حسینیه إرشاد
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حسینیه ارشاد، مؤسسهای
خیریه با اهداف علمی، آموزشی،
تبلیغی و پژوهشی در عرصه اندیشه
دینی ، با رویکرد نوگرایانه که در اوایل دهه ۱۳۴۰ش تأسیس شد.
پس از
کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ ، گروهی از روشنفکران دینی،
مؤسسهای دینی بهنام حسینیه ارشاد را با اهداف: احداث
مسجد و رواق
خطابههای مذهبی برای برگزاری سخنرانیهای دینی و علمی و اخلاقی و همچنین ترویج و نشر تعالیم و تشریح اهداف دین
اسلام ؛ تأسیس مراکز تحقیقاتی و تربیتی اسلامی؛ تأمین مراکز تحقیقاتی علمی اسلامی؛ پرداختن به کارهای خیریه و کمکهای لازم به دیگر مؤسسات تعلیماتی اسلامی و انجامدادن خدمات بهداشتی؛ اجرای عملیات اقتصادی برای گسترش منظور و موضوع مؤسسه؛ و نشر
مطبوعات دینی بنیان گذاشتند
بنیانگذاران حسینیه ارشاد محمد همایون، ناصر
میناچیمقدّم و عبدالحسین علیآبادی بودند و در اولین اقدام، زمینی به
مساحت چهار هزار
متر مربع، در
تهران ، در
خیابان معروف به
جاده قدیم شمیران (نام کنونی آن: شریعتی) خریدند.
از ۱۳۴۳ش، بهکوشش مؤسسان و با همراهی
مرتضی مطهری ، نویسنده و صاحبنظر نامور در علوم اسلامی، فعالیت مؤسسه آغاز شد، اما بنای ساختمان حسینیه در
زمستان ۱۳۴۵ش پایان یافت. این ساختمان با جدیدترین تأسیسات تجهیز گردید و به عنوان یکی از بزرگترین و مجهزترین مراکز اسلامی شهرت یافت. در اواخر ۱۳۴۵ش، اعضای هیئت مدیره تعیین گردیدند: همایون رئیس، مطهری نایب رئیس، میناچی خزانهدار، و سیدعلی شاهچراغی و محمدتقی جعفری، هر دو از
روحانیون فعال و محل مراجعه جوانان علاقهمند به مسائل اسلامی، اعضای
جانشین هیئت مدیره شدند.
شاهچراغی امام جماعت حسینیه نیز بود.
پس از صدور مجوز رسمی، در آذر ۱۳۴۶
ساختمان حسینیه ارشاد رسماً گشایش یافت و سخنرانیهای دینی در آن آغاز شد. بسیاری از روحانیان سرشناس و برخی افراد مشهور غیرروحانی از جمله: فخرالدین حجازی،
محمدتقی شریعتی ، محمد مفتح، حسین نوری همدانی،
علیاکبر هاشمی رفسنجانی ، سیدمحمد محیططباطبائی، علی گلزاده غفوری،
محمدجواد باهنر ،
سیدعبدالکریم هاشمینژاد ،
محمدمهدی موحدی کرمانی ، ابوالقاسم خزعلی، سیدصدرالدین بلاغی،
علی دوانی ،
ناصر مکارم شیرازی ، سیدمرتضی شبستری،
سیدعلی خامنهای و از همه بلندآوازهتر
علی شریعتی از سخنرانان آن بودند. عباس زریاب خویی و محمداسماعیل رضوانی نیز در آنجا سخنرانی میکردند و افزون بر آن، مدرّس
سیره نبوی و تاریخ اسلام بودند. رضا اصفهانی نیز مدرّس فلسفه اسلامی بود.
نشر
مطبوعات دینی از اهداف مندرج در اساسنامه حسینیه بود که با چاپ و نشر آثار و سخنرانیهای استادان فعال در حسینیه، از جمله
مطهری ، محمدتقی شریعتی و
علی شریعتی ، آغاز شد.
