• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

حسن پاکروان

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


حسن پاکروان متولد تهران و ادامه تحصیل تکمیلی را در فرانسه گذراند، وی در سال ۱۳۱۲ش، به ایران آمد و در طول چند سال مسئولیت‌هایی برعهده گرفت. وی حتی دستور کشتار ۱۵خرداد سال ۴۲ را صادر کرد با امام در مواردی مهربانی حتی مانع قتل وی شده و در نهایت بدلیل کشتار محکوم باعدام شد.


"حسن پاکروان" فرزند "فتح‌الله پاکروان" در ۱۲۹۰ش. در تهران متولد شد. پدرش از دولتمردان دوره "رضاخان" بود که هنگام کشتار «مسجد گوهرشاد» مشهد، استانداری خراسان را بر عهده داشت.
[۱] طلوعی، محمود، چهره‌ها و یادها، خاطراتی از گذشته، تهران، علم، ۱۳۸۱ش، ص‌۱۸۱.
وی پس از تحصیلات مقدماتی و متوسطه برای ادامه تحصیل به فرانسه رفت و در دانشکده افسری «یواتیه» و «فونتن بلو»، در رشته نظامی توپخانه فارغ‌التحصیل شد.

او در ۱۳۱۲ به ایران بازگشت و مدت ۸ سال، مربی و معلم دانشکده افسری بود. سپس به ستاد ارتش منتقل شد و فرماندهی پادگان بوشهر و بنادر جنوب ایران را بر عهده گرفت. پس از بازگشت از بوشهر، افسر رکن دوم ستاد ارتش شد. در سال ۱۳۲۸ با درجه سرهنگی، وابسته نظامی ایران در پاکستان، و در سال ۱۳۳۰ رئیس رکن دوم ستاد ارتش شد. چندی بعد هم وابسته نظامی ایران در هندوستان بود و سپس جای خود را به "نعمت‌الله نصیری" داد و به عنوان وزیر اطلاعات و امنیت کشور وارد کابینه هویدا شد.
[۲] فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ج۱، ص۳۵۱.
[۳] فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ج۱، ص۳۹۰.
[۴] فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ج۱، ص۴۲۶.
[۵] فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ج۱، ص۴۹۰‌
[۶] عاقلی، باقر، شرح رجال سیاسی و نظامی تاریخ معاصر ایران، تهران، نشر گفتار با همکاری نشر علم، ۱۳۸۰ش، ص‌۳۵۸.


۲.۱ - مسئولیت‌های خارج از کشور

پاکروان از شهریور ۱۳۴۵-۱۳۴۸ش. سفیر ایران در پاکستان بود و در این تاریخ به عنوان سفیر به فرانسه اعزام شد و تا آبان ۱۳۵۲ در پاریس مستقر شد. در بازگشت به ایران از سال ۱۳۵۲ در بازرسی شاهنشاهی فعالیت داشت و در مهر ماه ۱۳۵۶ به عنوان مشاور و سرپرست امور مالی وزارت دربار منصوب شد.
[۷] فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ج۱، ص‌۴۴۹.
[۸] طلوعی، محمود، چهره‌ها و یادها، خاطراتی از گذشته، تهران، علم، ۱۳۸۱ش، ص‌۱۸۶.
در ضمن، وی اولین وزیرمختار ایران در مصر بود و این سمت، یک سال طول کشید.
[۹] پاکروان، فاطمه، خاطرات فاطمه پاکروان همسر ارتشبد حسن پاکروان، تهران، مهراندیش، ۱۳۷۸ش.


حسن پاکروان یکی از مهره‌های شناخته شده بود. او قبل از قیام ۱۵ خرداد تا روی کار آمدن نصیری، رئیس ساواک بود. وی دستور داد که تظاهرات ۱۵ خرداد را سرکوب کنند و به دستور او "امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) "، "آقای قمی" و "آقای محلاتی" را به ترتیب از قم، مشهد و شیراز گرفتند و مستقیماً به زندان بردند. همچنین به دستور وی حدود دویست نفر از علما را دستگیر کردند و در عشرت‌آباد در سلول‌های انفرادی‌ انداختند.
او عصر روز ۱۵ خرداد در یک نطق رادیو ـ تلویزیونی، علیه امام خمینی و قیام‌کنندگان صحبت کرد. وی دستور کشتار قیام مردم قم را در ۱۵ خرداد صادر کرده بود و در نتیجه، حدود پانزده هزار نفر در تهران و سایر شهرها به خاک و خون کشیده شدند. او این مطالب را در اعترافاتش نیز گفته است.
[۱۰] خلخالی، صادق، خاطرات آیت‌الله خلخالی، تهران، نشر سایه، ۱۳۷۹ش، ص‌۳۹۲.
[۱۱] خلخالی، صادق، خاطرات آیت‌الله خلخالی، تهران، نشر سایه، ۱۳۷۹ش، ص‌۳۹۳.


