را
فقیه حنفی و
متکلم معتزلی معرفی کرده‌اند
و برخی دیگر، به دلیل وجود قصیده‌ای از او در
مدح حضرت علی و
اهل بیت (علیهم‌السلام) در رد قصیده عبداللّه بن مُعتَز، خلیفه یک روزه عباسی،
او را
شیعه خوانده‌اند.
شوشتری
نام وی و همچنین محسّن بن
علی و
علی بن محسّن را در زمره شیعیان آورده اما به نظر می‌رسد که در شرح حال آنان اشتباه کرده باشد.
محسن امین در
اعیان الشیعه،
به نقل از کتابی در باره علمای
زیدیه، به زیدی بودن او اشاره نموده است. گفته‌اند که
تنوخی کتاب‌هایی در باب
عروض،
قافیه،
فقه و
حدیث نوشته بوده
و ابن تغری بِردی
کتاب الفرج بعدالشدّة را به اشتباه به او نسبت داده است.
وی در ۳۴۲ در
بصره درگذشت.
ابوعلی مُحَسِّن بن علی بن محمدبن ابی الفهم، محدّث و ادیب و شاعر. وی در ۳۲۷ در بصره به دنیا آمد.
به سال ۳۴۶ در ضرابخانه‌ای در شهر اهواز (سوق الاهواز) به کار وارسی مسکوکات اشتغال داشت.
در ۳۴۹ ابوسائب عُتبة بن عبیداللّه (قاضی القضاة همدان، متوفی ۳۵۰) و سپس مطیع للّه او را به منصب قضا در برخی شهرهای خوزستان گماردند.
این توجه درباریان، بویژه
عضدالدوله دیلمی (متوفی ۳۷۲)، تا ۳۷۱ ادامه داشت و پس از آن
تنوخی در خانه تحت نظر بود و در شرایط سختی زندگی می‌کرد.
او نیز همچون پدرش به
اعتزال گرایش داشت که در کتابش نَشوارُ المُحاضرة، مشهود است.
نقل او مورد تأیید بود.
وی در ۳۸۴ در
بغداد درگذشت.
تنوخی دیوان شعری داشته که از بین رفته است.
از مشهورترین تألیفاتش، نَشوارُ المُحاضرة و اخبارُالمُذاکرة در یازده مجلد است که تألیف آن را در ۳۶۰ آغاز نمود و بیست سال بعد به اتمام رساند. بعضی، آن را به نامهای جامع التواریخ، نشاورالمحاضرة، و نشوان المحاضرة نیز ضبط کرده‌اند.
به گفته
عبود شالجی، مصحح این کتاب،
جامع التواریخ نامیدن کتاب اشتباه است، چون در مقدمه کتاب به نام آن اشاره شده است. این کتاب شامل قصصی است و از اهمّ موضوعات آن اخبار قضات و رفع مظلمه است.
از ویژگی‌های کتاب این است که مؤلف با طبقات مختلف مردم ارتباط بر قرار کرده و تمامی اخبار، اشعار و محاورات آن‌ها را شنیده و با بیانی واحد به نگارش در آورده است.
به نوشته مؤلف، دلیل تألیف این کتاب، حفظ اخبار دولت‌ها و ملت‌ها و بیان فنون آن‌ها و به تمثیل در آوردن آن‌ها به منظور شناخت معاش و
معاد و عواقب صلاح و فساد بوده است.
جزء اول این کتاب در ۱۳۰۰ ش/ ۱۹۲۱ در قاهره به اهتمام مارگلیوث، مستشرق معروف، چاپ شد.
همچنین وی این کتاب را به انگلیسی برگرداند و با نام احادیث قاضی عراقی در ۱۳۰۱ش /۱۹۲۲ در لندن منتشر کرد
عبود شالجی هشت جلد از این کتاب را در ۱۳۹۱ـ۱۳۹۳ در بیروت چاپ کرد.