فعالیتهای علمی حسینیه در سه بخش
پژوهش ،
آموزش و
تبلیغ پیشبینی شده بود. بخش پژوهش شامل گروههای اسلامشناسی، تاریخ اسلام، فرهنگ و علوم اسلامی، علوم اجتماعی، کشورهای اسلامی،
ادبیات و
هنر اسلامی بود. بخش تبلیغ در حیطه
وعظ و
خطابه دینی، برگزاری اجلاسهای تخصصی و همایش و مصاحبههای علمی، دعوت از شخصیتهای علمی اسلامی خارج و داخل، پاسخ به پرسشهای
فلسفی و
مذهبی ، انتشار کتابهای اعتقادی،
مناظرات مذهبی و جز آن فعالیت داشت. بخش آموزش دارای گروههای قرآنشناسی، اسلامشناسی، آموزش مبلّغ، ادبیات، هنر و نمایش مذهبی، زبان و ادبیات عرب و زبانهای خارجی، و تعلیمات عمومی مذهبی ویژه بانوان بود. برنامههای هریک از این بخشها در روزنامه برای آگاهی همگان منتشر میشد.
تأسیس کاروان حج و تشکیل جلسات آموزش
مناسک حج ، و تشکیل گروههای هنری و اجرای نمایش از دیگر برنامههای جنبی و نوآورانه حسینیه ارشاد بود. دو نمایش
ابوذر و نهضت
شیعی سربداریه را
ساواک بسیار خطرناک تشخیص داد و مانع اجرای مجدد آنها شد.
سالهای ۱۳۴۳ تا ۱۳۴۹ش دوره نخست فعالیت حسینیه ارشاد، و به تعبیری دوره حضور جدّی مطهری در برنامهریزی و پیشبرد و مدیریت امور آن، بود.
مطهری ــ که از آغاز کار حسینیه، برای ایراد سخنرانی به جمع بانیان حسینیه پیوسته بودــ با توجه به اشرافش بر علوم و معارف اسلامی، از سوی هیئت مدیره، متصدی امور پژوهش و آموزش علمی و دینی شد.
بر این اساس، حتی گفته شده است که مطهری بانی حسینیه ارشاد بود.
وی تا ۱۳۴۹ش بیشترین تعداد جلسات سخنرانی را داشت و تأثیرگذارترین فرد در جمع گردانندگان حسینیه ارشاد بود.
در ۱۳۴۶ش استقبال جوانان از سخنرانیهای فخرالدین حجازی و نظر مطهری بر کنار گذاشتن او از حسینیه ارشاد، موجب بروز بحران در هیئت مدیره شد که با کنارهگیری حجازی اندکی فروکش کرد.
علی شریعتی، که از ۱۳۴۵ش با تدریس تاریخ اسلام در دانشگاه مشهد شهرت یافته بود، به دعوت مطهری، از آبان ۱۳۴۷ به جمع سخنرانان حسینیه ارشاد پیوست. وی با قدرت بیان و سبک و رویکرد ویژهاش به مباحث، عملا سایر سخنرانیهای مؤسسه را تحت تأثیر قرارداد. نخستین سخنرانی وی در سوم آبان ۱۳۴۷، مورد توجه مخاطبان و سخنرانان حسینیه، از جمله مطهری، قرار گرفت
جریانهای فکری در حسینیه ارشاد، متأثر از جنبش اسلامی صد
سال اخیر در
ایران و دیگر کشورهای اسلامی بود. رویکرد این جریان، تمسک به اسلام به عنوان عامل آگاهیبخش و تحولآفرین بود، که بهویژه بر ابعاد ایدئولوژیک دین تأکید داشت و رسالت خود را هویت بخشی به نسل جوان، خرافهزدایی، مبارزه با تحجر و جمود فکری، مبارزه فکری با مارکسیسم و جریانات غیراسلامی در
جامعه میدانست.
البته این رویکرد به
مباحث دینی، مخالفت برخی از روحانیان را برانگیخت. از جمله گفتهاند که از سیدمحمد بهشتی و محمدجواد باهنر، بهعلت طرح مواضع اجتماعی و دینیشان در حسینیه ارشاد، انتقادهای تند شد.
حتی مطهری نیز آماج این انتقادها بود و برخی او را سرمشقی برای حمله به روحانیت تلقی میکردند.
اعتراض بهحضور سخنرانان غیرروحانی، بهخصوص علی شریعتی، نیز جدّی بود. انتشار مجموعه دو
جلدی محمد (ص) خاتم پیامبران در ۱۳۴۷ـ ۱۳۴۸ش، بهمناسبت آغاز پانزدهمین قرن بعثت و به پیشنهاد مطهری، به دلیل درج دو
مقاله از شریعتی در آن ــکه برخی مطالب آن محل مناقشه علمی و اعتقادی بودــ بر این انتقادات افزود
تعبیرات شریعتی درباره روحانیت، که در سخنرانیهای او مطرح میشد، نیز اعتراضات علما را شدت بخشید و بهویژه به مطهری، که سهم جدّی در پیوستن شریعتی به حسینیه داشت، به شدت اعتراض شد.
