حضرت علی و تفسیر قرآن

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

گرچه تفسیر مدون و مستقلی به نام تفسیر علی علیه‌السّلام وجود ندارد، اما مطالب تفسیری فراوان آن حضرت در لابلای کتب روائی و تفسیری از طریق شاگردان آن حضرت نقل شده و در دسترس است.

---

گروهی از صحابه و یاران رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم چه در زمان حیات آن حضرت و چه پس از رحلت او در تفسیر قرآن از شهرت به سزائی برخوردار بودند از جمله امیرمومنان علی علیه‌السّلام؛ عبدالله بن عباس ، عبدالله بن مسعود ، ابی بن کعب ، زید بن ثابت ، جابربن عبدالله انصاری و... اما چنان که از شواهد تاریخی و کتب تفسیری به دست می‌آید، علی علیه‌السّلام اعلم مردم پس از رسول گرامی اسلام به تفسیر قرآن و معارف اسلام بود و سنی و شیعه هر دو این معنی را در کتاب های تفسیری و تاریخی خود نقل کرده‌اند.
چرا که آن حضرت در دامن پیامبر بزرگ شده و همیشه در کنار آن حضرت؛ هم در حضر و هم در سفر حاضر بود. او حتی در دوران تهجد و عبادت رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در کوه حرا و نیز همراه او بود و از او جدا نمی‌شد.

۱.۱ - سخن ابن ابی الحدید

در این مورد ابن ابی الحدید می‌گوید:
«در کتب صحاح روایت شده است که وقتی جبرئیل برای نخستین بار بر پیامبر نازل گردید، و او را به مقام رسالت مفتخر ساخت، علی علیه‌السّلام در کنار پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم بود».

---

دلیل اینکه امروزه کتاب مدونی به عنوان تفسیر از امیرمومنان علیه‌السّلام به چشم نمی‌خورد و مطالب تفسیری علی علیه‌السّلام در کتاب های حدیثی و لابلای روایات پراکنده می باشد این است که اوضاع سیاسی و اجتماعی آن روز به نحوی نبود که هر کسی بتواند در گرداگرد وجود امام حلقه بزند و تفسیر قرآن را بیاموزد، بلکه عده خاصی از یاران آن حضرت سینه خود را سپر کرده و توانستند تفسیر قرآن را از مولی الموحدین مستقیما فراگرفته و به نسل های بعد از خود انتقال دهند. آن هم به صورت نقل روایت که بعدها آرام آرام این کار توسعه یافت و روایت را با درایت درهم آمیختند و اخبار و احادیث تفسیری را به صورت مدون درآوردند.

---

یکی از فعالیت های امام در دوران خلفا ، تربیت شاگرد بود چنانکه استاد مهدی پیشوائی می‌نویسند:
«یکی از فعالیت های امیر مومنان در دوران خلفا؛ تفسیر قرآن و حل مشکلات بسیاری از آیات و تربیت شاگردانی مانند «عبدالله بن عباس» بود که بزرگترین مفسر اسلام ، در میان اصحاب به شمار می‌رفت».

---

محمد حسین ذهبی از ابن عباس نقل می‌کند: «چیزی از تفسیر یاد نگرفتم مگر از علی علیه‌السّلام»
همچنین از ابونعیم در «الحلیه» نقل می‌کند که علی علیه‌السّلام فرمود: «به خدا آیه‌ای نازل نشده مگر این که می‌دانم کجا نازل شده، درباره چه چیزی نازل شده، و... چون خداوند به من قلب و فکری اندیشمند و زبانی جویا عطا کرده است».
همچنین از ابن مسعود نقل شده که گفت: « قرآن براساس هفت حرف نازل شده، و هر حرفی هم ظاهری دارد و باطنی؛ و علی علیه‌السّلام به ظاهر و باطن آن آگاه بود».
از عطا بن ابی رباح (یکی از بزرگان محدثان و فقهای اهل سنت ) سوال می‌کنند: آیا در میان اصحاب محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم عالمتر از علی بوده است؟ در پاسخ می‌گوید: «نه، به خدا کسی را عالمتر از علی نمی‌شناختم».
همچنین « سعید بن جبی ر» که (به خاطر وفاداریش نسبت به امیر مومنان علی علیه‌السّلام به دست حجاج شهید شد و) خود یکی از مفسران به نام عصر تابعین و شیعی است، می‌گوید: «اذا ثبت لنا الشی ء عن علی علیه‌السّلام لم نعدل عنه الی غیره»؛ «وقتی مطلبی از علی علیه‌السّلام برای ما ثابت می‌شد، از آن عدول نمی‌کردیم».
همچنین مرحوم کلینی در باب «انه کان شریکه فی العلم» (علی، شریک علم رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم بود) آورده است: «... لم یعلم الله محمدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم علما الا و امره ان یعلمه علیا». «... خدا هیچ علمی را به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم نیاموخت مگر این که او را فرمان داد تا آن علم را به علی علیه‌السّلام بیاموزد».

---

پس کسی که باب مدینه علم است و کلید علم پیامبر ؛ قلم و بیان عاجز از وصف آن حضرت و علم او است لذا با اشاره مختصر به بیوگرافی اجمالی یکی از شاگردان ممتاز تفسیری آن حضرت یعنی ابن عباس ، اکتفا می‌کنیم، تا عظمت استاد روشن شود.

۵.۱ - معرفی ابن عباس

عبدالله بن عباس پسر عموی پیامبر و از مفسران به نام صدر اسلام و ملازم و شاگرد درجه یک امیرمومنان علی علیه‌السّلام بود که به این شاگردی همیشه افتخار می‌کرد و اظهار می‌داشت من هرچه دارم از امیرمومنان است و سنی و شیعه به تفسیر او معتقدند.
او گرچه هنگام رحلت پیامبر نوجوانی دوازده یا سیزده ساله بیش نبود، ولی چون در مکتب علی علیه‌السّلام بزرگ شده و علم آموخته بود، لذا یکی از مفسران بزرگ عالم اسلام بشمار می‌رود.
مفسر بزرگ شیعه مرحوم طبرسی درباره ابن عباس می‌نویسد:
«عبدالله بن عباس حبر (به معنی عالم صالح) امت و ترجمان قرآن و وارث دو سوم علم پیامبر بود که پیامبر در حق او دعا کرد و فرمود: «خدایا او را از آگاهان به دین و قرآن قرار ده». لذا روایات مربوط به تفسیر (نزدیک به نصف احادیث تفسیری ) به او مستند است».

۵.۲ - سخن ابن عباس

ابن عباس در باره علم امیرمومنان علی علیه‌السّلام می‌گوید:
«علی علیه‌السّلام علم علما علمه رسول الله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و رسول الله علمه الله فعلم النبی من علم الله و علم علی من علم النبی و علمی من علم علی علیه‌السّلام و ما علمی و علم اصحاب محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم فی علم علی الا کقطره فی سبعه ابحر».
«علی علیه‌السّلام علمی را آموخت که پیامبر آن را تعلیم داد و و پیامبر را خدا تعلیم داد؛ پس علم پیامبر از علم خدا و علم علی علیه‌السّلام از علم پیامبر و علم من از علم علی علیه‌السّلام است و علم من و علم اصحاب محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم نزد علم علی علیه‌السّلام مانند قطره‌ای از هفت دریا است».

---