• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

حسینیه إرشاد

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


حسینیه ارشاد، مؤسسه‌ای خیریه با اهداف علمی، آموزشی، تبلیغی و پژوهشی در عرصه اندیشه دینی ، با رویکرد نوگرایانه که در اوایل دهه ۱۳۴۰ش تأسیس شد.

فهرست مندرجات

۱ - زمان تاسیس و اهداف آن
۲ - بنیان گذاران
۳ - آغاز به کار بامجوز رسمی
۴ - فعالیتهای علمی
۵ - مطهری متصدی امور پژوهش
۶ - مصاحبه شریعتی با شهید مطهری
۷ - جریانهای فکری در حسینیه
۸ - کنار رفتن شریعتی از حسینیه
۹ - کناره رفتن شهید مطهری
۱۰ - نقش سوپاپ اطمینان
۱۱ - حسینیه و سران حکومت پهلوی
۱۲ - حسینیه و نقش روحانیون
۱۳ - تعطیل حسینیه
       ۱۳.۱ - عمده ترین دلیل تعطیلی
       ۱۳.۲ - فعالیت در زمان تعطیلی
۱۴ - حسینیه بعد از انقلاب
۱۵ - ریاست دائم
۱۶ - قسمتهای بنا
۱۷ - فهرست منابع
۱۸ - پانویس
۱۹ - منبع

پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ ، گروهی از روشنفکران دینی،
[۱] کانون نشر حقایق اسلامی مشهد و انجمن ماهانه مباحثه و شناخت راه صحیح دین‌داری، «پیش‌طرح تدوین تاریخ تحلیلی انقلاب اسلامی ایران»، یاد: فصلنامه بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران، ش ۳۱ و ۳۲ (تابستان و پاییز ۱۳۷۲).
مؤسسه‌ای دینی به‌نام حسینیه ارشاد را با اهداف: احداث مسجد و رواق خطابه‌های مذهبی برای برگزاری سخنرانیهای دینی و علمی و اخلاقی و همچنین ترویج و نشر تعالیم و تشریح اهداف دین اسلام ؛ تأسیس مراکز تحقیقاتی و تربیتی اسلامی؛ تأمین مراکز تحقیقاتی علمی اسلامی؛ پرداختن به کارهای خیریه و کمکهای لازم به دیگر مؤسسات تعلیماتی اسلامی و انجام‌دادن خدمات بهداشتی؛ اجرای عملیات اقتصادی برای گسترش منظور و موضوع مؤسسه؛ و نشر مطبوعات دینی بنیان گذاشتند
[۲] حسینیه ارشاد، اساسنامه، ج۱، ص۱، موجود در آرشیو حسینیه ارشاد.
[۳] محمدتقی شریعتی مزینانی، «استاد شریعتی: مدافع شریعت در برابر الحاد و طاغوت»، ج۱، ص۱۱۰، مصاحبه با کیهان فرهنگی، در یادنامه استاد محمدتقی شریعتی مزینانی (ره)، به‌کوشش جعفر پژوم، قم: نشر خرّم، ۱۳۷۰ش.
[۴] ناصر می‌ناچی‌مقدّم، تاریخچه حسینیه ارشاد: مجموعه مصاحبه‌ها، ج۱، ص۳۱ـ۳۲، دفاعیات و خاطرات ناصر می‌ناچی، تهران ۱۳۸۴ش.


بنیان‌گذاران حسینیه ارشاد محمد همایون، ناصر می‌ناچی‌مقدّم و عبدالحسین علی‌آبادی بودند و در اولین اقدام، زمینی به مساحت چهار هزار متر مربع، در تهران ، در خیابان معروف به جاده قدیم شمیران (نام کنونی آن: شریعتی) خریدند.
[۵] حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۶، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
[۶] حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۱۳، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
[۷] حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۳۸، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
[۸] حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۳۹، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
[۹] حسینیه ارشاد، اساسنامه، ج۱، ص۱، موجود در آرشیو حسینیه ارشاد.
از ۱۳۴۳ش، به‌کوشش مؤسسان و با همراهی مرتضی مطهری ، نویسنده و صاحب‌نظر نامور در علوم اسلامی، فعالیت مؤسسه آغاز شد، اما بنای ساختمان حسینیه در زمستان ۱۳۴۵ش پایان یافت. این ساختمان با جدید‌ترین تأسیسات تجهیز گردید و به عنوان یکی از بزرگ‌ترین و مجهز‌ترین مراکز اسلامی شهرت یافت. در اواخر ۱۳۴۵ش، اعضای هیئت مدیره تعیین گردیدند: همایون رئیس، مطهری نایب رئیس، می‌ناچی خزانه‌دار، و سیدعلی شاهچراغی و محمدتقی جعفری، هر دو از روحانیون فعال و محل مراجعه جوانان علاقه‌مند به مسائل اسلامی، اعضای جانشین هیئت مدیره شدند. شاهچراغی امام جماعت حسینیه نیز بود.
[۱۰] محمدتقی شریعتی مزینانی، «استاد شریعتی: مدافع شریعت در برابر الحاد و طاغوت»، ج۱، ص۱۱۰، مصاحبه با کیهان فرهنگی، در یادنامه استاد محمدتقی شریعتی مزینانی (ره)، به‌کوشش جعفر پژوم، قم: نشر خرّم، ۱۳۷۰ش.


پس از صدور مجوز رسمی، در آذر ۱۳۴۶ ساختمان حسینیه ارشاد رسماً گشایش یافت و سخنرانیهای دینی در آن آغاز شد. بسیاری از روحانیان سر‌شناس و برخی افراد مشهور غیرروحانی از جمله: فخرالدین حجازی، محمدتقی شریعتی ، محمد مفتح، حسین نوری همدانی، علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی ، سیدمحمد محیط‌طباطبائی، علی گلزاده غفوری، محمدجواد باهنر ، سیدعبدالکریم هاشمی‌نژاد ، محمدمهدی موحدی کرمانی ، ابوالقاسم خزعلی، سیدصدرالدین بلاغی، علی دوانی ، ناصر مکارم شیرازی ، سیدمرتضی شبستری، سیدعلی خامنه‌ای و از همه بلندآوازه‌تر علی شریعتی از سخنرانان آن بودند. عباس زریاب خویی و محمداسماعیل رضوانی نیز در آن‌جا سخنرانی می‌کردند و افزون بر آن، مدرّس سیره نبوی و تاریخ اسلام بودند. رضا اصفهانی نیز مدرّس فلسفه اسلامی بود.
[۱۱] رضا شریف‌پور، مسجد و انقلاب اسلامی، ج۱، ص۲۵۶، تهران ۱۳۸۰ش.
[۱۲] حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
[۱۳] ناصر می‌ناچی‌مقدّم، تاریخچه حسینیه ارشاد: مجموعه مصاحبه‌ها، دفاعیات و خاطرات ناصر می‌ناچی، تهران ۱۳۸۴ش.
نشر مطبوعات دینی از اهداف مندرج در اساسنامه حسینیه بود که با چاپ و نشر آثار و سخنرانیهای استادان فعال در حسینیه، از جمله مطهری ، محمدتقی شریعتی و علی شریعتی ، آغاز شد.
[۱۴] شریعتی در نگاه مطبوعات، ج۱، ج۱، ص۵۹، گردآورندگان: حیدر شجاعی و قاسم می‌رآخوری، تهران: قلم، ۱۳۷۵ش.
[۱۵] یادنامه استاد شهید مرتضی مطهری، کتاب ۱، ج۱، ص۵۳۷، زیرنظر عبدالکریم سروش، تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۶۰ش.
[۱۶] مرکز اسناد انقلاب اسلامی، «حسینیه ارشاد»، ش ۳۵۵، ص۸۵، ۱۳۷۴ش.


فعالیتهای علمی حسینیه در سه بخش پژوهش ، آموزش و تبلیغ پیش‌بینی شده بود. بخش پژوهش شامل گروههای اسلام‌شناسی، تاریخ اسلام، فرهنگ و علوم اسلامی، علوم اجتماعی، کشورهای اسلامی، ادبیات و هنر اسلامی بود. بخش تبلیغ در حیطه وعظ و خطابه دینی، برگزاری اجلاسهای تخصصی و همایش و مصاحبه‌های علمی، دعوت از شخصیتهای علمی اسلامی خارج و داخل، پاسخ به پرسشهای فلسفی و مذهبی ، انتشار کتابهای اعتقادی، مناظرات مذهبی و جز آن فعالیت داشت. بخش آموزش دارای گروههای قرآن‌شناسی، اسلام‌شناسی، آموزش مبلّغ، ادبیات، هنر و نمایش مذهبی، زبان و ادبیات عرب و زبانهای خارجی، و تعلیمات عمومی مذهبی ویژه بانوان بود. برنامه‌های هریک از این بخش‌ها در روزنامه برای آگاهی همگان منتشر می‌شد.
[۱۷] اطلاعات، ش ۱۳۷۹۱، ۱۹ اردیبهشت ۱۳۵۱، ص۱۷
تأسیس کاروان حج و تشکیل جلسات آموزش مناسک حج ، و تشکیل گروههای هنری و اجرای نمایش از دیگر برنامه‌های جنبی و نوآورانه حسینیه ارشاد بود. دو نمایش ابوذر و نهضت شیعی سربداریه را ساواک بسیار خطرناک تشخیص داد و مانع اجرای مجدد آن‌ها شد.
[۱۸] حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۲۵۶ـ۲۶۰، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
[۱۹] دکتر شریعتی در آیینه‌ی خاطرات: خاطرات و نظریات یکصد شخصیت، گردآوری و نگارش شعبانعلی لامعی، ج۱، ص۱۰۵ـ ۱۰۶، تهران: رامند، ۱۳۷۹ش.