سرانجام، مطهری که خود به اظهارات شریعتی و شیوه او در طرح بسیاری از مسائل اعتراض داشت، خواهان کنار رفتن شریعتی از حسینیه ارشاد شد که به تعطیل چند ماهه سخنرانیهای شریعتی (شهریور ۱۳۴۹ تا فروردین ۱۳۵۰) انجامید. هرچند در پی این کشمکشها، برای سخنرانان مدعو ضوابطی تدوین شد (از قبیل لزوم گذراندن علوم حوزوی])، برخی اختلافات همچنان برجای ماند
با اقدامات مطهری در سازماندهی فعالیتهای حسینیه به دو بخشِ تحقیقاتی (زیرنظر مطهری) و تبلیغاتی ـ تعلیماتی (زیرنظر شریعتی)، این اختلافات تا حدودی کاهش یافت.
پایانبخش این منازعات، کنارهگیری رسمی مطهری در
اسفند ۱۳۴۹ از حسینیه ارشاد بود.
از
فروردین ۱۳۵۰، در پی خروج مطهری و به تبع آن شماری از روحانیان همفکر وی،
حسینیه ارشاد عملاً پایگاه فعالیت بیوقفه شریعتی شد و او، که با ممنوعیت تدریس در
دانشگاه مشهد نیز مواجه شده بود، همه فرصت و توان خود را مصروف تدریس و ایراد سخنرانی در این مرکز کرد.
گردانندگان حسینیه ارشاد نیز ــکه آرمان خود را «بازگرداندن نسل جوان و روشنفکر از غربزدگی به اسلام و نجات توده مذهبی» میدانستندــ در فراهم آوردن محیط مطلوب برای فعالیتهای شریعتی تلاش میکردند.
جلسات درس شریعتی، با عنوان تاریخ ادیان و اسلامشناسی، و سخنرانیهای او در مناسبتهای مذهبی مورد توجه بسیاری از جوانان بهویژه دانشجویان قرار گرفت، اما محتوای مباحث و نیز کثرت مخاطبان آن، حساسیتها و مخالفتهای فراوانی را برانگیخت.
از نظر شماری از مخالفان و معارضان
حکومت ، حسینیه ارشاد نقش «سوپاپ اطمینان» را برای حکومت داشت. که در منطقهای از شمال شهر تهران برای بورژواها ساخته شده بود
مبارزان چپگرا حتی سخنرانان حسینیه را به همکاری با ساواک متهم میکردند.
این در حالی بود که تفسیرهای انقلابی شریعتی از تشیع، در نظر برخی تحلیلگران، الهامبخش گروههای معارض بود.
سران حکومت
پهلوی نیز حسینیه ارشاد را از همان آغاز زیرنظر داشتند. ابتدا برفعالیتهای گردانندگان حسینیه صرفاً نظارت میکردند، اما بهتدریج و در پی توسعه و تعمیق فعالیتها و حضور اشخاص معارض و سیاسی در این مرکز، حساسیت مقامات امنیتی برانگیخته شد؛ با وجود این، باتوجه به امکان نفوذ و سیطره جریان چپ در کشور، که خطری بالقوه برای آن حکومت بود، آن را به نفع خود ارزیابی کرد. در این میان، سخنرانیهای ستیزهجویانه شریعتی که بهتدریج رنگ و بوی انقلابی مییافت و نیز تأثیر بیان و
قلم او در جذب جوانان به سوی فعالیتهای سیاسی و مبارزه، به منزله هشداری برای حکومت بود.
مخالفت علما و روحانیان با حسینیه ارشاد نیز، پس از گسترش فعالیتهای شریعتی، افزایش یافت. این مخالفت، که عمدتاً ناظر بر جهتگیریها و محتوای دینی مطالب شریعتی بود، در سطوح گوناگون، از مجتهدان و مراجع تقلید، مدرّسان و نویسندگان حوزه علمیه قم و وعاظ، و از شکل تحریم تا نقد محتوایی و علمی بروز و ظهور داشت.
شدت یافتن لحن شریعتی در نقد مجموعه روحانیت و نیز انتشار گسترده نوشتههایش در اینباره، موجب شد شماری از علما درباره حسینیه ارشاد و بهویژه مطالب سخنرانیهای شریعتی، به متدینان هشدار دهند.
