حوزه علمیه (مراحل تحصیل)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
از مراحل تحصیل در
حوزه‌های علمیه می‌توان به مرحله مقدمات، مرحله سطح و مرحله خارج اشاره کرد.
در حوزه‌های علمیه شیعه هر طلبه به طور معمول سه مرحله ی درسی را طی می‌کند:
در نظام فعلی
حوزه علمیه قم این مرحله شامل پایه‌های اول تا سوم است و هدف اصلی در این دوره، آموزش
ادبیات عرب (
صرف،
نحو،
معانی و
بیان و غیره.) و آشنایی با دروس پایه مثل
منطق و
فقه است که به طور معمول از کتاب‌های
جامع المقدمات،
سیوطی،
مغنی و تلخیص‌های آنها و المنطق یا تلخیص المنطق و غیره استفاده می‌شود. هدف‌های فرعی در این مرحله، بالا بردن اطلاعات عمومی مثل
ادبیات فارسی و تثبیت عقاید و استدلالی شدن آنها در طلاب است.
در نظام فعلی حوزه، این مرحله شامل پایه‌های چهارم تا دهم است. در این دوره اهداف زیر تعقیب می‌شود:
۱: بالا بردن قدرت فهم متون فقهی و اصولی؛
۲: آشنا شدن با روش‌های
استنباط از
آیات و
احادیث؛
۳: خواندن دوره‌ی کامل
فقه و
اصول؛
۴: تبیین عقاید و گسترش اطلاعات عمومی طلاب به وسیله‌ی دروس عمومی.
در این دوره به طور معمول در علم اصول کتاب‌هایی نظیر:
معالم الاصول یا
اصول استنباط،
الموجز،
اصول الفقه مظفر،
رسائل و
کفایة الاصول تدریس می‌شود. در علم فقه نیز کتاب‌هایی نظیر
شرح لمعه و
مکاسب تدریس می‌شود.
این مرحله بین چهار تا هفت سال طول می‌کشد که زمان آن بستگی به استعداد و تلاش طلاب دارد.
این مرحله عالی‌ترین دوره‌ی دروس حوزوی محسوب می‌شود که با هدف
مجتهد شدن طلاب در دو رشته‌ی فقه و اصول و یافتن توان استنباط احکام، از منابع اصیل (
کتاب،
سنت،
عقل و
اجماع) برپا می‌شود و معمولاً متنِ درسیِ خاصی ندارد؛ ولی برای
نظم بخشیدن به مطالب، مباحث براساس کفایة الاصول در اصول فقه و
جواهر الکلام،
تحریر الوسیله و
عروة الوثقی در فقه طرح می‌شود و در حقیقت دوره‌ی تحقیقاتی حوزه محسوب می‌شود.
در سال‌های اخیر، رشته‌های تخصصی متعددی همچون
تفسیر،
کلام،
تبلیغ و غیره نیز در کنار فقه و اصول تشکیل شده است که متخصصان و محققانی در آن رشته‌ها
تربیت می‌کنند.
از آن جا که رسیدن به قوه‌ی اجتهاد بستگی به استعداد و تلاش شخصی افراد دارد، زمان این دوره برای افراد متفاوت است، ولی این دوره دست کم شش سال طول می‌کشد.
غالب اساتید در این دوره از یک الگوی تدریس پیروی می‌کنند که شش مرحله را در بر دارد:
۱: مطالعه قبل از تدریس که شامل مطالعه‌ی کتاب درسی و حواشی و شروح آن می‌شود.
۲: روخوانی درس با رعایت کامل قواعد ادبیات که گاهی قسمتی از آن به عهده‌ی شاگردان گذاشته می‌شود.
۳: بیان مطالب درس به صورت دسته‌بندی شده و به اصطلاح «خارج درس».
۴: تطبیق مطالب گفته شده با متن کتاب مورد تدریس، به صورت جمله به جمله.
۵: بیان مطالبی خارج از کتاب (از حواشی و شروح یا نظریات خاص استاد) که در ضمن درس بیان می‌شود؛ برخی اساتید برای جلوگیری از مشوش شدن ذهن طلاب، آن مطالب را در پایان درس ذکر می‌کنند.
۶: پاسخ‌گویی به سؤالات شاگردان در سه مرحله:
الف) قبل از شروع درس؛
ب) در حین درس؛
ج) بعد از درس.
بررسی: نقاط قوت و ضعف فراوانی برای این دو دوره گفته شده که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:
۱: وجود اساتید مجرب و توانمند در حوزه‌های علمیه در دوره‌ی سطح و مقدمات.
۲: اهمیت دادن به مباحث اخلاقی در کنار تدریس علوم حوزوی.
۳: بالا بردن قدرت هوش و فهم طلاب از طریق دقت در عبارات پیچیده‌ی کتاب‌های درسی.
۴: به کار بردن مدل واحد برای آموزش کتاب‌های درسی، به گونه‌ای که گاهی عبارتی کوتاه یا مثالی در ادبیات، فقه یا اصول به صورت ضرب‌المثل در می‌آید و مطالب زیادی را به شنونده القا می‌کند.
۱: عدم توجه کافی به ادبیات معاصر عرب.
۲: استفاده از کتاب‌های قدیمی و در پاره‌ای موارد ناقص و مغلق که موجب محروم ماندن طلاب از روش‌های جدید آموزشی و دور ماندن آنان از تحقیقات جدید در عرصه‌ی آن علوم می‌شود.
البته در سال‌های اخیر گام‌های مؤثری در رفع این دو اشکال برداشته شده است؛ ولی هنوز قسمتی از مشکل باقی است.
۳: عدم توجه به تدریس تاریخ فقه و اصول که عدم شناخت طلاب از سبک‌های خاص فقه و اصول را به دنبال دارد.
۴: طولانی بودن دوران سطح که موجب خستگی و دل سردی برخی طلاب می‌شود.
۵: استفاده کم از روش‌های کمک آموزشی برای تدریس دوره‌ی سطح؛ در حال حاضر بیشتر از روش سمعی استفاده می‌شود.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «مراحل تحصیل در حوزه‌های علمیه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۱۱/۲۷.
