حیاة ابن أبی عقیل و فقهه (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
كتاب حياة ابن أبي عقيل و فقهه در بردارندۀ فتاواى
ابن ابی عقیل عمانی است كه از موسوعه‌هاى فقهى همچون
مختلف الشیعة توسط
شیخ علی کورانی و به درخواست
آیة الله العظمی گلپایگانی گردآورى شده است.
گفته شده است كه ابن ابى عقيل عمانى يمنى است، و عمان از سواحل درياى
یمن است. او در آغاز
غیبت کبری مى‌زيسته است. از« بحر العلوم» نقل شده است كه او استاد
جعفر بن قولویه بوده و جعفر
بن قولويه استاد
شیخ مفید بوده است. اين قول از قول بالا كه جعفر
بن قولويه را همدوره
علی بن بابویه معرفى كرده است، اقرب به تحقيق است. آراء ابن ابى عقيل در
فقه زياد نقل مى‌شود. او از چهره‌هايى است كه مكرر به نام‌او در فقه بر مى‌خوريم. حسين
بن ابى عقيل ملقب به« حذاء» معروف به« عمانى» و« ابن عقيل»، كنيه‌اش« ابو على»، از فقهاى بزرگ و از بزرگان اماميه و از متكلمين وارسته‌اى است كه معاصر با
ثقة الاسلام کلینی ( متوفى ۳۲۹) بوده، و از اساتيد شيخ مفيد به شمار مى‌آيد.
اين كتاب در بردارندۀ فتاواى ابن ابى عقيل عمانى است كه از موسوعه‌هاى فقهى همچون
مختلف الشیعة توسط شيخ على كورانى و به درخواست
آیة الله عظمی گلپایگانی گردآورى شده است.
از قديمى‌ترين فقهايى كه در كتب فقهى به نظرات آنان
استناد شده است حسن
بن ابى عقيل عمانى و
ابن جنید رازى است كه به سبب شهرت در فقاهت و تطبيق احكام با ادّله و
اصول از آنان تعبير به« القديمين و الأقدمين» شده است. پس از دورۀ اوليۀ فقه كه در آن صاحبان فتوا همچون على
بن بابويه( م ۳۲۹ ق) و جعفر
بن قولويه( م ۳۶۸ ق) صرفا بر حسب متن روايات فتوا مى‌دادند به گونه‌اى كه هر فتوايى در كتاب‌هاى اين فقها حكايت از وجود روايتى به آن مضمون داشته است.
در دورۀ دوّم فقهايى همچون ابن ابى عقيل و ابن
جنيد پا به عرصۀ فقاهت شيعه گذاشتند كه در فتاوايشان به ادلّه و
اصول فقه و ظن غالب استناد مى‌كردند كه در بين آنان دو شخصيت معروف يعنى ابن ابى عقيل و ابن
جنيد( م ۳۸۱ ق) از جايگاه خاصى برخوردار هستند. از اين دوره و حتى از زندگانى اين دو فقيه بزرگ اطلاعات كافى در دست نيست تا بتوان به بررسى روش اجتهاد آن دو در استنباط
احکام شرعی پرداخت و لكن از آنچه شيخ مفيد و ديگران نقل نموده‌اند ابن
جنيد تمايل به قياس در اجتهاد داشته است و به همين دليل از روش مشهور و معروف در اجتهاد شيعه دور شده است. و اما از ابن ابى عقيل افرادى همچون
نجاشی و شيخ طوسى در كتاب‌هاى رجالى‌شان مدح گفته‌اند و از كتاب فقهى وى بنام«
المستمسک بحبل آل الرسول » تقدير نموده‌اند.
اگر چه نمى‌توان راجع به روش فقاهت اين دو ارزيابى دقيقى نمود اما به دليل فتاوا و آراء نادر و شاذ آنان، فقهاى بعد از آنان آراء آنها را متروك گذاشتند و كتاب‌هاى آنان به جز در آثار علامۀ حلّى( م ۷۲۶ ق) و محقق حلى( م ۶۷۶ ق) ذكر نشده‌اند و خود كتاب‌ها نيز در دسترس نيستند.
در مورد آثار ابن ابى عقيل نظريات متفاوتى بيان شده كه به بعضى اشاره مى‌شود: علامۀ حلّى در صفحۀ ۴۰ رجالش مى‌نويسد: نحن نقلنا أقواله في كتبنا الفقهية و هو من جملة المتكلمين و فضلاء الإماميّة رحمه الله.
در
أعیان الشیعة آمده است: و اتبع أصول الفقه من الإماميّة الحسن
بن أبي عقيل العماني و
محمد بن أحمد بن الجنيد الإسكافي و كلاهما من
أهل المائة الثالثة إلى الرابعة و ينسب إلى ثانيهما العمل بالقياس.
در معجم الرجال الحديث آمده است: إن شهرة جلالة الرجل و عظمته العلميّة و العمليّة بين الفقهاء الأعلام، أغنتنا عن الإطالة و التعرض لكلماتهم.
اگر چه در كتاب رسالتان مجموعتان كه توسط شيخ
عبد الرحیم بروجردی در سال ۱۴۰۶ ق چاپ شده است رسالۀ دوم آن در فتاواى حسن
بن ابى عقيل است و اين فتاوا در اين كتاب گردآورى شده است اما پس از اين كه مهم‌ترين تأليفات فقها در سى‌دى معجم فقهى گردآورى شده‌اند به درخواست آية الله العظمى گلپايگانى قدس سره اقوال ابن ابى عقيل به نحو كامل‌ترى به وسيلۀ شيخ على كورانى أيده الله تعالى با استفاده از رايانه گردآورى شده و با دسته‌بندى و مرتب نمودن آنان در
اختیار علاقمندان و محققين حوزه‌هاى علميّه گذاشته شده است.
كتاب موجود در
رجب المرجب سال ۱۴۱۳ ق به وسيلۀ مركز المعجم الفقهى در
حوزۀ علمیۀ قم چاپ شده است و مسئول
انتشار آن علامه سيد شرف العرب موسوى مى‌باشد.
تقسيم‌بندى مطالب كتاب بر اساس كتب فقهى متداول از كتاب
طهارت آغاز و به كتاب حدود و ديات ختم مى‌شود. امّا كتاب حج مقدم بر كتاب
زکاة و كتاب خمس شده است و كتاب الجهاد نيز پس از كتاب
الشفعة ذكر شده است. البته قابل ذكر است كه بعضى از معاملات و كتاب‌هايى مثل
وقف و قصاص و غير آنان به علت نبودن فتاواى ابن ابى عقيل در كتاب موجود نيست.
عناوین کتاب به این صورت است: کتاب الطهارة - الصلاة - الصوم - الاعتكاف - الحج - الزكاة - الخمس - الصيد - الذباحة - البيع - الشفعة - الجهاد - النذر - النكاح - الطلاق - الخلع - المباراة - اللعان - الإيلاء - الظهار - القضاء - الشهادات - المواريث - الوصية - الحدود - الديات - العتق - التدبير - المكاتبة - الولاء
از فتاواى نادر وى مى‌توان به نجس نشدن آب قليل به مجرد ملاقات نجاست، وجوب اذان و اقامه در
نماز صبح و مغرب و عشا،
باطل شدن نماز در صورت ترك آن اشاره نمود.
یک نسخه از این کتاب به
زبان عربی به تصحیح گروه پژوهش مركز المعجم الفقهى در یک جلد توسط
مرکز معجم فقهی در سال ۱۴۱۳ هجری قمری در قم به چاپ رسیده است.
نرم افزار جامع فقه أهل البيت عليهم السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