گویا حکومت پهلوی از مقابله روحانیت با جریان فکری حسینیه ارشاد خرسند بود و از آن بهرهبرداری کرد.
گفتنی است که مصدقیها و روشنفکران غیرمذهبی نیز از منتقدان حسینیه ارشاد و شخص شریعتی بودند.
در ۱۳۵۰ و ۱۳۵۱ش، همزمان با اوجگرفتن مبارزات سیاسی در جامعه و نقش فعال حسینیه ارشاد در جذب جوانان دانشگاهی و گرایش فعالان سیاسی به حسینیه ارشاد و پایگاه شدن آن محل برای مبارزان با حکومت، دستگاه امنیتی حکومت ادامه کار حسینیه ارشاد را در قالب جلسات سخنرانی صلاح ندانست.
درخصوص تعطیل حسینیه ارشاد در آبان ۱۳۵۱ ــ که به دستور مستقیم
محمدرضا پهلوی صورت گرفت ــ چند نظر ابراز شده که از آن جمله است: فشار محافل مذهبی و روحانیان بر
شاه و حکومت برای تعطیل کردن حسینیه ارشاد
ناکامی ساواک در بهرهبرداری از حسینیه ارشاد به عنوان مرکزی در برابر «جنبش مسلّحانه»
و رفع نیاز حکومت به سخنرانیهای حسینیه بهعنوان جریان مخالف با روحانیت.
به نظر میرسد عمدهترین دلیل برای بستهشدن حسینیه ارشاد، آگاهی یافتن حکومت از عمق و تأثیر فعالیتهایی بود که، به دلیل صبغه مذهبی داشتن، به آنها چندان توجه نشده بود. پس از تعطیل حسینیه ارشاد و بازتاب آن در مجامع و محافل سیاسی و مذهبی و دانشجویی، مقامات امنیتی کشور به بازگشایی و از سرگیری فعالیتهای آن نظر دادند و رئیس سازمان امنیت و اطلاعات کشور، به رئیس سازمان اوقاف نوشت که چون به تعویق افتادن برنامههای مذهبی در حسینیه ارشاد از نظر افکار عمومی به صلاح نیست، سازمان اوقاف رأساً متولی اداره این مؤسسه گردد. اما پیگیریها به نتیجه نرسید و محمدرضا پهلوی با بازگشایی مجدد حسینیه مخالفت کرد.
به رغم تعطیل برنامههای رسمی حسینیه، توسعه و تکمیل بنای آن ادامه یافت و با استفاده از امکانات و فضای آن، اقدامات محدودی از جمله: تهیه سرودهای انقلابی توسط حمید شاهنگیان و حسین صبحدل، و چاپ و تکثیر مخفیانه جزوات و کتابهای علی شریعتیصورت گرفت.
حسینیه ارشاد پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بازگشایی و فعالیتهای اجتماعی و علمی و مذهبی آن از سر گرفته شد.
تشکیل انجمن شعر و ادب و برگزاری کلاسهای آموزش
قرآن ، تفسیر
نهجالبلاغه ، ادبیات عرب،
حافظشناسی و تفسیر
مثنوی و جز آن، از جمله فعالیتهای علمیِ پس از انقلابِ حسینیه ارشاد است. همچنین حسینیه ارشاد به مناسبت
اعیاد یا سوکواریهای مذهبی و نیز در سالروز درگذشت
علی شریعتی ،
طالقانی ، سحابی و
بازرگان ، همهساله، مراسم ویژهای برگزار میکند.
در آخرین انتخابات مجمع عمومی مؤسسان، ناصر میناچیمقدّم به ریاست دائم هیئت مؤسس و امنا برگزیده شد
این مؤسسه بیش از دهها عنوان کتاب تاریخی، ادبی و دینی منتشر کرده است
نشریه داخلی آن با عنوان ارشاد، که اولین شماره آن در
بهمن ۱۳۷۶ انتشار یافت، تا شماره ۲۲ (زمستان ۱۳۸۵ش) منتشر شده است. حسینیه چندین مرکز درمانی خیریه، مانند
درمانگاه و
بیمارستان و
زایشگاه ، در مناطق محروم تأسیس کرده است.