سالهای ۱۳۴۳ تا ۱۳۴۹ش دوره نخست فعالیت حسینیه ارشاد، و به تعبیری دوره حضور جدّی مطهری در برنامه‌ریزی و پیشبرد و مدیریت امور آن، بود.

مطهری ــ که از آغاز کار حسینیه، برای ایراد سخنرانی به جمع بانیان حسینیه پیوسته بودــ با توجه به اشرافش بر علوم و معارف اسلامی، از سوی هیئت مدیره، متصدی امور پژوهش و آموزش علمی و دینی شد.
[۲۰] ناصر می‌ناچی‌مقدّم، «متن سخنرانی آقای ناصر می‌ناچی به مناسبت بیست‌ودومین سالگرد شهادت زنده‌یاد دکتر علی شریعتی در تالار بزرگ حسینیه ارشاد»، ص۵، ارشاد، ش۱۰ (اردیبهشت ۱۳۷۹).
بر این اساس، حتی گفته شده است که مطهری بانی حسینیه ارشاد بود.
[۲۱] به روایت سیدعلی خامنه‌ای، سرگذشتهای ویژه از زندگی استاد شهید مرتضی مطهری قدس سرّه، ج۱، ص۹۵، به روایت جمعی از فضلاء و یاران، ج۱، (تهران) : مؤسسه نشر و تحقیقات ذکر، ۱۳۶۶ش.
[۲۲] ناصر می‌ناچی‌مقدّم، تاریخچه حسینیه ارشاد: مجموعه مصاحبه‌ها، دفاعیات و خاطرات ناصر می‌ناچی، تهران ۱۳۸۴ش.
وی تا ۱۳۴۹ش بیشترین تعداد جلسات سخنرانی را داشت و تأثیرگذار‌ترین فرد در جمع گردانندگان حسینیه ارشاد بود.
[۲۳] ناصر می‌ناچی‌مقدّم، تاریخچه حسینیه ارشاد: مجموعه مصاحبه‌ها، ج۱، ص۵۳ـ۵۴، دفاعیات و خاطرات ناصر می‌ناچی، تهران ۱۳۸۴ش.
در ۱۳۴۶ش استقبال جوانان از سخنرانیهای فخرالدین حجازی و نظر مطهری بر کنار گذاشتن او از حسینیه ارشاد، موجب بروز بحران در هیئت مدیره شد که با کناره‌گیری حجازی اندکی فروکش کرد.
[۲۴] اسناد انقلاب اسلامی، «حسینیه ارشاد»، ش ۳۵۳، ص۱۷۱، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۴ش.
[۲۵] اسناد انقلاب اسلامی، «حسینیه ارشاد»، ش ۳۵۳، ص۱۷۶، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۴ش.
[۲۶] محمدتقی فلسفی، خاطرات و مبارزات حجة الاسلام فلسفی، ج۱، ص۳۰۷، تهران ۱۳۷۶ش.


علی شریعتی، که از ۱۳۴۵ش با تدریس تاریخ اسلام در دانشگاه مشهد شهرت یافته بود، به دعوت مطهری، از آبان ۱۳۴۷ به جمع سخنرانان حسینیه ارشاد پیوست. وی با قدرت بیان و سبک و رویکرد ویژه‌اش به مباحث، عملا سایر سخنرانیهای مؤسسه را تحت تأثیر قرارداد. نخستین سخنرانی وی در سوم آبان ۱۳۴۷، مورد توجه مخاطبان و سخنرانان حسینیه، از جمله مطهری، قرار گرفت
[۲۷] علی دوانی، خاطرات من از استاد شهید مطهری، ج۱، ص۴۴، تهران ۱۳۷۲ش.


جریانهای فکری در حسینیه ارشاد، متأثر از جنبش اسلامی صد سال اخیر در ایران و دیگر کشورهای اسلامی بود. رویکرد این جریان، تمسک به اسلام به عنوان عامل آگاهی‌بخش و تحول‌آفرین بود، که به‌ویژه بر ابعاد ایدئولوژیک دین تأکید داشت و رسالت خود را هویت بخشی به نسل جوان، خرافه‌زدایی، مبارزه با تحجر و جمود فکری، مبارزه فکری با مارکسیسم و جریانات غیراسلامی در جامعه می‌دانست.
[۲۸] حسن یوسفی‌اشکوری، شریعتی، ج۱، ص۱۲۵ـ۱۲۶، ایدئولوژی، استراتژی، تهران ۱۳۷۷ش.
[۲۹] حسن یوسفی‌اشکوری، شریعتی، ج۱، ص۱۳۱ـ۱۳۲، ایدئولوژی، استراتژی، تهران ۱۳۷۷ش.
[۳۰] رسول جعفریان، جریان‌ها و جنبش‌های مذهبی ـ سیاسی ایران: از روی کار آمدن محمدرضاشاه تا پیروزی انقلاب اسلامی، ج۱، ص۲۸۴، سالهای ۱۳۲۰ـ ۱۳۵۷، تهران ۱۳۸۱ش.

البته این رویکرد به مباحث دینی، مخالفت برخی از روحانیان را برانگیخت. از جمله گفته‌اند که از سیدمحمد بهشتی و محمدجواد باهنر، به‌علت طرح مواضع اجتماعی و دینیشان در حسینیه ارشاد، انتقادهای تند شد.
[۳۱] «پیش‌طرح تدوین تاریخ تحلیلی انقلاب اسلامی ایران»، یاد: فصلنامه بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران، ج۱، ص۴۳، ش ۳۱ و ۳۲ (تابستان و پاییز ۱۳۷۲).
[۳۲] مهدی حائری‌یزدی، خاطرات دکتر مهدی حائری یزدی، ج۱، ص۱۰۶، به‌کوشش حبیب لاجوردی، تهران ۱۳۸۱ش.
[۳۳] یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب: ۲۷ شهید حجةالاسلام فضل‌اللّه مهدیزاده محلاتی، ج۲، ص۶۹، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۲ش.
[۳۴] شریعتی به روایت اسناد ساواک، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ج۲، ص۱۴، ۱۳۷۸ش.

حتی مطهری نیز آماج این انتقاد‌ها بود و برخی او را سرمشقی برای حمله به روحانیت تلقی می‌کردند.
[۳۵] پاسخی به نامه استاد، ج۲، ص۲۵۸.
اعتراض به‌حضور سخنرانان غیرروحانی، به‌خصوص علی شریعتی، نیز جدّی بود. انتشار مجموعه دو جلدی محمد (ص) خاتم پیامبران در ۱۳۴۷ـ ۱۳۴۸ش، به‌مناسبت آغاز پانزدهمین قرن بعثت و به پیشنهاد مطهری، به دلیل درج دو مقاله از شریعتی در آن ــکه برخی مطالب آن محل مناقشه علمی و اعتقادی بودــ بر این انتقادات افزود
[۳۶] میزگرد پاسخ به سؤالات و انتقادات، با شرکت محمدتقی شریعتی و دیگران، ج۱، ص۱۲ به بعد، تهران: حسینیه ارشاد، ۱۳۵۴ش.

تعبیرات شریعتی درباره روحانیت، که در سخنرانیهای او مطرح می‌شد، نیز اعتراضات علما را شدت بخشید و به‌ویژه به مطهری، که سهم جدّی در پیوستن شریعتی به حسینیه داشت، به شدت اعتراض شد.
[۳۷] علی دوانی، ج۱، ص۴۸ـ۴۹، خاطرات من از استاد شهید مطهری، تهران ۱۳۷۲ش.
[۳۸] علی دوانی، ج۱، ص۵۳، خاطرات من از استاد شهید مطهری، تهران ۱۳۷۲ش.
[۳۹] علی دوانی، ج۱، ص۵۴، خاطرات من از استاد شهید مطهری، تهران ۱۳۷۲ش.
[۴۰] رسول جعفریان، جریان‌ها و جنبش‌های مذهبی ـ سیاسی ایران: از روی کار آمدن محمدرضاشاه تا پیروزی انقلاب اسلامی، ج۱، ص۲۸۴ـ۲۸۵، سالهای ۱۳۲۰ـ ۱۳۵۷، تهران ۱۳۸۱ش.
[۴۱] شریعتی به روایت اسناد ساواک، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ج۲، ص۲۷۴، ۱۳۷۸ش.
[۴۲] حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۲۸۰، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.