مهم‌ترین واقعه‌ای که در دوران ریاست پاکروان در ساواک اتفاق افتاد، بازداشت آیت‌الله خمینی (رحمة‌الله‌علیه) در مرداد ماه ۱۳۴۲ و سپس تبعید ایشان از ایران در آبان ۱۳۴۳ بود. او در مقابلِ فشار بی‌حد "عَلَم" به آیت‌الله خمینی (رحمة‌الله‌علیه) ایستاد و شاه را قانع کرد که به طریقی از آیت‌الله خمینی (رحمة‌الله‌علیه) دلجویی، و ایشان را از زندان به خانه‌ای در شمال تهران منتقل کند و وسایل راحتی‌اش را فراهم سازد.

۴.۱ - ادب پاکروان نسبت به امام

"سید حمید روحانی" در کتاب «بررسی و تحلیل از نهضت امام خمینی» ملاقات پاکروان را با امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) در روز ۱۱ مرداد ۱۳۴۲ ذکر کرده و از مراتب ادب و تکریم وی به امام به طور مفصل بحث کرده است.
[۱۲] طلوعی، محمود، چهره‌ها و یادها، خاطراتی از گذشته، تهران، علم، ۱۳۸۱ش، ص‌۱۸۳.
درباره ملاقات‌های پاکروان با آیت‌الله خمینی (رحمة‌الله‌علیه) تا سال ۱۳۷۸ چیزی فاش نشده بود تا اینکه در مصاحبه‌ای با همسرش "خانم پاکروان"، مطالبی مطرح شد؛ از جمله اینکه پاکروان ۲ هفته با امام (رحمة‌الله‌علیه) همسفر بوده و در این دو هفته، مطالب زیادی از ایشان یاد گرفته است که بیشتر مباحث او و امام در حیطه مذهب، تاریخ و فلسفه بوده است.
[۱۳] پاکروان، فاطمه، خاطرات فاطمه پاکروان، ترجمه اسماعیل سلامی، تهران، مهراندیش، ۱۳۷۸ش، ص‌۲۷.


۴.۲ - میانجی‌گری پاکروان

امام (رحمة‌الله‌علیه) در روز ۱۳ آبان ۴۳ به دلیلِ نطق شدید اللحن درباره تصویب لایحه کاپیتولاسیون (اعطای مصونیت قضایی به مستشاران آمریکایی در ایران) دستگیر شد. طبق اسناد منتشر شده، شاه، قصد کشتن امام را داشت که با میانجی‌گری و پافشاری پاکروان از این تصمیم منصرف شد.
[۱۴] آیت‌الله پسندیده، خاطرات آیت‌الله پسندیده، تهران، نشر حدیث، ۱۳۷۴ش، ص‌۱۱۶.
او همچنین، ترتیب تبعید امام از بورسای ترکیه به نجف اشرف را داد و از فرانسه خواسته بود که پناهندگان سیاسی از جمله: "سید موسی" نوه مرحوم "سید ابوالحسن اصفهانی" را تسلیم دولت ایران کند؛ ولی موفق نشده بود.
[۱۵] خلخالی، صادق، خاطرات آیت‌الله خلخالی، تهران، نشر سایه، ۱۳۷۹، ص‌۳۹۳.
امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) درباره او فرمود: «او فردی مقرراتی و دارای دیسپلین کامل بود.» امام، پاکروان را عاقل و قانونی می‌شناخت، او بسیار قانونی حرف می‌زد و کسی بود که می‌توانست در برابر شاه، حرف بزند و از وضع بد مملکت شکوه کند.
[۱۶] خلخالی، صادق، خاطرات آیت‌الله خلخالی، تهران، نشر سایه، ۱۳۷۹، ص‌۲۹۳.


