حیات علمی شیخ طوسی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
شیخ طوسی از جمله کسانی است که در زندگی پر برکت خود رنج و مشقت‌های بسیاری را متحمل شده است و تحت شرایط سخت اجتماعی و سیاسی توانست به بزرگ‌ترین مقام و جایگاه
زمان خود برسد. او از بزرگ‌ترین مفسران، فقها، متکلمان، و
محدثان شیعه است که بعدها به
شیخ طائفه ملقب شد. در این مقاله سعی شده تا نگاهی هرچند اجمالی و کوتاه به زندگی با
عزت این شخصیت بزرگ داشته باشیم.
ابوجعفر محمد بن حسن بن علی طوسی در
رمضان سال ۳۸۵ هجری متولد شد. از محل
تولد دقیق ایشان اطلاعی در دسترس نیست اما از آنجایی که هم خود ایشان در
کتاب الفهرست و دیگر کتبشان و همچنین
نجاشی در کتاب الرجال ایشان را طوسی نامیده‌اند، ما نیز
شیخ را طوسی می‌دانیم.
ایشان در اولین سال‌های جوانی علوم مقدماتی و معمول را فرا گرفتند. در آن زمان طوس،
نیشابور،
ری،
سبزوار و
قم از مناطقی بوده‌اند که محور اصلی کسب
علم و
دانش بوده‌اند و به راحتی می‌شد از حضور
فقها و اندیشمندان
شیعه و
سنی آنجا استفاده کرد.
آثار
شیخ صدوق پیشوای بزرگ شیعه که بالغ بر سیصد جلد کتاب و
رساله می‌شد و هم چنین
شهرت حکومت شیعی
آل بویه و تالیفات و خاطرات دانشمند بزرگ صاحب بن عباد که چهارصد
شاعر او را در
شعر خود ستوده‌اند، همه و همه باعث شد تا شیخ در مسیر پیشرفت رشد فکری و عقلی قرار گیرد و حتی او را به سمت تکامل سوق دهد. هنگامی که
شیخ صدوق ترک دنیا گفت، محمد بن محمد بن نعمان معروف به
شیخ مفید که مقام بس وارسته‌ای داشت و بهترین کس بعد از شیخ صدوق برای جانشینی‌اش بود، زمام امور را مدبرانه و حکیمانه به دست گرفت و به مقام پیشوایی شیعیان رسید. از آنجایی که شیخ مفید در
بغداد می‌زیست و بغداد در آن
زمان مرکز
خلافت و فرمانروایی علم و دانش بود، شیخ طوسی نیز در سال ۴۰۸ هجری در بیست و سه سالگی هنگامی که
عطش خود را برای رسیدن به اقیانوس بی‌کران
علم بی‌پاسخ دید، به بغداد
مهاجرت کرد تا
روح تشنه خود را
سیراب کند.
دوران
حیات شیخ را می‌توان با توجه به فراز و نشیب‌های زندگی‌اش به سه مرحله تفکیک کرد.
دوره زندگی شیخ در طوس به گذراندن دوران طفولیت و پس از آن کسب علم از محضر عالمان آن زمان خلاصه می‌شود.
ایشان در
سن بیست و سه سالگی طوس را برای همیشه ترک گفته و با دلی پر از شوق و امید روانه بغداد می‌شود تا دروازه‌های علم و
معرفت را بگشاید.
در آن زمان بغداد کانون مباحث علمی و تبادل آزاد عقاید بین دانشمندان شیعه و سنی بوده است. از آنجایی که بغداد مرکز
خلافت آل عباس بوده احاطه زیادی روی
جهان اسلام داشته است. دانشمندان به نام و باعظمتی در آنجا بوده‌اند. بزرگ‌ترین و سرآمدترین این دانشمندان محمد بن محمد بن نعمان بوده که به راستی هیچ یک از علمای شیعه و سنی در علم قادر به پیشی گرفتن از او نبودند و نمی‌توانستند با او به برابری برسند. او بر همه علوم زمان خود فائق آمده بود و همگی معترف به علم او بودند. هنگامی که
شیخ طوسی وارد بغداد شد، در محضر
شیخ مفید شروع به فراگیری
علم از جانب ایشان کرد و در اندک زمانی توجه استاد را به خود جلب کرد و کم کم بر دیگر شاگردان استاد برتری یافت.