کتابخانه عمومی حسینیه ارشاد در تیر ۱۳۵۹، بنابه وصیت دکتر علی شریعتی، افتتاح شد. این کتابخانه دارای بخشهای ویژه (مانند بخش کودکان، ناشنوایان، نابینایان و نشریات) بوده و تا ۱۳۸۷ش، بیش از ۰۰۰، ۱۳۰ جلد کتاب داشته است.
بنای حسینیه ارشاد، شامل دو بخش حسینیه و
شبستان (مسجد)، به عنوان یکی از نخستین بناهای مذهبی مدرن در ایران که دارای
عناصر توأمان معماری سنّتی و مدرن ایرانی است، در فهرست آثار ملی با شماره ۱۰۸۵۷ به ثبت رسیده است.
(۱) علاوه بر اسناد مذکور در متن، موجود در آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
(۲) علی ابوالحسنی، شهید مطهری افشاگر توطئه تأویل «ظاهر» دیانت، به «باطن» الحاد و مادیت، (قم) ۱۳۶۲ش.
(۳) استاد شهید (مرتضی مطهری) به روایت اسناد، تدوین مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران ۱۳۷۸ش.
(۴) قاسم اسلامی، خرد داوری کند.
(۵) اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ۵، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۴ش.
(۶) علیاکبر اکبری، بررسی چند مسأله اجتماعی، تهران ۱۳۵۶ش.
(۷) محمدعلی انصاری، دفاع از اباذر، قم (۱۳۵۴ش).
(۸) محمد بهشتی، دکتر شریعتی: جستجوگری در مسیر شدن، تهران ۱۳۷۸ش.
(۹) پاسخی به نامه استاد.
(۱۰) «پیشطرح تدوین تاریخ تحلیلی انقلاب اسلامی ایران»، یاد: فصلنامه بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران، ش ۳۱ و ۳۲ (تابستان و پاییز ۱۳۷۲).
(۱۱) محمدمهدی جعفری، بار دیگر شریعتی: خاطرات ناگفتهی دکتر محمدمهدی جعفری به همراه متن وصیتنامهی دکتر علی شریعتی، به کوشش قاسم یاحسینی، تهران ۱۳۸۱ش.
(۱۲) رسول جعفریان، جریانها و جنبشهای مذهبی ـ سیاسی ایران: از روی کار آمدن محمدرضاشاه تا پیروزی انقلاب اسلامی، سالهای ۱۳۲۰ـ ۱۳۵۷، تهران ۱۳۸۱ش.
(۱۳) مهدی حائرییزدی، خاطرات دکتر مهدی حائری یزدی، بهکوشش حبیب لاجوردی، تهران ۱۳۸۱ش.
(۱۴) روحاللّه حسینیان، چهارده سال رقابت ایدئولوژیک شیعه در ایران (۱۳۵۶ـ ۱۳۴۳)، تهران ۱۳۸۳ش.
(۱۵) حسینیه ارشاد، اساسنامه، موجود در آرشیو حسینیه ارشاد.
(۱۶) حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
(۱۷) دکتر شریعتی در آیینهی خاطرات: خاطرات و نظریات یکصد شخصیت، گردآوری و نگارش شعبانعلی لامعی، تهران: رامند، ۱۳۷۹ش.
(۱۸) علی دوانی، خاطرات من از استاد شهید مطهری، تهران ۱۳۷۲ش.
(۱۹) حسین رزمجو، پوستین وارونه: نقدی بر بحث دکتر شریعتی و تز اسلام منهای روحانیت در کتاب «نهضت امام خمینی» (ره)، تهران ۱۳۷۳ش.
(۲۰) حمید روحانی، نهضت امام خمینی، ج۳، تهران ۱۳۷۴ش.
(۲۱) کاظم سامی، «حسینیه بسته شد، اما شریعتی از حرکت بازنایستاد»، کیهان، ش ۱۱۱۴۲، ۲۴ آبان ۱۳۵۹.
(۲۲) سرگذشتهای ویژه از زندگی استاد شهید مرتضی مطهری قدس سرّه، به روایت جمعی از فضلاء و یاران، ج۱، (تهران) : مؤسسه نشر و تحقیقات ذکر، ۱۳۶۶ش.
(۲۳) سیری در زندگانی استاد مطهری، تهران: صدرا، ۱۳۷۰ش.
(۲۴) پوران شریعترضوی، طرحی از یک زندگی، تهران، ج۱، ۱۳۷۶ش، ج۲، ۱۳۸۳ش.