سرانجام، مطهری که خود به اظهارات شریعتی و شیوه او در طرح بسیاری از مسائل اعتراض داشت، خواهان کنار رفتن شریعتی از حسینیه ارشاد شد که به تعطیل چند ماهه سخنرانیهای شریعتی (شهریور ۱۳۴۹ تا فروردین ۱۳۵۰) انجامید. هرچند در پی این کشمکش‌ها، برای سخنرانان مدعو ضوابطی تدوین شد (از قبیل لزوم گذراندن علوم حوزوی])، برخی اختلافات همچنان برجای ماند
[۴۳] سیری در زندگانی استاد مطهری، تهران: صدرا، ج۱، ص۱۰۸، ۱۳۷۰ش.
[۴۴] ناصر می‌ناچی‌مقدّم، تاریخچه حسینیه ارشاد: مجموعه مصاحبه‌ها، ج۱، ص۵۷، دفاعیات و خاطرات ناصر می‌ناچی، تهران ۱۳۸۴ش.
[۴۵] ناصر می‌ناچی‌مقدّم، تاریخچه حسینیه ارشاد: مجموعه مصاحبه‌ها، ج۱، ص۴۳۷، دفاعیات و خاطرات ناصر می‌ناچی، تهران ۱۳۸۴ش.
[۴۶] پوران شریعت‌رضوی، طرحی از یک زندگی، ج۲، ص۲۲۷ـ۲۳۶، تهران، ج۱، ۱۳۷۶ش، ۱۳۸۳ش.
[۴۷] مرتضی مطهری، یادداشتهای استاد مطهری، ج۳، ص۲۱۸ـ۲۲۱، تهران ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲ش.
با اقدامات مطهری در سازماندهی فعالیتهای حسینیه به دو بخشِ تحقیقاتی (زیرنظر مطهری) و تبلیغاتی ـ تعلیماتی (زیرنظر شریعتی)، این اختلافات تا حدودی کاهش یافت.

پایان‌بخش این منازعات، کناره‌گیری رسمی مطهری در اسفند ۱۳۴۹ از حسینیه ارشاد بود.
[۴۸] ناصر می‌ناچی‌مقدّم، تاریخچه حسینیه ارشاد: مجموعه مصاحبه‌ها، ج۱، ص۶۳، دفاعیات و خاطرات ناصر می‌ناچی، تهران ۱۳۸۴ش.
[۴۹] به روایت سیدعلی خامنه‌ای، سرگذشتهای ویژه از زندگی استاد شهید مرتضی مطهری قدس سرّه، ج۱، ص۹۶ـ۱۰۰، به روایت جمعی از فضلاء و یاران، ج۱، (تهران) : مؤسسه نشر و تحقیقات ذکر، ۱۳۶۶ش.
[۵۰] رسول جعفریان، جریان‌ها و جنبش‌های مذهبی ـ سیاسی ایران: از روی کار آمدن محمدرضاشاه تا پیروزی انقلاب اسلامی، ج۱، ص۲۹۰، سالهای ۱۳۲۰ـ ۱۳۵۷، تهران ۱۳۸۱ش.
از فروردین ۱۳۵۰، در پی خروج مطهری و به تبع آن شماری از روحانیان همفکر وی،
[۵۱] به روایت سیدعلی خامنه‌ای، سرگذشتهای ویژه از زندگی استاد شهید مرتضی مطهری قدس سرّه، ج۱، ص۹۹، به روایت جمعی از فضلاء و یاران، ج۱، (تهران) : مؤسسه نشر و تحقیقات ذکر، ۱۳۶۶ش.
[۵۲] رسول جعفریان، جریان‌ها و جنبش‌های مذهبی ـ سیاسی ایران: از روی کار آمدن محمدرضاشاه تا پیروزی انقلاب اسلامی، ج۱، ص۲۸۴ـ۲۸۵، سالهای ۱۳۲۰ـ ۱۳۵۷، تهران ۱۳۸۱ش.
حسینیه ارشاد عملاً پایگاه فعالیت بی‌وقفه شریعتی شد و او، که با ممنوعیت تدریس در دانشگاه مشهد نیز مواجه شده بود، همه فرصت و توان خود را مصروف تدریس و ایراد سخنرانی در این مرکز کرد.
[۵۳] علی ابوالحسنی، شهید مطهری افشاگر توطئه تأویل «ظاهر» دیانت، ج۱، ص۴۱۰، به «باطن» الحاد و مادیت، (قم) ۱۳۶۲ش.
[۵۴] جلال متینی، «دکتر علی شریعتی در دانشگاه مشهد (فردوسی)»، ج۱، ص۸۶۵، مجله ایران‌شناسی، سال ۵، ش ۴ (زمستان ۱۳۷۲).
[۵۵] پوران شریعت‌رضوی، طرحی از یک زندگی، ج۱، ص۱۵۹، تهران، ج۱، ۱۳۷۶ش، ۱۳۸۳ش.
گردانندگان حسینیه ارشاد نیز ــکه آرمان خود را «بازگرداندن نسل جوان و روشنفکر از غربزدگی به اسلام و نجات توده مذهبی» می‌دانستندــ در فراهم آوردن محیط مطلوب برای فعالیتهای شریعتی تلاش می‌کردند.
[۵۶] علی شریعتی، نامه‌ها، ج۱، ص۱۴۷، تهران ۱۳۸۴ش.
[۵۷] علی شریعتی، با مخاطب‌های آشنا، ج۱، ص۱۲۶، تهران ۱۳۷۷ش.
جلسات درس شریعتی، با عنوان تاریخ ادیان و اسلام‌شناسی، و سخنرانیهای او در مناسبتهای مذهبی مورد توجه بسیاری از جوانان به‌ویژه دانشجویان قرار گرفت، اما محتوای مباحث و نیز کثرت مخاطبان آن، حساسیت‌ها و مخالفتهای فراوانی را برانگیخت.

از نظر شماری از مخالفان و معارضان حکومت ، حسینیه ارشاد نقش «سوپاپ اطمینان» را برای حکومت داشت. که در منطقه‌ای از شمال شهر تهران برای بورژوا‌ها ساخته شده بود
[۵۸] محسن نجات‌حسینی، بر فراز خلیج‌فارس: خاطرات محسن نجات حسینی عضو (سابق) سازمان مجاهدین خلق ایران (۱۳۴۵ـ ۱۳۵۵ه ش)، ج۱، ص۴۱۶، تهران ۱۳۸۰ش.
[۵۹] محمد بهشتی، دکتر شریعتی: جستجوگری در مسیر شدن، ج۱، ص۱۰۸، تهران ۱۳۷۸ش.
[۶۰] محمدمهدی جعفری، بار دیگر شریعتی: خاطرات ناگفته‌ی دکتر محمدمهدی جعفری به همراه متن وصیت‌نامه‌ی دکتر علی شریعتی، ج۱، ص۳۱، به کوشش قاسم یاحسینی، تهران ۱۳۸۱ش.
مبارزان چپ‌گرا حتی سخنرانان حسینیه را به همکاری با ساواک متهم می‌کردند.
[۶۱] دکتر شریعتی در آیینه‌ی خاطرات: خاطرات و نظریات یکصد شخصیت، گردآوری و نگارش شعبانعلی لامعی، ج۱، ص۲۲۸، تهران: رامند، ۱۳۷۹ش.
این در حالی بود که تفسیرهای انقلابی شریعتی از تشیع، در نظر برخی تحلیلگران، الهام‌بخش گروههای معارض بود.
[۶۲] غلامرضا نجاتی، تاریخ سیاسی بیست‌وپنج ساله ایران: از کودتا تا انقلاب، ج۱، ص۴۰۰، تهران ۱۳۷۱ش.
[۶۳] محمدمهدی جعفری، بار دیگر شریعتی: خاطرات ناگفته‌ی دکتر محمدمهدی جعفری به همراه متن وصیت‌نامه‌ی دکتر علی شریعتی، ج۱، ص۳۱، به کوشش قاسم یاحسینی، تهران ۱۳۸۱ش.


