حسین بن زید ذوالدمعه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابوعبدالله ذوالدمعه حسین بن زید شهید، عالم و
محدّث امامی قرن دوم قمری، فرزند دوم
زید شهید و تربیت یافته
امام صادق (علیه‌السّلام) بود. او در
قیام نفس زکیّه شرکت داشت، اما از معرکه جان سالم بدر برد و پس از آن مدتی متواری بود. در تاریخ وفات وی اختلاف است، ولی به احتمال قوی او در ۷۶ سالگی و به
سال ۱۹۰ ق درگذشته است.
ابوعبداللّه ذوالدمعه، حسین بن زید، دومین فرزند زید شهید است.
مادرش
کنیز بوده
و نامش نیز در منابع ذکر نشده است، برخی به‌خطا نام مادر
یحیی بن زید برادر ناتنی حسین را به عنوان نام مادر حسین ذکر کرده‌اند.
حسین بن زید، در میان خویشانش، بسیار گرامی بود و از نظر
فصاحت،
زهد، فضل و احاطه بر انساب از رجال
بنی‌هاشم، به حساب می‌آمد. «و کان من رجال بنی‌هاشم لساناً و بیاناً و علماً و زهداً و فضلًا و احاطة بالنسب و ایام الناس».
کنیه او، ابوعبدالله
و لقبش، ذوالدمعه یا ذوالعبره (صاحب اشک) است.
حسین در
شام، متولد شد،
اما درباره تاریخ تولد او اطلاع صریحی در دست نیست. برمبنای نقل
برقی که گفته حسین در هنگام شهادت پدرش چهار سال داشته‌است،
باید در سال ۱۱۷ یا ۱۱۸ ق به دنیا آمده باشد.
برخی منابع نیز تاریخ تولد او را سال ۱۱۴ یا ۱۱۵ ق ذکر کرده‌اند که بر این اساس سن او را در هنگام شهادت پدرش هفت سال بوده است.
پس از شهادت پدرش زید، امام صادق (علیه‌السّلام)، تربیت حسین را به‌عنوان فرزند، برعهده گرفت.
و بنابر گزارش نجاشی
او در سایه لطف امام، زندگی کرد و از امام، استفاده‌های علمی زیادی برد.
شیخ طوسی در رجال خود، او را از
اصحاب امام صادق (علیه‌السّلام) برمی‌شمرد.
چنانکه از منابع برمی‌آید، امام صادق (علیه‌السّلام) دختر اَرقط، یعنی
محمد بن عبداللّه باهر از نوادگان
امام سجاد را به همسری ذوالدمعه درآورد.
اما به اعتقاد
مهدوی دامغانیمتن متداول
نجاشی تصحیف شده و چون نام همسر ذوالدمعه کلثوم ذکر شده‌است و کلثوم خواهر محمد بن عبداللّه باهر بوده
لذا صورت صحیح عبارت نجاشی احتمالا خواهر محمد بن عبداللّه باهر بوده‌است؛ اما
ابن‌حزم ارقط را لقب عبداللّه دانسته
که در این صورت تعبیر نجاشی (دختر ارقط) صحیح است.
ابن‌سعد و
مزّی که مطالب‌شان را از قول
زبیر بن بکّار (متوفی ۲۵۶) نقل کرده‌اند، اطلاعاتی درباره همسران ذوالدمعه بدون اشاره به ترتیب این ازدواج‌ها آورده‌اند. به گفته آنان حسین با دختر
عمر بن
علی بن حسین بن
علی بن ابی‌طالب به نام خدیجه ازدواج کرده و از او صاحب فرزندانی شده که نام‌شان نیز ذکر شده‌است.
حسین همچنین با کلثوم دختر
عبداللّه بن
علی بن حسین وصلت کرده که حاصل این پیوند نیز فرزندانی چند بوده‌است.
سبب شهرت‌یافتن او به ذوالدمعه که گاه با تعبیر ذوالعَبرة نیز آمده،
گریه و سوگواری‌های فراوان او در اندوه از دست‌دادن پدر و برادرش
یحیی بن زید بوده‌است.
