• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

حمل اشتقاق

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



حمل اشتقاق یکی از اصطلاحات به‌کار رفته در علم منطق بوده و به معنای حمل از طریق اخذ اسم مشتق از محمول یا افزودن کلماتی مانند «ذو» و «دارای» بر سر آن است.



حمل به لحاظ قابلیت اسناد مستقیم یا غیر مستقیمِ محمول به موضوع به حمل مواطات و حمل اشتقاق تقسیم می‌شود.
[۱] تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق، ص۲۴۷.
[۲] قطب‌الدین رازی، محمد بن‌ محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه، ص۶۰.
[۳] مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۷۸-۷۹.



«حمل اشتقاق» حملی است که در آن از محمول، اسم مشتقی بنا کنند و یا کلماتی همچون «ذو» و «دارنده» بر سر آن در آورند و سپس آن را بر موضوع حمل کنند. به دیگر سخن، هر گاه حمل چیزی بر چیز دیگر به طور مستقیم و بی‌واسطه ممکن نباشد، بلکه متوقف بر افزودن کلمه «ذو» در عربی و یکی از کلمه‌های «دارای»، «با»، «دارنده»، «صاحب» و مانند آن در فارسی باشد و یا نیازمند اشتقاق یک مشتق، از آن چیز (محمول) باشد، آن را «حمل اشتقاق» می‌گویند؛ مانند: حمل ضحک، مشی و دانش بر انسان که بدون اضافه «ذو» و یا بدون استفاده از مشتقات آنها ممکن نیست و از این‌رو نمی‌شود گفت: «الانسان ضحک» و «انسان دانش است»، بلکه باید گفت: «الانسان ذو ضحک»، «الانسان ضاحک» و «انسان دارای دانش است» یا «انسان با دانش است». بنابراین محمول به اشتقاق مانند ضحک، مشی و حس در زمره کلیات خمس نیست؛ پس نمی‌توان گفت: «ضحک، خاصه انسان است و یا رنگ، خاصه جسم است و یا حس، فصل حیوان است»، بلکه ضاحک، خاصه انسان، و حساس، فصل حیوان است و از این‌رو کلیات خمس محمول به حمل مواطات‌اند.


مترادف‌های حمل اشتقاق عبارت‌اند از: حمل ذو هو، حمل هو ذو هو، حمل ترکیب و حمل فی هو.
[۷] ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق)، ج۱، ص۲۸.
[۹] خوانساری، محمد، منطق صوری، ص۶۱.
[۱۰] شیرازی، قطب‌الدین، درة التاج (منطق)، ص۵۲.
[۱۱] گرامی، محمدعلی، منطق مقارن، ص۱۰۰.



در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:

• گرامی، محمدعلی، منطق مقارن.
• خوانساری، محمد، منطق صوری.
• شیرازی، قطب‌الدین، درة التاج (منطق).
• مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد.
• تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق.
• ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق).
مظفر، محمدرضا، المنطق.    
• قطب‌الدین رازی، محمد بن‌ محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه.
حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید.    
خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس.    
مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه.    


۱. تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق، ص۲۴۷.
۲. قطب‌الدین رازی، محمد بن‌ محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه، ص۶۰.
۳. مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۷۸-۷۹.
۴. مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه، ص۱۸۰.    
۵. خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس، ص۱۸.    
۶. علامه حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید، ص۱۴.    
۷. ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق)، ج۱، ص۲۸.
۸. مظفر، محمدرضا، المنطق، ص۱۰۱.    
۹. خوانساری، محمد، منطق صوری، ص۶۱.
۱۰. شیرازی، قطب‌الدین، درة التاج (منطق)، ص۵۲.
۱۱. گرامی، محمدعلی، منطق مقارن، ص۱۰۰.



پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «حمل اشتقاق»، تاریخ بازیابی۱۳۹۵/۱۲/۲۰.    




جعبه ابزار