سران حکومت پهلوی نیز حسینیه ارشاد را از‌ همان آغاز زیرنظر داشتند. ابتدا برفعالیتهای گردانندگان حسینیه صرفاً نظارت می‌کردند، اما به‌تدریج و در پی توسعه و تعمیق فعالیت‌ها و حضور اشخاص معارض و سیاسی در این مرکز، حساسیت مقامات امنیتی برانگیخته شد؛ با وجود این، باتوجه به امکان نفوذ و سیطره جریان چپ در کشور، که خطری بالقوه برای آن حکومت بود، آن را به نفع خود ارزیابی کرد. در این می‌ان، سخنرانیهای ستیزه‌جویانه شریعتی که به‌تدریج رنگ و بوی انقلابی می‌یافت و نیز تأثیر بیان و قلم او در جذب جوانان به سوی فعالیتهای سیاسی و مبارزه، به منزله هشداری برای حکومت بود.
[۶۴] هادی غفاری، خاطرات حجة الاسلام و المسلمین هادی غفاری، ج۱، ص۹۷، تهران ۱۳۷۴ش.
[۶۵] احسان نراقی، در خشت‌خام: گفتگو با احسان نراقی، ج۱، ص۱۳۲ـ۱۳۳، (گفتگوکننده) : ابراهیم نبوی، تهران ۱۳۷۹ش.
[۶۶] عباسعلی عمید زنجانی، روایتی از انقلاب اسلامی ایران: خاطرات حجت‌الاسلام والمسلمین عباسعلی عمید زنجانی، ج۱، ص۲۲۹، تدوین محمدعلی حاجی‌بیگی کندری، تهران ۱۳۷۹ش.
[۶۷] «حسینیه ارشاد»، ش ۳۵۵، ص۴۲ـ۴۵، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ۵، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۴ش.
[۶۸] «حسینیه ارشاد» ش ۵۰۴، ص۳۳۸ـ۳۳۹، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ۵، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۴ش.
[۶۹] میشل فوکو، ایرانی‌ها چه رؤیایی در سر دارند؟، ج۱، ص۴۰ـ۴۱، ترجمه حسین معصومی همدانی، تهران ۱۳۷۷ش.


مخالفت علما و روحانیان با حسینیه ارشاد نیز، پس از گسترش فعالیتهای شریعتی، افزایش یافت. این مخالفت، که عمدتاً ناظر بر جهت‌گیری‌ها و محتوای دینی مطالب شریعتی بود، در سطوح گوناگون، از مجتهدان و مراجع تقلید، مدرّسان و نویسندگان حوزه علمیه قم و وعاظ، و از شکل تحریم تا نقد محتوایی و علمی بروز و ظهور داشت.
[۷۰] درسهایی از مکتب اسلام، سال ۱۳، بهمن ۱۳۵۰، ش ۱، ص۷۶ـ۷۸
[۷۱] محمدعلی انصاری، دفاع از اباذر، ج۱، ص۱۰۰، قم (۱۳۵۴ش).
[۷۲] علی شریعتی، «از هجرت تا وفات»، ج۱، ص۲۳۵، در محمد (ص) خاتم پیامبران، ج۱، تهران: حسینیه ارشاد، (۱۳۴۷ش).
[۷۳] قاسم اسلامی، خرد داوری کند، ص۶۱ـ۶۵.
[۷۴] قاسم اسلامی، خرد داوری کند، ص۷۰ـ۷۴.
شدت یافتن لحن شریعتی در نقد مجموعه روحانیت و نیز انتشار گسترده نوشته‌هایش در این‌باره، موجب شد شماری از علما درباره حسینیه ارشاد و به‌ویژه مطالب سخنرانیهای شریعتی، به متدینان هشدار دهند.
[۷۵] اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ج۱، ص۳۵۲، ۵، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۴ش.
[۷۶] اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ج۵، ص۱۴۴ـ۱۴۵، ۵، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۴ش.
[۷۷] حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۲۹۹، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
[۷۸] حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۳۱۵، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
[۷۹] حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۳۲۰، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
[۸۰] شریعتی به روایت اسناد ساواک، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ج۲، ص۱۲۰ـ۱۲۱، ۱۳۷۸ش.
گویا حکومت پهلوی از مقابله روحانیت با جریان فکری حسینیه ارشاد خرسند بود و از آن بهره‌برداری کرد.
[۸۱] اسناد انقلاب اسلامی، «حسینیه ارشاد»، ش ۳۵۵، ص۸۳، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۴ش.
[۸۲] اسناد انقلاب اسلامی، «حسینیه ارشاد»، ش ۳۵۵، ص۱۲۱، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۴ش.
[۸۳] اسناد انقلاب اسلامی، «حسینیه ارشاد»، ش ۵۰۵، ص۱۵۷، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۴ش.
گفتنی است که مصدقی‌ها و روشنفکران غیرمذهبی نیز از منتقدان حسینیه ارشاد و شخص شریعتی بودند.
[۸۴] پوران شریعت‌رضوی، طرحی از یک زندگی، ج۲، ص۳۴۷ـ۳۵۲، تهران، ج۱، ۱۳۷۶ش، ۱۳۸۳ش.
[۸۵] کاظم سامی، «حسینیه بسته شد، ج۱، ص۱۰، اما شریعتی از حرکت بازنایستاد»، کیهان، ش ۱۱۱۴۲، ۲۴ آبان ۱۳۵۹.
[۸۶] علی‌اکبر اکبری، بررسی چند مسأله اجتماعی، ج۱، ص۹ـ۱۰، تهران ۱۳۵۶ش.

در ۱۳۵۰ و ۱۳۵۱ش، هم‌زمان با اوج‌گرفتن مبارزات سیاسی در جامعه و نقش فعال حسینیه ارشاد در جذب جوانان دانشگاهی و گرایش فعالان سیاسی به حسینیه ارشاد و پایگاه شدن آن محل برای مبارزان با حکومت، دستگاه امنیتی حکومت ادامه کار حسینیه ارشاد را در قالب جلسات سخنرانی صلاح ندانست.
[۸۷] محمدمهدی جعفری، بار دیگر شریعتی: خاطرات ناگفته‌ی دکتر محمدمهدی جعفری به همراه متن وصیت‌نامه‌ی دکتر علی شریعتی، ج۱، ص۳۳، به کوشش قاسم یاحسینی، تهران ۱۳۸۱ش.
[۸۸] حسین رزمجو، پوستین وارونه: نقدی بر بحث دکتر شریعتی و تز اسلام منهای روحانیت در کتاب «نهضت امام خمینی» (ره)، ج۱، ص۲۱۱، تهران ۱۳۷۳ش.
[۸۹] شریعتی به روایت اسناد ساواک، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ج۲، ص۱۱۱، ۱۳۷۸ش.
[۹۰] شریعتی به روایت اسناد ساواک، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ج۲، ص۱۱۸، ۱۳۷۸ش.


درخصوص تعطیل حسینیه ارشاد در آبان ۱۳۵۱ ــ که به ‌دستور مستقیم محمدرضا پهلوی صورت گرفت ــ چند نظر ابراز شده که از آن جمله است: فشار محافل مذهبی و روحانیان بر شاه و حکومت برای تعطیل کردن حسینیه ارشاد
[۹۱] رسول جعفریان، جریان‌ها و جنبش‌های مذهبی ـ سیاسی ایران: از روی کار آمدن محمدرضاشاه تا پیروزی انقلاب اسلامی، ج۱، ص۲۸۶، سالهای ۱۳۲۰ـ ۱۳۵۷، تهران ۱۳۸۱ش.
[۹۲] محمدمهدی جعفری، بار دیگر شریعتی: خاطرات ناگفته‌ی دکتر محمدمهدی جعفری به همراه متن وصیت‌نامه‌ی دکتر علی شریعتی، ج۱، ص۳۳ـ۳۴، به کوشش قاسم یاحسینی، تهران ۱۳۸۱ش.
ناکامی ساواک در بهره‌برداری از حسینیه ارشاد به عنوان مرکزی در برابر «جنبش مسلّحانه»
[۹۳] رضا علیجانی، شریعتی و ساواک: مروری تحلیلی بر سه جلد اسناد ساواک درباره دکتر شریعتی، ج۱، ص۲۶۳، تهران ۱۳۸۲ش.
و رفع نیاز حکومت به سخنرانیهای حسینیه به‌عنوان جریان مخالف با روحانیت.
[۹۴] حمید روحانی، نهضت امام خمینی، ج۳، ص۳۵۹، ج۳، تهران ۱۳۷۴ش.