(۲۵) علی شریعتی، «از هجرت تا وفات»، در محمد (ص) خاتم پیامبران، ج۱، تهران: حسینیه ارشاد، (۱۳۴۷ش).
(۲۶) علی شریعتی، با مخاطبهای آشنا، تهران ۱۳۷۷ش.
(۲۷) علی شریعتی، نامهها، تهران ۱۳۸۴ش.
(۲۸) شریعتی به روایت اسناد ساواک، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۸ش.
(۲۹) شریعتی در نگاه
مطبوعات، ج۱، گردآورندگان: حیدر شجاعی و قاسم میرآخوری، تهران: قلم، ۱۳۷۵ش.
(۳۰) محمدتقی شریعتی مزینانی، «استاد شریعتی: مدافع شریعت در برابر الحاد و طاغوت»، مصاحبه با کیهان فرهنگی، در یادنامه استاد محمدتقی شریعتی مزینانی (ره)، بهکوشش جعفر پژوم، قم: نشر خرّم، ۱۳۷۰ش.
(۳۱) رضا شریفپور، مسجد و انقلاب اسلامی، تهران ۱۳۸۰ش.
(۳۲) آزاده شهمیرنوری، «کتابخانه حسینیه ارشاد در سراشیب حرمان»، کتاب هفته، ش ۱۲۶ (خرداد ۱۳۸۰).
(۳۳) رضا علیجانی، شریعتی و ساواک: مروری تحلیلی بر سه جلد اسناد ساواک درباره دکتر شریعتی، تهران ۱۳۸۲ش.
(۳۴) عباسعلی عمید زنجانی، روایتی از انقلاب اسلامی ایران: خاطرات حجتالاسلام والمسلمین عباسعلی عمید زنجانی، تدوین محمدعلی حاجیبیگی کندری، تهران ۱۳۷۹ش.
(۳۵) هادی غفاری، خاطرات حجة الاسلام و المسلمین هادی غفاری، تهران ۱۳۷۴ش.
(۳۶) محمدتقی فلسفی، خاطرات و مبارزات حجة الاسلام فلسفی، تهران ۱۳۷۶ش.
(۳۷) میشل فوکو، ایرانیها چه رؤیایی در سر دارند؟، ترجمه حسین معصومی همدانی، تهران ۱۳۷۷ش.
(۳۸) جلال متینی، «دکتر علی شریعتی در دانشگاه مشهد (فردوسی)»، مجله ایرانشناسی، سال ۵، ش ۴ (زمستان ۱۳۷۲).
(۳۹) مرتضی مطهری، یادداشتهای استاد مطهری، تهران ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲ش.
(۴۰) میزگرد پاسخ به سؤالات و انتقادات، با شرکت محمدتقی شریعتی و دیگران، تهران: حسینیه ارشاد، ۱۳۵۴ش.
(۴۱) ناصر میناچیمقدّم، تاریخچه حسینیه ارشاد: مجموعه مصاحبهها، دفاعیات و خاطرات ناصر میناچی، تهران ۱۳۸۴ش.
(۴۲) ناصر میناچیمقدّم، «متن سخنرانی آقای ناصر میناچی به مناسبت بیستودومین سالگرد شهادت زندهیاد دکتر علی شریعتی در تالار بزرگ حسینیه ارشاد»، ارشاد، ش۱۰ (اردیبهشت ۱۳۷۹).
(۴۳) محسن نجاتحسینی، بر فراز خلیجفارس: خاطرات محسن نجات حسینی عضو (سابق) سازمان مجاهدین خلق ایران (۱۳۴۵ـ ۱۳۵۵ه ش)، تهران ۱۳۸۰ش.
(۴۴) غلامرضا نجاتی، تاریخ سیاسی بیستوپنج ساله ایران: از کودتا تا انقلاب، تهران ۱۳۷۱ش.
(۴۵) احسان نراقی، در خشتخام: گفتگو با احسان نراقی، (گفتگوکننده) : ابراهیم نبوی، تهران ۱۳۷۹ش.
(۴۶) یادنامه استاد شهید مرتضی مطهری، کتاب ۱، زیرنظر عبدالکریم سروش، تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۶۰ش.
(۴۷) یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب: ۲۷ شهید حجةالاسلام فضلاللّه مهدیزاده محلاتی، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۲ش.
(۴۸) حسن یوسفیاشکوری، شریعتی، ایدئولوژی، استراتژی، تهران ۱۳۷۷ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حسینیه إرشاد»، شماره۶۲۶۰.