خاطرات دیوان بیگی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خاطرات دیوان بیگی از سال‌های ۱۲۷۵ تا ۱۳۱۷ ه. ق به کوشش ایرج افشار و محمد رسول دریاگشت صورت گرفته است. خاطرات دیوان بیگی سرگذشتی است، خودنوشت از
میرزا حسین دیوان بیگی کردستانی، مشتمل بر سوانح زندگانی او در دوران اقامت
کردستان و سپس از روزگار سکونتش در
تهران ، به انضمام یادداشت‌های پراکنده‌ای که در سنوات گوناگون تا سال ۱۳۳۱ قمری نوشته است.
کتاب از دو بخش و چند پیوست تشکیل شده است. در پایان تصاویری از شخصیت‌ها و مهرها به همراه نموداری از شجره خانواده دیوان بیگی کردستانی ذکر شده است.
این خاطرات که به قلم یکی از رجال سطوح میانی و متوسط دولت در عصر
قاجار به رشته تحریر درآمده، به ویژه از جهت آگاهی بر حوادث غرب کشور کردستان و
کرمانشاه ، آمد و رفت حکام و نایب الایاله‌های آن جا و اقدامات مهم ایشان در دوران سلطنت ناصرالدین شاه از یک سو، و به دست آوردن اطلاعات دیگر و گاه فزون تر درباره
تهران و برخی رجال دوران یاد شده، از سوی دیگر ارزشمند است. هر چند به دلیل این که نویسنده آن از سطح یک مامور ساده دیوانی، موقعیت و نفوذ بیشتری نیافته، لذا اطلاعات جزئی و اخبار تا کنون پنهان مانده‌ای در آن نمی‌توان یافت، لیکن پرتو دگری است، بر شیوه زندگی و حکومت و نوع روابط موجود میان رعایا و حکام از یک سو و میان حکام و والیان و نایبان و سایر مقامات اداری و صاحبان مناصب از جهت دیگر که نوع خود به عنوان یک ماخذ تاریخی ارزشمند و قابل استفاده است.
بخش نخست در برگیرنده خاطرات
میرزا حسین خان از زمان تولد و طفولیت تا زمان
فوت پدرش،
میرزا رضاعلی است. این زمان از سال ۱۲۷۵ ه. ق که
میرزا رضاعلی به منصب دیوان بیگی منصوب می‌شود و صاحب خاطرات در سال بعد ۱۲۷۶ ه. ق متولد می‌گردد و هم زمان با سال یازدهم سلطنت ناصرالدین شاه بوده، آغاز می‌شود و تا سال ۱۳۰۱ ه. ق که پدرش دار فانی را وداع می‌گوید، ادامه می‌یابد. این بخش از خاطرات درباره حوادث کردستان و کرمانشاهان است. وی از آمدن و رفتن بیش از هشت حاکم یا نایب الایاله بر کردستان و کرمانشاهان در مدت بیست و شش سال یاد شده و حوادث ایام آن‌ها و اقدامات مهم ایشان صحبت می‌کند. از جمله این حکام عبارت بوده‌اند از: امان الله
خان ثانی مشهور به غلامشاه
خان ملقب به ضیاء الملک؛ فرهاد
میرزا معتمدالدوله پسر عباس
میرزا نایب السلطنه و عموی ناصرالدین شاه، عبدالعلی
میرزا احتشام الدوله، طهماسب
میرزا مویدالدوله، امامقلی
میرزا عمادالدوله برادر کوچکتر مویدالدوله، عمادالدوله ملقب به حشمت السلطنه، غلامرضاخان شهاب الملک ملقب به آصف الدوله، سلطان مراد
میرزا حسام السلطنه، مسعود
میرزا ظل السلطان، محمودخان ناصرالملک.
در این رفت آمد حکام،
میرزا رضاعلی دیوان بیگی گاه مقام و مرتبتی عالی کسب می‌کند و بر قدرت و حیطه نفوذش افزوده می‌شود و گاه برعکس، مورد
غضب قرار می‌گیرد، دستگیر و زندانی شده و حتی دچار سوء قصد می‌شود که شرح آن‌ها را فرزندش در خاطرات خانه پدری بازگو کرده است.