مردی ملایم، خونسرد، باسواد و اهل مطالعه و کتاب، به ویژه کتاب‌های فرانسوی بود
[۱۷] خلخالی، صادق، خاطرات آیت‌الله خلخالی، تهران، نشر سایه، ۱۳۷۹، ص‌۳۹۵.
[۱۸] طلوعی، محمود، چهره‌ها و یادها، خاطراتی از گذشته، تهران، علم، ۱۳۸۱ش، ص‌۱۸۶.
و با تندروی و شدت عمل و خشونت موافق نبود. وی برخلاف سلف خود، مال‌اندوز، شکنجه‌گر و شهوتران نبود.
او به تدریج، افسران تندرو و خشن را به واحدهای نظامی فرستاد و در عوض افرادی را از سایر وزارتخانه‌ها به ساواک منتقل کرد. شاه در نخستین سال‌هایِ اشتغال پاکروان متوجه شد که او مرد این میدان نیست و کارهای امنیتی را می‌خواهد با نصیحت و کدخدا مَنِشی فیصله دهد؛ از این رو "حسین فردوست" را ـ که در آن تاریخ، درجه سرلشکری داشت ـ به قائم مقامی ساواک منصوب کرد و پاکروان، مامور مراقبت کامل از آنجا شد.
[۱۹] عاقلی، باقر، شرح رجال سیاسی و نظامی تاریخ معاصر ایران، تهران، نشر گفتار با همکاری نشر علم، ۱۳۸۰ش، ص‌۳۵۹.
[۲۰] طلوعی، محمود، چهره‌ها و یادها، خاطراتی از گذشته، تهران، علم، ۱۳۸۱ش، ص‌۱۸۱.
[۲۱] طلوعی، محمود، چهره‌ها و یادها، خاطراتی از گذشته، تهران، علم، ۱۳۸۱ش، ص۱۸۶.
وی ویسکی (نوعی شراب) می‌نوشید و دانشمندی قهار و با مخالفان بسیار نرم‌خو بود.
[۲۲] فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ج۱، ص‌۸۲.


۵.۱ - ارث مادری

پاکروان، خصوصیات اخلاقی‌اش را از مادر فرانسوی‌اش به ارث برده بود. مادرش مسلمان شده و نام "امینه" را برای خود برگزیده بود. وی زنی بسیار متین و فرهیخته و از نویسندگان سرشناس فرانسوی بود و یکی از بزرگ‌ترین جوایز ادبی را در فرانسه به دست آورد.
سرلشکر پاکروان، افسری بسیار خوش‌خلق و مهربان بود و چون در دامانِ مادری فرانسوی بزرگ شده بود، خلق و خوی فرانسوی‌ها را داشت. او با این خصوصیات اخلاقی، هیچ تناسبی با ریاست ساواک نداشت. شاه با انتساب وی به ریاست ساواک می‌خواست وانمود کند، یک چهره ملایم را جانشینِ فردی قسیّ‌القلب کرده است و خواستار تغییرات اساسی در این سازمان است.
[۲۳] طلوعی، محمود، چهره‌ها و یادها، خاطراتی از گذشته، تهران، علم، ۱۳۸۱ش، ص‌۱۸۸.


وی در دادگاه به تمام اعمال خود اعتراف کرد. "آیت‌الله خلخالی" در کتاب خاطرات خود آورده است که او به تمام کارهای خود با شهامت و شجاعت، اعتراف کرد، فکر می‌کرد شاید به سبب این رک‌گویی‌ها از حکم نهایی رهانیده شود.
[۲۴] طلوعی، محمود، چهره‌ها و یادها، خاطراتی از گذشته، تهران، علم، ۱۳۸۱ش، ص‌۳۹۴.
وی گمان می‌کرد با نقشی که در نجات امام در جریان سال‌های ۴۲ و ۴۳ ایفا کرده است، خطری متوجه او نخواهد شد؛ به همین سبب، خیالش آسوده بود و ایران را ترک نکرد. دفاعیات "مهندس بازرگان" از او و امثالِ وی کارساز نبود.
[۲۵] ارتشبد آریانا، بهرام، رجال عصر پهلوی به روایت اسناد تاریخی ساواک، تهران، مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی، ۱۳۸۱ش، ص۶۴.
[۲۶] حسن‌بیگی، محمد‌ابراهیم، چشم‌ها و گوش‌های شاه، تهران، سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش، مدرسه، ۱۳۸۴ش، ص‌۱۰۵.
[۲۷] طلوعی، محمود، چهره‌ها و یادها، خاطراتی از گذشته، تهران، علم، ۱۳۸۱ش، ص‌۱۸۷.


سرانجام، دادگاه، حکم نهایی خود را صادر کرد و حسن پاکروان را در روز ۲۷ بهمن ۱۳۵۷، یعنی پنج روز پس از پیروزی انقلاب در خانه‌اش بازداشت شد. وی پنجاه روز زندان بود و عاقبت در روز ۲۱ فروردین ۱۳۵۸ با ده نفر دیگر از کارگزاران کشوری و لشکری رژیم پهلوی که از جمله آنها "ناصر مقدم" بود به جوخه اعدام سپرده شد.
سناتور "پرویز یار افشار" ـ که در بیست روزِ آخر حیات پاکروان در یک سلول با او زندانی بود ـ می‌گفت که او شرایط سخت زندان را با خونسردی تحمل می‌کرد و با اینکه امیدی به نجات خود نداشت، اوقات خود را به یادگیری زبان ترکی می‌پرداخت و روزی ۱۰۰ لغت ترکی از من یاد می‌گرفت.