۱۳.۱ - عمده ترین دلیل تعطیلی

به نظر می‌رسد عمده‌ترین دلیل برای بسته‌شدن حسینیه ارشاد، آگاهی یافتن حکومت از عمق و تأثیر فعالیتهایی بود که، به دلیل صبغه مذهبی داشتن، به آن‌ها چندان توجه نشده بود. پس از تعطیل حسینیه ارشاد و بازتاب آن در مجامع و محافل سیاسی و مذهبی و دانشجویی، مقامات امنیتی کشور به بازگشایی و از سرگیری فعالیتهای آن نظر دادند و رئیس سازمان امنیت و اطلاعات کشور، به رئیس سازمان اوقاف نوشت که چون به تعویق افتادن برنامه‌های مذهبی در حسینیه ارشاد از نظر افکار عمومی به صلاح نیست، سازمان اوقاف رأساً متولی اداره این مؤسسه گردد. اما پیگیری‌ها به نتیجه نرسید و محمدرضا پهلوی با بازگشایی مجدد حسینیه مخالفت کرد.
[۹۵] اسناد انقلاب اسلامی، «حسینیه ارشاد»، ش ۳۵۳، ص۶۹، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۴ش.
[۹۶] اسناد انقلاب اسلامی، «حسینیه ارشاد»، ش ۵۰۵، ص۲۳۸ـ۲۴۰، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۴ش.
[۹۷] روح‌اللّه حسینیان، چهارده سال رقابت ایدئولوژیک شیعه در ایران (۱۳۵۶ـ ۱۳۴۳)، ج۱، ص۷۵۸ـ۷۵۹، تهران ۱۳۸۳ش.


۱۳.۲ - فعالیت در زمان تعطیلی

به رغم تعطیل برنامه‌های رسمی حسینیه، توسعه و تکمیل بنای آن ادامه یافت و با استفاده از امکانات و فضای آن، اقدامات محدودی از جمله: تهیه سرودهای انقلابی توسط حمید شاهنگیان و حسین صبحدل، و چاپ و تکثیر مخفیانه جزوات و کتابهای علی شریعتیصورت گرفت.
[۹۸] ناصر می‌ناچی‌مقدّم، تاریخچه حسینیه ارشاد: مجموعه مصاحبه‌ها، دفاعیات و خاطرات ناصر می‌ناچی، تهران ۱۳۸۴ش.


حسینیه ارشاد پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بازگشایی و فعالیتهای اجتماعی و علمی و مذهبی آن از سر گرفته شد.
[۹۹] آیندگان، سال ۱۲، ش ۳۳۲۶، شنبه ۱۸ فروردین ۱۳۵۸، ص۱.
تشکیل انجمن شعر و ادب و برگزاری کلاسهای آموزش قرآن ، تفسیر نهج‌البلاغه ، ادبیات عرب، حافظ‌شناسی و تفسیر مثنوی و جز آن، از جمله فعالیتهای علمیِ پس از انقلابِ حسینیه ارشاد است. همچنین حسینیه ارشاد به مناسبت اعیاد یا سوکواریهای مذهبی و نیز در سالروز درگذشت علی شریعتی ، طالقانی ، سحابی و بازرگان ، همه‌ساله، مراسم ویژه‌ای برگزار می‌کند.

در آخرین انتخابات مجمع عمومی مؤسسان، ناصر می‌ناچی‌مقدّم به ریاست دائم هیئت مؤسس و امنا برگزیده شد
[۱۰۰] ناصر می‌ناچی‌مقدّم، تاریخچه حسینیه ارشاد: مجموعه مصاحبه‌ها، دفاعیات و خاطرات ناصر می‌ناچی، تهران ۱۳۸۴ش.
[۱۰۱] روزنامه رسمی کشور، ش ۱۸۳۸۶، ۲۸ فروردین ۱۳۸۷، ص۱۴.
این مؤسسه بیش از ده‌ها عنوان کتاب تاریخی، ادبی و دینی منتشر کرده است
[۱۰۲] افسانه عطائی، مدیر انتشارات حسینیه ارشاد، مصاحبه مورخ ۱۴ آبان ۱۳۸۷.
نشریه داخلی آن با عنوان ارشاد، که اولین شماره آن در بهمن ۱۳۷۶ انتشار یافت، تا شماره ۲۲ (زمستان ۱۳۸۵ش) منتشر شده است. حسینیه چندین مرکز درمانی خیریه، مانند درمانگاه و بیمارستان و زایشگاه ، در مناطق محروم تأسیس کرده است.
کتابخانه عمومی حسینیه ارشاد در تیر ۱۳۵۹، بنابه وصیت دکتر علی شریعتی، افتتاح شد. این کتابخانه دارای بخشهای ویژه (مانند بخش کودکان، ناشنوایان، نابینایان و نشریات) بوده و تا ۱۳۸۷ش، بیش از ۰۰۰، ۱۳۰ جلد کتاب داشته است.
[۱۰۳] آزاده شهمیرنوری، «کتابخانه حسینیه ارشاد در سراشیب حرمان»، ج۱، ص۸، کتاب هفته، ش ۱۲۶ (خرداد ۱۳۸۰).
[۱۰۴] افسانه عطائی، مدیر انتشارات حسینیه ارشاد، مصاحبه مورخ ۱۴ آبان ۱۳۸۷.


بنای حسینیه ارشاد، شامل دو بخش حسینیه و شبستان (مسجد)، به عنوان یکی از نخستین بناهای مذهبی مدرن در ایران که دارای عناصر توأمان معماری سنّتی و مدرن ایرانی است، در فهرست آثار ملی با شماره ۱۰۸۵۷ به ثبت رسیده است.
[۱۰۵] چهارشنبه ۲۹ بهمن ۱۳۸۲، ص۲۰، «پیش‌طرح تدوین تاریخ تحلیلی انقلاب اسلامی ایران»، یاد: فصلنامه بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران، ش ۳۱ و ۳۲ (تابستان و پاییز ۱۳۷۲).