اگر چه بخش زیادی از خاطرات را، گزارش از
حوادث سیاسی کردستان و تلاش‌های حکام و ماموران دولتی تشکیل می‌دهد؛ اما در عین حال اطلاعات ارزشمندی درباره آداب و رسوم مردم مثل
عروسی و
عزاداری ، شیوه زندگی و روابط افراد، روابط مالک و رعیت، روابط و مبادلات اقتصادی اجتماعی،
مجازات‌ها و
جرایم ، مراسم اعطای خلعت و القاب، ایلات کردستان، مسائل سرحدی با عثمانی، توصیفی از طلق بستان، اشاره‌ای به مشایخ نقشبندیه از جمله آداب و شیوه زندگی و مراسم خاص آن‌ها و خانقاه‌ها و خوراک ایشان، اشاره‌ای به حوادث اروپا، یاغی گری و شورش‌های محلی و بسیاری مطالب جزئی دیگر که از چینش آن‌ها در کنار یکدیگر تصویری از زندگی مردم و شیوه حکومت داری عصر قاجار در غرب کشور به دست می‌آید.
بخش دوم شامل خاطرات نویسنده از دوران اقامت در
تهران ، از سال ۱۳۱۰ تا ۱۳۱۷ ه. ق است.
میرزا حسین خان، پس از فوت پدر راهی تهران می‌شود تا شغل مناسبی در دستگاه حکومت دست و پا کند. وی ابتدا به مرحوم
میرزا یوسف
مستوفی الممالک نزدیک شد. پس از آن مدتی را با فخ الملک اردلان گذرانید و سپس وکیل السلطنه برادر اتابک مربوط شد و با پسران اتابک حشر و نشر پیدا کرد و از این طریق در دستگاه
امین السلطان به خدمت درآمد و در سفرهای شاه، به ویژه در اطراف تهران؛ مانند
جاجرود و
فیروزکوه و
دماوند جزو اردو بوده و بارها برای رفع امور حکومتی فیروزکوه به آن جا رفته است.
این بخش از خاطرات به دلیل این که نویسنده در زمره مجریان امور قرار داشته و به مقامات عالیه نرسیده، از این رو با رجال بر جسته و صاحب منصبان عالی رتبه حشر و نشر نداشته، لذا فاقد جزئیات حوادث و رویدادهای سیاسی است، لیکن از جنبه آگاهی و از وضع تهران و برخی حوادث آن؛ مانند اتمام راه آهن حضرت
عبدالعظیم ، شیوع بیماری
وبا ، جشن سال پنجاهمین سلطنت ناصرالدین شاه، قتل ناصرالدین شاه، سرنوشت
میرزا رضا، به سلطنت رسیدن مظفرالدین شاه، عزل اتابک و اقوامش، آداب و رسوم
ماه رمضان و جشن نوروز و سایر آداب و رسوم ارزشمند است.
کتاب از سه پیوست برخوردار است.
در پیوست نخست بعضی یادداشت‌ها و اشعار پراکنده
میرزا حسین خان دیوان بیگی که به تفاریق ایام نوشته شده، از سال ۱۳۰۱ تا ۱۳۳۱ ه. ق را در بر می‌گیرد، آورده شده است.
در پیوست دوم هفده فرمان و حکم مربوط به
میرزا رضاعلی نایب الوزاره و دیوان بیگی
کردستان آمده که پیش از این، در جلد بیستم فرهنگ ایران زمین در سال ۱۳۵۳ نیز چاپ شده بودند.
پیوست سوم شامل ۶۱ نامه از دیوان عدلیه اعظم به مهر عباسقلی معتمدالدوله جوانشیر و همچنین از حکامی، مانند عزیزخان سردار کل و
حسام السلطنه و دیگران به
میرزا رضاعلی دیوان بیگی و یا مربوط به او است.
در صفحات پایانی عکس‌هایی از خانواده بیگی و تصویر اسناد چاپ شده و پس از آن فهرست‌های اعلام آمده است.
در دفتر خاطرات دیوان بیگی بعضی یادداشت‌ها و اشعار پراکنده که توسط او به تفاریق ایام درج شده است که همه را برای مزید فایده در پیوست نخستین آورده شده است.
نمونه‌هایی از نامه‌ها و مهرهای در پایان کتاب به تصویر در آمده است.
فهرست‌های اعلامی چون نام اشخاص، نام‌های جغرافیای و اقوام و اصطلاحات و امور مدنی در پایان کتاب ذکر شده است.
در پایان به تصحیح و تنظیم و چاپ محققانه اثر نیز باید اشاره کرد. فهرست مفصل مطالب به صورت سال نامه نگاری که خواننده را با یک نگاه سریع به محتوا رهنمون می‌گردد و با سرعت و سهولت می‌تواند، دریابد آیا خواسته اش در متن کتاب یافت می‌شود یا نه.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