کتاب دیگر او، الفرج بعدالشدّة است که وی تألیف آن را در ۳۷۳ آغاز کرد
اثر دیگر او، المُسْتَجادمِن فَعَلات ال اَجْواد است
که
آقابزرگ طهرانی نام آن را در
الذریعه ، المُستجاد مِن فعلات ال أمجاد و المسجّاد آورده و سرکیس در معجم المطبوعات
آن را المستجاد مِن فعلات ال اجداد ذکر نموده است. این کتاب را محمد کُردعلی در دمشق چاپ کرده است.
مجموعه اقوالی با نام عنوان الحکمة و البیان نیز از اوست که مارگلیوث آن را در مقدمه ترجمه انگلیسیِ جزء اولنشوارالمحاضرة آورده است
ابوالقاسم علی بن مُحَسِّن، محدّث و قاضی. وی در بصره به دنیا آمد.
تاریخ دقیق ولادتش معلوم نیست. او نیز همچون پدرش علاوه بر منصب قضا، به کار در
ضرابخانه نیز مشغول بود.
در نقلِ حدیث، صدوق و در حُکمِ قضا بسیار محتاط بود.
وی شاگرد شریف
مرتضی علم الهدی (متوفی ۴۳۶) و
ابوالعلاء معرّی(متوفی ۴۴۹) و از استادان
شیخ طوسی (متوفی ۴۶۰) بود.
ابن خلّکان
او را راوی اشعار بسیاری می‌داند و به نوشته
افندی اصفهانی وی اشعار فراوانی نیز از حفظ داشت.
منابع او را شاعر و
ادیب معرفی کرده‌اند، اما از سروده های وی هیچ شعری نقل نشده است.
او نیز در مذهب، معتزلی متمایل به
شیعه بود،
اما علامه حلّی او را در شمار علمای
اهل سنّت ذکر کرده است.
به گفته
ابن تغری بردی،
وی تألیفات سودمندی داشته و
محسن امین او را مؤلف کتاب الطوالات معرفی کرده است. وی در ۴۴۷ درگذشت و
خطیب بغدادی بر جنازه اش
نماز خواند
برخی از دیگر بزرگان خاندان
تنوخی عبارت‌اند از:
اسحاق بن بهلول، محدّث و فقیه (متوفی ۲۵۲)
بهلول بن اسحاق، محدّث و قاضی (متوفی ۲۹۸ یا ۲۹۹)
داوود بن هَیْثَم و
احمدبن اسحاق، محدّث، قاضی، فقیه و نحوی (متوفی قرن چهارم)
(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعه.
(۲) ابن ابی الوفا، الجواهر المضیّة فی طبقات الحنفیة، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۱۳/ ۱۹۹۳.
(۳) ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهره (۱۳۸۳/ ۱۹۶۳).
(۴) ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
(۵) ابن خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان.
(۶) ابن شاکر کتبی، فوات الوفیات، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۷۳ـ۱۹۷۴.
(۷) ابن شهرآشوب، معالم العلماء، نجف ۱۳۸۰/ ۱۹۶۱.
(۸) ابن کثیر، البدایة و النهایة فی التاریخ، بیروت: دارالفکر العربی.
(۹) عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
(۱۰) امین، أعیان الشیعه.
(۱۱) مُحسِّن بن
علی تنوخی، نشوار المحاضرة و اخبار المذاکرة، چاپ عبود شالجی، بیروت ۱۳۹۱ـ۱۳۹۳/ ۱۹۷۱ـ۱۹۷۳.
(۱۲) عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمة الدهر، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
(۱۳) حاجی خلیفه.
(۱۴) خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی.
(۱۵) محمد زکی مبارک، النثر الغنی فی القرن الرابع، بیروت ۱۳۵۲/۱۹۳۴.
(۱۶) سرکیس، المعجم المطبوعات.
(۱۷) سمعانی، الانساب.
(۱۸) نوراللّه بن شریف الدین شوشتری، مجالس المؤمنین، تهران ۱۳۵۴ ش.
(۱۹) یاقوت حموی، معجم الادباء، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «»، شماره۳۹۶۷.