(۱) علاوه بر اسناد مذکور در متن، موجود در آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
(۲) علی ابوالحسنی، شهید مطهری افشاگر توطئه تأویل «ظاهر» دیانت، به «باطن» الحاد و مادیت، (قم) ۱۳۶۲ش.
(۳) استاد شهید (مرتضی مطهری) به روایت اسناد، تدوین مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران ۱۳۷۸ش.
(۴) قاسم اسلامی، خرد داوری کند.
(۵) اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ۵، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۴ش.
(۶) علی‌اکبر اکبری، بررسی چند مسأله اجتماعی، تهران ۱۳۵۶ش.
(۷) محمدعلی انصاری، دفاع از اباذر، قم (۱۳۵۴ش).
(۸) محمد بهشتی، دکتر شریعتی: جستجوگری در مسیر شدن، تهران ۱۳۷۸ش.
(۹) پاسخی به نامه استاد.
(۱۰) «پیش‌طرح تدوین تاریخ تحلیلی انقلاب اسلامی ایران»، یاد: فصلنامه بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران، ش ۳۱ و ۳۲ (تابستان و پاییز ۱۳۷۲).
(۱۱) محمدمهدی جعفری، بار دیگر شریعتی: خاطرات ناگفته‌ی دکتر محمدمهدی جعفری به همراه متن وصیت‌نامه‌ی دکتر علی شریعتی، به کوشش قاسم یاحسینی، تهران ۱۳۸۱ش.
(۱۲) رسول جعفریان، جریان‌ها و جنبش‌های مذهبی ـ سیاسی ایران: از روی کار آمدن محمدرضاشاه تا پیروزی انقلاب اسلامی، سالهای ۱۳۲۰ـ ۱۳۵۷، تهران ۱۳۸۱ش.
(۱۳) مهدی حائری‌یزدی، خاطرات دکتر مهدی حائری یزدی، به‌کوشش حبیب لاجوردی، تهران ۱۳۸۱ش.
(۱۴) روح‌اللّه حسینیان، چهارده سال رقابت ایدئولوژیک شیعه در ایران (۱۳۵۶ـ ۱۳۴۳)، تهران ۱۳۸۳ش.
(۱۵) حسینیه ارشاد، اساسنامه، موجود در آرشیو حسینیه ارشاد.
(۱۶) حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
(۱۷) دکتر شریعتی در آیینه‌ی خاطرات: خاطرات و نظریات یکصد شخصیت، گردآوری و نگارش شعبانعلی لامعی، تهران: رامند، ۱۳۷۹ش.
(۱۸) علی دوانی، خاطرات من از استاد شهید مطهری، تهران ۱۳۷۲ش.
(۱۹) حسین رزمجو، پوستین وارونه: نقدی بر بحث دکتر شریعتی و تز اسلام منهای روحانیت در کتاب «نهضت امام خمینی» (ره)، تهران ۱۳۷۳ش.
(۲۰) حمید روحانی، نهضت امام خمینی، ج۳، تهران ۱۳۷۴ش.
(۲۱) کاظم سامی، «حسینیه بسته شد، اما شریعتی از حرکت بازنایستاد»، کیهان، ش ۱۱۱۴۲، ۲۴ آبان ۱۳۵۹.
(۲۲) سرگذشتهای ویژه از زندگی استاد شهید مرتضی مطهری قدس سرّه، به روایت جمعی از فضلاء و یاران، ج۱، (تهران) : مؤسسه نشر و تحقیقات ذکر، ۱۳۶۶ش.
(۲۳) سیری در زندگانی استاد مطهری، تهران: صدرا، ۱۳۷۰ش.
(۲۴) پوران شریعت‌رضوی، طرحی از یک زندگی، تهران، ج۱، ۱۳۷۶ش، ج۲، ۱۳۸۳ش.
(۲۵) علی شریعتی، «از هجرت تا وفات»، در محمد (ص) خاتم پیامبران، ج۱، تهران: حسینیه ارشاد، (۱۳۴۷ش).
(۲۶) علی شریعتی، با مخاطب‌های آشنا، تهران ۱۳۷۷ش.
(۲۷) علی شریعتی، نامه‌ها، تهران ۱۳۸۴ش.
(۲۸) شریعتی به روایت اسناد ساواک، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۸ش.
(۲۹) شریعتی در نگاه مطبوعات، ج۱، گردآورندگان: حیدر شجاعی و قاسم می‌رآخوری، تهران: قلم، ۱۳۷۵ش.
(۳۰) محمدتقی شریعتی مزینانی، «استاد شریعتی: مدافع شریعت در برابر الحاد و طاغوت»، مصاحبه با کیهان فرهنگی، در یادنامه استاد محمدتقی شریعتی مزینانی (ره)، به‌کوشش جعفر پژوم، قم: نشر خرّم، ۱۳۷۰ش.
(۳۱) رضا شریف‌پور، مسجد و انقلاب اسلامی، تهران ۱۳۸۰ش.
(۳۲) آزاده شهمیرنوری، «کتابخانه حسینیه ارشاد در سراشیب حرمان»، کتاب هفته، ش ۱۲۶ (خرداد ۱۳۸۰).
(۳۳) رضا علیجانی، شریعتی و ساواک: مروری تحلیلی بر سه جلد اسناد ساواک درباره دکتر شریعتی، تهران ۱۳۸۲ش.
(۳۴) عباسعلی عمید زنجانی، روایتی از انقلاب اسلامی ایران: خاطرات حجت‌الاسلام والمسلمین عباسعلی عمید زنجانی، تدوین محمدعلی حاجی‌بیگی کندری، تهران ۱۳۷۹ش.
(۳۵) هادی غفاری، خاطرات حجة الاسلام و المسلمین هادی غفاری، تهران ۱۳۷۴ش.
(۳۶) محمدتقی فلسفی، خاطرات و مبارزات حجة الاسلام فلسفی، تهران ۱۳۷۶ش.
(۳۷) میشل فوکو، ایرانی‌ها چه رؤیایی در سر دارند؟، ترجمه حسین معصومی همدانی، تهران ۱۳۷۷ش.
(۳۸) جلال متینی، «دکتر علی شریعتی در دانشگاه مشهد (فردوسی)»، مجله ایران‌شناسی، سال ۵، ش ۴ (زمستان ۱۳۷۲).
(۳۹) مرتضی مطهری، یادداشتهای استاد مطهری، تهران ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲ش.
(۴۰) میزگرد پاسخ به سؤالات و انتقادات، با شرکت محمدتقی شریعتی و دیگران، تهران: حسینیه ارشاد، ۱۳۵۴ش.
(۴۱) ناصر می‌ناچی‌مقدّم، تاریخچه حسینیه ارشاد: مجموعه مصاحبه‌ها، دفاعیات و خاطرات ناصر می‌ناچی، تهران ۱۳۸۴ش.
(۴۲) ناصر می‌ناچی‌مقدّم، «متن سخنرانی آقای ناصر می‌ناچی به مناسبت بیست‌ودومین سالگرد شهادت زنده‌یاد دکتر علی شریعتی در تالار بزرگ حسینیه ارشاد»، ارشاد، ش۱۰ (اردیبهشت ۱۳۷۹).
(۴۳) محسن نجات‌حسینی، بر فراز خلیج‌فارس: خاطرات محسن نجات حسینی عضو (سابق) سازمان مجاهدین خلق ایران (۱۳۴۵ـ ۱۳۵۵ه ش)، تهران ۱۳۸۰ش.
(۴۴) غلامرضا نجاتی، تاریخ سیاسی بیست‌وپنج ساله ایران: از کودتا تا انقلاب، تهران ۱۳۷۱ش.
(۴۵) احسان نراقی، در خشت‌خام: گفتگو با احسان نراقی، (گفتگوکننده) : ابراهیم نبوی، تهران ۱۳۷۹ش.
(۴۶) یادنامه استاد شهید مرتضی مطهری، کتاب ۱، زیرنظر عبدالکریم سروش، تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۶۰ش.
(۴۷) یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب: ۲۷ شهید حجةالاسلام فضل‌اللّه مهدیزاده محلاتی، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۲ش.
(۴۸) حسن یوسفی‌اشکوری، شریعتی، ایدئولوژی، استراتژی، تهران ۱۳۷۷ش.