۱. ↑ طلوعی، محمود، چهره‌ها و یادها، خاطراتی از گذشته، تهران، علم، ۱۳۸۱ش، ص‌۱۸۱.
۲. ↑ فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ج۱، ص۳۵۱.
۳. ↑ فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ج۱، ص۳۹۰.
۴. ↑ فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ج۱، ص۴۲۶.
۵. ↑ فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ج۱، ص۴۹۰‌
۶. ↑ عاقلی، باقر، شرح رجال سیاسی و نظامی تاریخ معاصر ایران، تهران، نشر گفتار با همکاری نشر علم، ۱۳۸۰ش، ص‌۳۵۸.
۷. ↑ فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ج۱، ص‌۴۴۹.
۸. ↑ طلوعی، محمود، چهره‌ها و یادها، خاطراتی از گذشته، تهران، علم، ۱۳۸۱ش، ص‌۱۸۶.
۹. ↑ پاکروان، فاطمه، خاطرات فاطمه پاکروان همسر ارتشبد حسن پاکروان، تهران، مهراندیش، ۱۳۷۸ش.
۱۰. ↑ خلخالی، صادق، خاطرات آیت‌الله خلخالی، تهران، نشر سایه، ۱۳۷۹ش، ص‌۳۹۲.
۱۱. ↑ خلخالی، صادق، خاطرات آیت‌الله خلخالی، تهران، نشر سایه، ۱۳۷۹ش، ص‌۳۹۳.
۱۲. ↑ طلوعی، محمود، چهره‌ها و یادها، خاطراتی از گذشته، تهران، علم، ۱۳۸۱ش، ص‌۱۸۳.
۱۳. ↑ پاکروان، فاطمه، خاطرات فاطمه پاکروان، ترجمه اسماعیل سلامی، تهران، مهراندیش، ۱۳۷۸ش، ص‌۲۷.
۱۴. ↑ آیت‌الله پسندیده، خاطرات آیت‌الله پسندیده، تهران، نشر حدیث، ۱۳۷۴ش، ص‌۱۱۶.
۱۵. ↑ خلخالی، صادق، خاطرات آیت‌الله خلخالی، تهران، نشر سایه، ۱۳۷۹، ص‌۳۹۳.
۱۶. ↑ خلخالی، صادق، خاطرات آیت‌الله خلخالی، تهران، نشر سایه، ۱۳۷۹، ص‌۲۹۳.
۱۷. ↑ خلخالی، صادق، خاطرات آیت‌الله خلخالی، تهران، نشر سایه، ۱۳۷۹، ص‌۳۹۵.
۱۸. ↑ طلوعی، محمود، چهره‌ها و یادها، خاطراتی از گذشته، تهران، علم، ۱۳۸۱ش، ص‌۱۸۶.
۱۹. ↑ عاقلی، باقر، شرح رجال سیاسی و نظامی تاریخ معاصر ایران، تهران، نشر گفتار با همکاری نشر علم، ۱۳۸۰ش، ص‌۳۵۹.
۲۰. ↑ طلوعی، محمود، چهره‌ها و یادها، خاطراتی از گذشته، تهران، علم، ۱۳۸۱ش، ص‌۱۸۱.
۲۱. ↑ طلوعی، محمود، چهره‌ها و یادها، خاطراتی از گذشته، تهران، علم، ۱۳۸۱ش، ص۱۸۶.
۲۲. ↑ فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ج۱، ص‌۸۲.
۲۳. ↑ طلوعی، محمود، چهره‌ها و یادها، خاطراتی از گذشته، تهران، علم، ۱۳۸۱ش، ص‌۱۸۸.
۲۴. ↑ طلوعی، محمود، چهره‌ها و یادها، خاطراتی از گذشته، تهران، علم، ۱۳۸۱ش، ص‌۳۹۴.
۲۵. ↑ ارتشبد آریانا، بهرام، رجال عصر پهلوی به روایت اسناد تاریخی ساواک، تهران، مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی، ۱۳۸۱ش، ص۶۴.
۲۶. ↑ حسن‌بیگی، محمد‌ابراهیم، چشم‌ها و گوش‌های شاه، تهران، سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش، مدرسه، ۱۳۸۴ش، ص‌۱۰۵.
۲۷. ↑ طلوعی، محمود، چهره‌ها و یادها، خاطراتی از گذشته، تهران، علم، ۱۳۸۱ش، ص‌۱۸۷.


سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «حسن پاکروان»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۷/۲۵.    


رده‌های این صفحه : تاریخ ایران | تراجم | حکومت پهلوی | رجال سیاسی عصر پهلوی | مقالات پژوهه | مقامات عالی ساواک | نظامیان عصر پهلوی
جعبه ابزار