در این‌باره فرزندش، یحیی می‌گوید که مادرم به پدرم، حسین بن زید، عرض کرد: «چقدر گریه‌های تو زیاد است؟» پدرم در جوابش گفت: «آیا آتش و آن دو تیر، برایم خوشحالی و سروری باقی گذاشته که جلوی گریه‌هایم را بگیرم.» مقصودش از آتش، یادآوری خاطره جانگداز سوزاندن جسد مقدس پدرش، زید (علیه‌السّلام) و منظور از دو تیر، آن دو تیری بود که یکی به پدرش، زید و دیگری به برادرش یحیی، اصابت کرد.
اما به رای
مدرسی طباطبائی ذوالدمعه لقبی بوده که بیشتر در میان خاندان او تداول داشته‌است.
او در جریان قیام
محمد بن عبداللّه نفس زکیّه (متوفی ۱۴۵ ق) و برادرش
ابراهیم قتیل باخمری حضور داشت، اما از معرکه جان سالم بدر برد. سپس برای مدتی طولانی، متواری شد و چون او را تعقیب نکردند و اطمینان یافت که دستگیر نخواهد شد، خود را ظاهر ساخت. برادرش،
محمد بن زید، مورد محبت
منصور عباسی قرار گرفت و وی را نزد خودش برد. محمد، به‌وسیله نامه، برادرش، حسین را از جانب منصور، تامین داد و موقعی که از طرف منصور آسوده‌خاطر شد، در
مدینه آشکار شد، ولی با کسی تماس نمی‌گرفت و نیز مراودات محدودی داشت.
به‌گفته
شوشتری چون حسین بن زید در قیام نفس زکیّه مشارکت چندانی نداشت منصور متعرض او نشد.
به‌گزارش
کشّی نفس زکیّه ذوالدمعه را نزد امام‌صادق (علیه‌السلام) فرستاد تا پرچم عقاب را که به پیامبر تعلق داشت، برایش ببرد.
علی مقانعی به سند خود، از حسین بن زید، روایت کرده است که گفت: «در نهضت محمد بن عبدالله، چهار تن از فرزندان
امام حسین بن علی (علیهما‌السّلام) خروج کردند: من، برادرم عیسی، موسی و عبدالله، فرزندان امام جعفر بن محمد (علیهما‌السّلام).»
بعدها منصور عباسی یکی از دختران او، به نام میمونه، را به عقد فرزندش
مهدی درآورد.
او از امام‌صادق و
امام کاظم (علیهماالسلام) و تنی چند از
علویان مدینه روایت کرده است.
همچنین فرزندانش و افرادی دیگر از جمله
علی بن جعفر عُریضی،
اسماعیل بن جعفر،
ابن ابی‌عمیر و
عباد بن یعقوب رواجنی از او روایت کرده‌اند.
ذوالدمعه به عنوان راوی حدیث شهرت داشته، هرچند ابن‌سعد به اجمال به این موضوع اشاره کرده و توضیح بیشتری درباره روایات او نیاورده‌است.
احتمالا کم اعتناییِ ابن‌سعد از آن‌روست که حسین از راویان مشهور امام صادق بوده است.
از او روایاتی با گرایش شیعی موجود است و ازاین‌رو بعدها عالمان اهل سنّت به روایاتش انتقاد کرده‌اند.
به نوشته ابن‌سعد،
بخاری و
ابن عِنَبه، ذوالدمعه در آخر عمر نابینا شد.
به همین دلیل او را مکفوف (نابینا) لقب دادند و شاید علت آن، همان زیاد گریستن بود.
در تاریخ درگذشت او اختلاف‌نظر هست؛ بخاری و ابن عنبه دو تاریخ ۱۳۵ و ۱۴۰ ق را نقل کرده‌اند،
و بخاری سال ۱۴۰ ق را صحیح‌تر دانسته‌است.