۱. ↑ کانون نشر حقایق اسلامی مشهد و انجمن ماهانه مباحثه و شناخت راه صحیح دین‌داری، «پیش‌طرح تدوین تاریخ تحلیلی انقلاب اسلامی ایران»، یاد: فصلنامه بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران، ش ۳۱ و ۳۲ (تابستان و پاییز ۱۳۷۲).
۲. ↑ حسینیه ارشاد، اساسنامه، ج۱، ص۱، موجود در آرشیو حسینیه ارشاد.
۳. ↑ محمدتقی شریعتی مزینانی، «استاد شریعتی: مدافع شریعت در برابر الحاد و طاغوت»، ج۱، ص۱۱۰، مصاحبه با کیهان فرهنگی، در یادنامه استاد محمدتقی شریعتی مزینانی (ره)، به‌کوشش جعفر پژوم، قم: نشر خرّم، ۱۳۷۰ش.
۴. ↑ ناصر می‌ناچی‌مقدّم، تاریخچه حسینیه ارشاد: مجموعه مصاحبه‌ها، ج۱، ص۳۱ـ۳۲، دفاعیات و خاطرات ناصر می‌ناچی، تهران ۱۳۸۴ش.
۵. ↑ حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۶، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
۶. ↑ حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۱۳، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
۷. ↑ حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۳۸، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
۸. ↑ حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۳۹، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
۹. ↑ حسینیه ارشاد، اساسنامه، ج۱، ص۱، موجود در آرشیو حسینیه ارشاد.
۱۰. ↑ محمدتقی شریعتی مزینانی، «استاد شریعتی: مدافع شریعت در برابر الحاد و طاغوت»، ج۱، ص۱۱۰، مصاحبه با کیهان فرهنگی، در یادنامه استاد محمدتقی شریعتی مزینانی (ره)، به‌کوشش جعفر پژوم، قم: نشر خرّم، ۱۳۷۰ش.
۱۱. ↑ رضا شریف‌پور، مسجد و انقلاب اسلامی، ج۱، ص۲۵۶، تهران ۱۳۸۰ش.
۱۲. ↑ حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
۱۳. ↑ ناصر می‌ناچی‌مقدّم، تاریخچه حسینیه ارشاد: مجموعه مصاحبه‌ها، دفاعیات و خاطرات ناصر می‌ناچی، تهران ۱۳۸۴ش.
۱۴. ↑ شریعتی در نگاه مطبوعات، ج۱، ج۱، ص۵۹، گردآورندگان: حیدر شجاعی و قاسم می‌رآخوری، تهران: قلم، ۱۳۷۵ش.
۱۵. ↑ یادنامه استاد شهید مرتضی مطهری، کتاب ۱، ج۱، ص۵۳۷، زیرنظر عبدالکریم سروش، تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۶۰ش.
۱۶. ↑ مرکز اسناد انقلاب اسلامی، «حسینیه ارشاد»، ش ۳۵۵، ص۸۵، ۱۳۷۴ش.
۱۷. ↑ اطلاعات، ش ۱۳۷۹۱، ۱۹ اردیبهشت ۱۳۵۱، ص۱۷
۱۸. ↑ حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۲۵۶ـ۲۶۰، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
۱۹. ↑ دکتر شریعتی در آیینه‌ی خاطرات: خاطرات و نظریات یکصد شخصیت، گردآوری و نگارش شعبانعلی لامعی، ج۱، ص۱۰۵ـ ۱۰۶، تهران: رامند، ۱۳۷۹ش.
۲۰. ↑ ناصر می‌ناچی‌مقدّم، «متن سخنرانی آقای ناصر می‌ناچی به مناسبت بیست‌ودومین سالگرد شهادت زنده‌یاد دکتر علی شریعتی در تالار بزرگ حسینیه ارشاد»، ص۵، ارشاد، ش۱۰ (اردیبهشت ۱۳۷۹).
۲۱. ↑ به روایت سیدعلی خامنه‌ای، سرگذشتهای ویژه از زندگی استاد شهید مرتضی مطهری قدس سرّه، ج۱، ص۹۵، به روایت جمعی از فضلاء و یاران، ج۱، (تهران) : مؤسسه نشر و تحقیقات ذکر، ۱۳۶۶ش.
۲۲. ↑ ناصر می‌ناچی‌مقدّم، تاریخچه حسینیه ارشاد: مجموعه مصاحبه‌ها، دفاعیات و خاطرات ناصر می‌ناچی، تهران ۱۳۸۴ش.
۲۳. ↑ ناصر می‌ناچی‌مقدّم، تاریخچه حسینیه ارشاد: مجموعه مصاحبه‌ها، ج۱، ص۵۳ـ۵۴، دفاعیات و خاطرات ناصر می‌ناچی، تهران ۱۳۸۴ش.
۲۴. ↑ اسناد انقلاب اسلامی، «حسینیه ارشاد»، ش ۳۵۳، ص۱۷۱، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۴ش.
۲۵. ↑ اسناد انقلاب اسلامی، «حسینیه ارشاد»، ش ۳۵۳، ص۱۷۶، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۴ش.
۲۶. ↑ محمدتقی فلسفی، خاطرات و مبارزات حجة الاسلام فلسفی، ج۱، ص۳۰۷، تهران ۱۳۷۶ش.
۲۷. ↑ علی دوانی، خاطرات من از استاد شهید مطهری، ج۱، ص۴۴، تهران ۱۳۷۲ش.
۲۸. ↑ حسن یوسفی‌اشکوری، شریعتی، ج۱، ص۱۲۵ـ۱۲۶، ایدئولوژی، استراتژی، تهران ۱۳۷۷ش.
۲۹. ↑ حسن یوسفی‌اشکوری، شریعتی، ج۱، ص۱۳۱ـ۱۳۲، ایدئولوژی، استراتژی، تهران ۱۳۷۷ش.
۳۰. ↑ رسول جعفریان، جریان‌ها و جنبش‌های مذهبی ـ سیاسی ایران: از روی کار آمدن محمدرضاشاه تا پیروزی انقلاب اسلامی، ج۱، ص۲۸۴، سالهای ۱۳۲۰ـ ۱۳۵۷، تهران ۱۳۸۱ش.
۳۱. ↑ «پیش‌طرح تدوین تاریخ تحلیلی انقلاب اسلامی ایران»، یاد: فصلنامه بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران، ج۱، ص۴۳، ش ۳۱ و ۳۲ (تابستان و پاییز ۱۳۷۲).
۳۲. ↑ مهدی حائری‌یزدی، خاطرات دکتر مهدی حائری یزدی، ج۱، ص۱۰۶، به‌کوشش حبیب لاجوردی، تهران ۱۳۸۱ش.
۳۳. ↑ یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب: ۲۷ شهید حجةالاسلام فضل‌اللّه مهدیزاده محلاتی، ج۲، ص۶۹، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۲ش.
۳۴. ↑ شریعتی به روایت اسناد ساواک، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ج۲، ص۱۴، ۱۳۷۸ش.
۳۵. ↑ پاسخی به نامه استاد، ج۲، ص۲۵۸.
۳۶. ↑ میزگرد پاسخ به سؤالات و انتقادات، با شرکت محمدتقی شریعتی و دیگران، ج۱، ص۱۲ به بعد، تهران: حسینیه ارشاد، ۱۳۵۴ش.
۳۷. ↑ علی دوانی، ج۱، ص۴۸ـ۴۹، خاطرات من از استاد شهید مطهری، تهران ۱۳۷۲ش.
۳۸. ↑ علی دوانی، ج۱، ص۵۳، خاطرات من از استاد شهید مطهری، تهران ۱۳۷۲ش.
۳۹. ↑ علی دوانی، ج۱، ص۵۴، خاطرات من از استاد شهید مطهری، تهران ۱۳۷۲ش.
۴۰. ↑ رسول جعفریان، جریان‌ها و جنبش‌های مذهبی ـ سیاسی ایران: از روی کار آمدن محمدرضاشاه تا پیروزی انقلاب اسلامی، ج۱، ص۲۸۴ـ۲۸۵، سالهای ۱۳۲۰ـ ۱۳۵۷، تهران ۱۳۸۱ش.
۴۱. ↑ شریعتی به روایت اسناد ساواک، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ج۲، ص۲۷۴، ۱۳۷۸ش.
۴۲. ↑ حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۲۸۰، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
۴۳. ↑ سیری در زندگانی استاد مطهری، تهران: صدرا، ج۱، ص۱۰۸، ۱۳۷۰ش.
۴۴. ↑ ناصر می‌ناچی‌مقدّم، تاریخچه حسینیه ارشاد: مجموعه مصاحبه‌ها، ج۱، ص۵۷، دفاعیات و خاطرات ناصر می‌ناچی، تهران ۱۳۸۴ش.
۴۵. ↑ ناصر می‌ناچی‌مقدّم، تاریخچه حسینیه ارشاد: مجموعه مصاحبه‌ها، ج۱، ص۴۳۷، دفاعیات و خاطرات ناصر می‌ناچی، تهران ۱۳۸۴ش.
۴۶. ↑ پوران شریعت‌رضوی، طرحی از یک زندگی، ج۲، ص۲۲۷ـ۲۳۶، تهران، ج۱، ۱۳۷۶ش، ۱۳۸۳ش.
۴۷. ↑ مرتضی مطهری، یادداشتهای استاد مطهری، ج۳، ص۲۱۸ـ۲۲۱، تهران ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲ش.
۴۸. ↑ ناصر می‌ناچی‌مقدّم، تاریخچه حسینیه ارشاد: مجموعه مصاحبه‌ها، ج۱، ص۶۳، دفاعیات و خاطرات ناصر می‌ناچی، تهران ۱۳۸۴ش.
۴۹. ↑ به روایت سیدعلی خامنه‌ای، سرگذشتهای ویژه از زندگی استاد شهید مرتضی مطهری قدس سرّه، ج۱، ص۹۶ـ۱۰۰، به روایت جمعی از فضلاء و یاران، ج۱، (تهران) : مؤسسه نشر و تحقیقات ذکر، ۱۳۶۶ش.
۵۰. ↑ رسول جعفریان، جریان‌ها و جنبش‌های مذهبی ـ سیاسی ایران: از روی کار آمدن محمدرضاشاه تا پیروزی انقلاب اسلامی، ج۱، ص۲۹۰، سالهای ۱۳۲۰ـ ۱۳۵۷، تهران ۱۳۸۱ش.
۵۱. ↑ به روایت سیدعلی خامنه‌ای، سرگذشتهای ویژه از زندگی استاد شهید مرتضی مطهری قدس سرّه، ج۱، ص۹۹، به روایت جمعی از فضلاء و یاران، ج۱، (تهران) : مؤسسه نشر و تحقیقات ذکر، ۱۳۶۶ش.