استعداد و تلاش‌های پی در پی او در رسیدن به غایت نهایی از طریق علم و دانش موجب شد تا
لیاقت او توسط دیگران نیز درک شود و عهده‌دار دو پست مهم و حساس شود؛ یکی ریاست علمی و دینی جامعه شیعه، آن هم در بغداد، مرکز مخالفان و در میان دانشمندان بزرگ شیعه و سنی؛ و دیگری تصاحب کرسی
علم کلام از جانب خلیفه وقت که مقامی بس بالاست و به را حتی نمی‌توان به آن رسید و این مقام کسی است که سرآمد تمام دانشمندان عصر خود است و شیخ طوسی به همگان نشان داد که لیاقت این مقام را داشته و آن را به
حق به دست آورده است. ارزش این مقام چنان بالاست که حتی تا سال‌ها بعد از شیخ طوسی جایگاه او حفظ شد و نه تنها کسی نتوانست بعد از ایشان در آثار گرانقدر ایشان شبهه‌ای ایجاد کند، بلکه خودشان نیز این آثار را صحیح‌ترین منبع می‌دانستند و خود نیز از آن‌ها به عنوان بهترین مرجع استفاده می‌کردند. همچنین تا سال‌ها بعد از شیخ کسی نتوانست شخصیت علمی و فتاوای ایشان را تحت تاثیر قرار دهد.
شیخ در دوران جوانی خود به درجه
اجتهاد رسید و
کتاب تهذیب الاحکام را که از کتب معروف و مورد توجه
شیعه است را در این دوره و با پیشنهاد استاد فرزانه خود شیخ مفید تالیف کرده است که این کتاب خود
دلیل و سند محکمی بر اجتهاد او در سنین جوانی است.
پس از
مرگ شیخ مفید، شیخ در سال ۴۱۳ هجری به محضر
سید مرتضی معروف به
علم الهدی که خود ایشان نیز از شاگردان بزرگ شیخ مفید می‌باشند راه یافت. هر چند شیخ طوسی در بسیاری از علوم به درجه اجتهاد رسیده بود، ولی از محضر این استاد خود در زمینه علوم ادبی بسیار استفاده کرد.
با اینکه کسی در اجتهاد شیخ طوسی
شک نداشت اما باز هم ایشان بیست و سه سال از
عمر خود را به شاگردی علم الهدی پرداختند و در زمینه‌های ادبی علم خود را بالا بردند. در همین زمان بود که شیخ طوسی به پیشنهاد دیگر فقها و بزرگان شروع به تالیف بسیاری از آثار خود کرد.
بسیاری از محققان شیخ را تدوین کننده‌ی اساسنامه تشیع در فرهنگ و تمدن اسلامی می‌دانند.
علامه حلی (رحمة‌الله‌علیه) در این‌باره می‌فرمایند: شیخ طوسی پیشوای دانشمندان شیعه و رئیس طایفه
امامیه صاحب‌نظر در
علوم اخبار،
رجال،
فقه،
اصول،
کلام و ادب بوده است. همه‌ی فضیلت‌ها منسوب به اوست و در تمامی فنون اسلام کتاب نوشته است. اوست که
عقاید شیعه را در اصول و فروع آن دسته‌بندی و اصلاح کرده است.
همچنین شیخ طوسی در این زمان از محضر اساتید بزرگی چون
ابن غضائری،
ابن شاذان متکلم، ابن حسکه قمی، حسین بن ابی محمد تلعکبری، ابن بشران معدل، ابو منصور شکری، احمد ابن ابراهیم قزوینی، ابن فهان سامری، ابو حسین صفار، علی ابن احمد بن محمد بن جید معروف به ابن ابی جید، ابن حاشر و ده‌ها دانشمند دیگر استفاده کرد.
پس از سید مرتضی، شیخ طوسی زمام پیشوایی را در دست گرفت و بزرگ‌ترین دانشمند عصر خود شناخته شد. شیوه بدیع او در علم کلام دانشجویان بسیاری را از سراسر مملکت اسلامی تشویق به فراگیری می‌کرد و آن‌ها را از دور‌ترین نقاط این مملکت یه سمت خود جذب می‌کرد. حتی دیگر دانشمندان و فقیهان نیز مسائل و مشکلات پیش آمده را نزد شیخ می‌بردند تا ایشان صحت و سقم مطالب را تشخیص دهند و یا راه حلی را از ایشان جویا شوند. شاگردان شیخ نیز روز به روز افزون‌تر می‌شدند، تا جایی که سیصد تن از علما و مجتهدان شیعه افتخار شاگردی و درک محضر ایشان را داشتند. و شمار شاگردان دیگر ایشان که از
مذاهب چهارگانه سنی بودند، از شمار خارج بود.