با این حال، همان‌گونه که مدرسی طباطبائی اشاره کرده، همه منابع اتفاق‌نظر دارند که او در ۷۶ سالگی درگذشته‌است.
بر این اساس، تاریخ صحیح درگذشت او با توجه به اطلاعاتی که درباره زمان تولدش در منابع آمده‌است، حدود ۱۹۰ خواهد بود.
ذهبی نیز از حیات او تا حدود ۱۹۰ سخن گفته‌است.
در منابع نسب‌شناسی، فهرستی طولانی از اعقاب و فرزندان او آمده‌است که بسیاری از آنها از رجال و بزرگان معروف روزگار خویش بوده‌اند
مروزی
علوی و ابن‌طقطقی
گسترده‌ترین شاخه از نوادگان حسین بن زید را سادات بنواقساسی و فرزندان یحیی‌بن حسین دانسته‌اند.
• ابن‌ابی‌حاتِم، کتاب الجرح والتعدیل، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت، بی‌تا.
• ابن بابویه، الامالی، قم ۱۴۱۷.
• ابن بابویه، کتاب مَن لایَحضُرُه‌الفقیه، چاپ
علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴.
• ابن حزم، جمهرة‌انساب‌العرب، چاپ عبدالسلام محمد‌هارون، قاهره، ۱۹۸۲.
• ابن سعد بغدادی، محمد بن سعد، طبقات الکبری.
• ابن‌طِقطَقی، الاصیلی فی انساب الطالبیین، چاپ مهدی رجایی، قم ۱۳۷۶ش.
• ابن‌عدی، الکامل فی ضعفاءالرجال، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
• ابن‌عِنَبَه، عمدة‌الطالب فی انساب آل ابی‌طالب، چاپ مهدی رجایی، قم ۱۳۸۳ش.
• ابوالفرج اصفهانی، مقاتل‌الطالبیین، چاپ احمد صقر، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
• اخبارالدولة العباسیة و فیه اخبارالعباس و ولده، لمؤلفٍ من‌القرن الثالث الهجری، چاپ عبدالعزیز دوری و عبدالجبار مطلبی، بیروت: دارالطلیعة للطباعة و النشر، ۱۹۷۱.
• ابونصر بخاری، سهل بن عبداللّه، سرّ السلسلة العلویة، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۱/۱۹۶۲.
• احمد بن محمد برقی، کتاب‌الرجال، در ابن‌داوود حلّی، کتاب‌الرجال، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۸۳ش.
• امین عاملی، سیدمحسن، اعیان الشّیعه.
• حسین بن زید ذوالدمعه، جمل من مناهی النبی صلی‌اللّه علیه‌وآله، چاپ محمدرضا حسینی‌جلالی، در علوم‌الحدیث، ش ۱۸ (رجب ـ ذیحجه ۱۴۲۶).
• محمد بن احمد ذهبی، تاریخ‌الاسلام و وفیات‌المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عوّاد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
• شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال.
• طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم ۱۴۱۴.
• طوسی، محمد بن حسن، الامالی، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
• رازی، فخرالدین، الشجرة المبارکة فی انساب الطالبیة.
• عمری،
علی بن محمد، المجدی فی انساب‌الطالبیین، چاپ احمد مهدوی دامغانی، قم ۱۴۰۹.
• محمد بن عمر کشّی، اختیار معرفة الرجال، محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
• مروزی
علوی، اسماعیل بن حسین، الفخری فی انساب الطالبیین، چاپ مهدی رجایی، قم ۱۴۰۹.
• مدرسی طباطبائی، حسین، میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین هجری.
• مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار.
• مِزّی، یوسف بن عبدالرحمان، تهذیب‌الکمال فی اسماءالرجال، چاپ بشار عوّاد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
• نجاشی، احمد بن
علی، رجال النجاشی.
دانشنامه جهان اسلام، برگرفته از مقاله «ذوالدمعه حسین بن زید»، تاریخ بازیابی:۱۳۹۹/۲/۳۰.