۵۲. ↑ رسول جعفریان، جریان‌ها و جنبش‌های مذهبی ـ سیاسی ایران: از روی کار آمدن محمدرضاشاه تا پیروزی انقلاب اسلامی، ج۱، ص۲۸۴ـ۲۸۵، سالهای ۱۳۲۰ـ ۱۳۵۷، تهران ۱۳۸۱ش.
۵۳. ↑ علی ابوالحسنی، شهید مطهری افشاگر توطئه تأویل «ظاهر» دیانت، ج۱، ص۴۱۰، به «باطن» الحاد و مادیت، (قم) ۱۳۶۲ش.
۵۴. ↑ جلال متینی، «دکتر علی شریعتی در دانشگاه مشهد (فردوسی)»، ج۱، ص۸۶۵، مجله ایران‌شناسی، سال ۵، ش ۴ (زمستان ۱۳۷۲).
۵۵. ↑ پوران شریعت‌رضوی، طرحی از یک زندگی، ج۱، ص۱۵۹، تهران، ج۱، ۱۳۷۶ش، ۱۳۸۳ش.
۵۶. ↑ علی شریعتی، نامه‌ها، ج۱، ص۱۴۷، تهران ۱۳۸۴ش.
۵۷. ↑ علی شریعتی، با مخاطب‌های آشنا، ج۱، ص۱۲۶، تهران ۱۳۷۷ش.
۵۸. ↑ محسن نجات‌حسینی، بر فراز خلیج‌فارس: خاطرات محسن نجات حسینی عضو (سابق) سازمان مجاهدین خلق ایران (۱۳۴۵ـ ۱۳۵۵ه ش)، ج۱، ص۴۱۶، تهران ۱۳۸۰ش.
۵۹. ↑ محمد بهشتی، دکتر شریعتی: جستجوگری در مسیر شدن، ج۱، ص۱۰۸، تهران ۱۳۷۸ش.
۶۰. ↑ محمدمهدی جعفری، بار دیگر شریعتی: خاطرات ناگفته‌ی دکتر محمدمهدی جعفری به همراه متن وصیت‌نامه‌ی دکتر علی شریعتی، ج۱، ص۳۱، به کوشش قاسم یاحسینی، تهران ۱۳۸۱ش.
۶۱. ↑ دکتر شریعتی در آیینه‌ی خاطرات: خاطرات و نظریات یکصد شخصیت، گردآوری و نگارش شعبانعلی لامعی، ج۱، ص۲۲۸، تهران: رامند، ۱۳۷۹ش.
۶۲. ↑ غلامرضا نجاتی، تاریخ سیاسی بیست‌وپنج ساله ایران: از کودتا تا انقلاب، ج۱، ص۴۰۰، تهران ۱۳۷۱ش.
۶۳. ↑ محمدمهدی جعفری، بار دیگر شریعتی: خاطرات ناگفته‌ی دکتر محمدمهدی جعفری به همراه متن وصیت‌نامه‌ی دکتر علی شریعتی، ج۱، ص۳۱، به کوشش قاسم یاحسینی، تهران ۱۳۸۱ش.
۶۴. ↑ هادی غفاری، خاطرات حجة الاسلام و المسلمین هادی غفاری، ج۱، ص۹۷، تهران ۱۳۷۴ش.
۶۵. ↑ احسان نراقی، در خشت‌خام: گفتگو با احسان نراقی، ج۱، ص۱۳۲ـ۱۳۳، (گفتگوکننده) : ابراهیم نبوی، تهران ۱۳۷۹ش.
۶۶. ↑ عباسعلی عمید زنجانی، روایتی از انقلاب اسلامی ایران: خاطرات حجت‌الاسلام والمسلمین عباسعلی عمید زنجانی، ج۱، ص۲۲۹، تدوین محمدعلی حاجی‌بیگی کندری، تهران ۱۳۷۹ش.
۶۷. ↑ «حسینیه ارشاد»، ش ۳۵۵، ص۴۲ـ۴۵، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ۵، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۴ش.
۶۸. ↑ «حسینیه ارشاد» ش ۵۰۴، ص۳۳۸ـ۳۳۹، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ۵، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۴ش.
۶۹. ↑ میشل فوکو، ایرانی‌ها چه رؤیایی در سر دارند؟، ج۱، ص۴۰ـ۴۱، ترجمه حسین معصومی همدانی، تهران ۱۳۷۷ش.
۷۰. ↑ درسهایی از مکتب اسلام، سال ۱۳، بهمن ۱۳۵۰، ش ۱، ص۷۶ـ۷۸
۷۱. ↑ محمدعلی انصاری، دفاع از اباذر، ج۱، ص۱۰۰، قم (۱۳۵۴ش).
۷۲. ↑ علی شریعتی، «از هجرت تا وفات»، ج۱، ص۲۳۵، در محمد (ص) خاتم پیامبران، ج۱، تهران: حسینیه ارشاد، (۱۳۴۷ش).
۷۳. ↑ قاسم اسلامی، خرد داوری کند، ص۶۱ـ۶۵.
۷۴. ↑ قاسم اسلامی، خرد داوری کند، ص۷۰ـ۷۴.
۷۵. ↑ اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ج۱، ص۳۵۲، ۵، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۴ش.
۷۶. ↑ اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ج۵، ص۱۴۴ـ۱۴۵، ۵، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۴ش.
۷۷. ↑ حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۲۹۹، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
۷۸. ↑ حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۳۱۵، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
۷۹. ↑ حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۳۲۰، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
۸۰. ↑ شریعتی به روایت اسناد ساواک، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ج۲، ص۱۲۰ـ۱۲۱، ۱۳۷۸ش.
۸۱. ↑ اسناد انقلاب اسلامی، «حسینیه ارشاد»، ش ۳۵۵، ص۸۳، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۴ش.
۸۲. ↑ اسناد انقلاب اسلامی، «حسینیه ارشاد»، ش ۳۵۵، ص۱۲۱، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۴ش.
۸۳. ↑ اسناد انقلاب اسلامی، «حسینیه ارشاد»، ش ۵۰۵، ص۱۵۷، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۴ش.
۸۴. ↑ پوران شریعت‌رضوی، طرحی از یک زندگی، ج۲، ص۳۴۷ـ۳۵۲، تهران، ج۱، ۱۳۷۶ش، ۱۳۸۳ش.
۸۵. ↑ کاظم سامی، «حسینیه بسته شد، ج۱، ص۱۰، اما شریعتی از حرکت بازنایستاد»، کیهان، ش ۱۱۱۴۲، ۲۴ آبان ۱۳۵۹.
۸۶. ↑ علی‌اکبر اکبری، بررسی چند مسأله اجتماعی، ج۱، ص۹ـ۱۰، تهران ۱۳۵۶ش.
۸۷. ↑ محمدمهدی جعفری، بار دیگر شریعتی: خاطرات ناگفته‌ی دکتر محمدمهدی جعفری به همراه متن وصیت‌نامه‌ی دکتر علی شریعتی، ج۱، ص۳۳، به کوشش قاسم یاحسینی، تهران ۱۳۸۱ش.
۸۸. ↑ حسین رزمجو، پوستین وارونه: نقدی بر بحث دکتر شریعتی و تز اسلام منهای روحانیت در کتاب «نهضت امام خمینی» (ره)، ج۱، ص۲۱۱، تهران ۱۳۷۳ش.
۸۹. ↑ شریعتی به روایت اسناد ساواک، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ج۲، ص۱۱۱، ۱۳۷۸ش.
۹۰. ↑ شریعتی به روایت اسناد ساواک، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ج۲، ص۱۱۸، ۱۳۷۸ش.
۹۱. ↑ رسول جعفریان، جریان‌ها و جنبش‌های مذهبی ـ سیاسی ایران: از روی کار آمدن محمدرضاشاه تا پیروزی انقلاب اسلامی، ج۱، ص۲۸۶، سالهای ۱۳۲۰ـ ۱۳۵۷، تهران ۱۳۸۱ش.
۹۲. ↑ محمدمهدی جعفری، بار دیگر شریعتی: خاطرات ناگفته‌ی دکتر محمدمهدی جعفری به همراه متن وصیت‌نامه‌ی دکتر علی شریعتی، ج۱، ص۳۳ـ۳۴، به کوشش قاسم یاحسینی، تهران ۱۳۸۱ش.
۹۳. ↑ رضا علیجانی، شریعتی و ساواک: مروری تحلیلی بر سه جلد اسناد ساواک درباره دکتر شریعتی، ج۱، ص۲۶۳، تهران ۱۳۸۲ش.
۹۴. ↑ حمید روحانی، نهضت امام خمینی، ج۳، ص۳۵۹، ج۳، تهران ۱۳۷۴ش.
۹۵. ↑ اسناد انقلاب اسلامی، «حسینیه ارشاد»، ش ۳۵۳، ص۶۹، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۴ش.
۹۶. ↑ اسناد انقلاب اسلامی، «حسینیه ارشاد»، ش ۵۰۵، ص۲۳۸ـ۲۴۰، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۴ش.
۹۷. ↑ روح‌اللّه حسینیان، چهارده سال رقابت ایدئولوژیک شیعه در ایران (۱۳۵۶ـ ۱۳۴۳)، ج۱، ص۷۵۸ـ۷۵۹، تهران ۱۳۸۳ش.
۹۸. ↑ ناصر می‌ناچی‌مقدّم، تاریخچه حسینیه ارشاد: مجموعه مصاحبه‌ها، دفاعیات و خاطرات ناصر می‌ناچی، تهران ۱۳۸۴ش.
۹۹. ↑ آیندگان، سال ۱۲، ش ۳۳۲۶، شنبه ۱۸ فروردین ۱۳۵۸، ص۱.
۱۰۰. ↑ ناصر می‌ناچی‌مقدّم، تاریخچه حسینیه ارشاد: مجموعه مصاحبه‌ها، دفاعیات و خاطرات ناصر می‌ناچی، تهران ۱۳۸۴ش.
۱۰۱. ↑ روزنامه رسمی کشور، ش ۱۸۳۸۶، ۲۸ فروردین ۱۳۸۷، ص۱۴.
۱۰۲. ↑ افسانه عطائی، مدیر انتشارات حسینیه ارشاد، مصاحبه مورخ ۱۴ آبان ۱۳۸۷.
۱۰۳. ↑ آزاده شهمیرنوری، «کتابخانه حسینیه ارشاد در سراشیب حرمان»، ج۱، ص۸، کتاب هفته، ش ۱۲۶ (خرداد ۱۳۸۰).
۱۰۴. ↑ افسانه عطائی، مدیر انتشارات حسینیه ارشاد، مصاحبه مورخ ۱۴ آبان ۱۳۸۷.
۱۰۵. ↑ چهارشنبه ۲۹ بهمن ۱۳۸۲، ص۲۰، «پیش‌طرح تدوین تاریخ تحلیلی انقلاب اسلامی ایران»، یاد: فصلنامه بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران، ش ۳۱ و ۳۲ (تابستان و پاییز ۱۳۷۲).


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حسینیه إرشاد»، شماره۶۲۶۰.    


رده‌های این صفحه : حسینیه و تکایا | فرهنگ و اجتماع
جعبه ابزار