از ورود شیخ طوسی به
بغداد مدت چهل
سال می‌گذشت که حمله
طغرل سلجوقی اتفاق افتاد و شیخ برای حفظ موقعیت خود و نابود نشدن زحمات چندین ساله‌اش ناچار به ترک بغداد شد و قدم به سرزمین مقدس نجف گذاشت. پیشتر هم اتفاق افتاده بود که سنی‌های متعصب و آشوب‌گر باعث بلواهای عمومی بشوند، ولی این بار حمله وحشیانه طغرل به بغداد و مبارزه آشکار او با شیعیان، عرصه را بر همه شیعیان سخت کرد. سربازان طغرل با هجوم به خانه شیخ و از بین بردن کتابخانه ایشان که مملو از آثار گران‌بهای ایشان بود، وحشیانه آن جا را به
آتش کشیدند. شیخ دوازده سال آخر عمر خود را در کنار مرقد
امیرالمومنین (علیه‌السّلام) گذراند و در آن جا
زکات علم خود را به طور کامل پرداخت کرد.
شیخ که کتابخانه و دست‌نوشته‌های خود را در آتش‌سوزی از دست داده بود، از مدت باقی مانده عمر خود حداکثر استفاده را کرد و با جدیت بیشتری به تدریس و تحقیق در علوم اسلامی پرداخت. از این رو دانش‌پژوهان بسیاری را به سمت خود جذب کرد و به طور گسترده شروع به تشکیل دانشگاهی کرد. از آن جایی که تا کنون هیچ منبع و پایگاه علمی در
جهان اسلام شناخته نشده بود، این دانشگاه با استقبال گسترده دانشجویان سراسر مملکت اسلامی رو به رو شد. وجود یک پایگاه علمی در نجف و وجود استاد بزرگی چون شیخ طوسی چنان بر
اهمیت آنجا افزود که هنوز بعد از گذشت ۱۰
قرن استحکام و پایداری آن قابل مشاهده است. این پایگاه اولین دانشگاه علمی شیعه است که تا کنون در نوع خود نظیری نداشته است.
شیعیان چهار مرجع اصلی
حدیث و
احکام دارند که از این چهار منبع اصلی و مورد قبول برای همگان دو کتاب،
اثر شیخ طوسی است و آن چهار کتاب عبارتند از:
التهذیب: شیخ طوسی،
الاستبصار: شیخ طوسی،
اصول کافی:
شیخ کلینی،
من لا یحضره الفقیه:
شیخ صدوق.
و همین‌طور برای
شیعه چهار منبع اصلی
تراجم است که عبارتند از: رجال: شیخ طوسی،
الفهرست:
شیخ طوسی،
اختیار معرفه الرجال: کشی به وسیله شیخ طوسی، الرجال:
نجاشی.
همانطور که مشخص است از هشت منبع اصلی شیعیان پنج مورد آن اثر شیخ است که این اهمیت آثار شیخ را نشان می‌دهد؛ چرا که سه اثر دیگر هر کدام مربوط به سه فرد دیگر می‌باشد در صورتی که شیخ به تنهایی پنج اثر را به خود اختصاص داده است. البته آثار شیخ همگی از اهمیت و ارزش بالایی برخوردارند.
ابو جعفر، محمد بن حسن بن علی طوسی، در
شب بیست و دوم
ماه محرم سال ۴۶۰ هجری قمری
دعوت حق را
لبیک گفته و به دیار ابدی پیوست.
شیخ را در خانه مسکونی‌اش در نجف اشرف
دفن کردند که بعدها بنابر
وصیت خود ایشان آن منزل به مسجدی تبدیل شد که هم اکنون در سمت شمال بقعه علوی است و معروف به مسجد طوسی است.
(۱) خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن، نشر گلشن، چاپ اول، جلد ۲.
(۲) صدر حاج سید جوادی، احمد، دایرة المعارف تشیع، نشر شهید سعید محبی، چاپ اول، جلد دهم، ص۱۶۹تا ص۱۷۷.
(۳) جمعی از پژوهشگران گروه فلسفه و کلام، اندیشه‌های کلامی شیخ طوسی، نشر دانشگاه علوم اسلامی رضوی، چاپ اول، ص۶۰ تا ۶۸.
(۴) جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه، گلشن ابرار، نشر معروف، چاپ دوم، ص۸۰ تا ۸۶.
(۵) موسویان، سید محمد رضا، اندیشه‌های سیاسی شیخ طوسی، نشر بوستان کتاب، قم، چاپ اول، ص۱۵ تا ۳۴.
الرسائل العشر للشیخ الطوسی (کتاب)؛
الشیخ الطوسی مفسرا (کتاب)؛
الغیبة (شیخ طوسی)؛
أمالی شیخ طوسی؛
روش شیخ طوسی در تفسیر تبیان (کتاب).
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «حیات علمی شیخ طوسی».
